54 روایت درباره مدینه و مسجد النبی

مهر،  54روایت مختلف درباره مدینه منوره، مسجدالنبی و نام‌های شهر پیامبر گرامی اسلام به شرح ذیل مورد بررسی قرار گرفته است:

* ابن عمر: هرگز پیامبر در بازگشت از هیچ سفرى، بر مدینه مُشرِف نشد، مگر آن که فرمود: اى پاک! اى سرور شهرها!
* پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله: خداى متعال، مرا فرمان داد که مدینه را طیبه (پاک) بنامم.
 
* ابوحمید: همراه پیامبر صلّى الله علیه و آله از تبوک آمدیم. چون به مدینه رسیدیم، فرمود: این طابه (پاک) است.
 
* پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله : خداى متعال، مدینه را طابه (پاک) نامیده است.
 
* پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله : مدینه ده نام دارد: مدینه، طَیْبه، طابه، مسکینه، جَبار، محبوره، یندد و یثرب.
 
نکته اى درباره نام‌هاى مدینه

مورخان و سیره نویسان ، نام هاى فراوانى براى مدینه برشمرده اند از جمله سمهودى در وفاء الوفا نود و چهار اسم ذکر مى کند که به بعضى از آن ها در قرآن هم اشاره شده است، مانند یثرب والمدینه. واژه «مدینه» چهارده بار در قرآن به کار رفته است، ولى فقط چهار مورد آن به مدینة النبی صلّى الله علیه و آله اشاره دارد.

ویژگى‌هاى مدینه

الف ـ حرم پیامبر

* پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله: هر پیامبرى را، حرمى است و حرم من، مدینه است.
 
*سهل بن حنیف: رسول خدا صلّى الله علیه و آله با دست خویش به مدینه اشاره کرد و فرمود: آن، حرمى ایمن است.
 
*پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله: حضرت ابراهیم، مکّه را گرامى داشت و براى آن دعا کرد. من نیز مدینه را گرامى داشته و حرمت نهادم، آن گونه که ابراهیم، مکّه را حرمت نهاد. من براى مُدّ و صاعِ[1] مدینه دعا کردم، آن گونه که ابراهیم براى مکه دعا کرد.
 
* پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله: پروردگارا، ابراهیم، مکّه را حرمت نهاد و آن را حرم قرار داد. من نیز مدینه را؛ محدوده دو تنگه آن را حرمت مى نهم و حرام مى کنم، تا خونى در آن ریخته نشود، سلاح براى جنگ، همراه برداشته نشود و گیاه آن جز براى علوفه دام چیده نشود. خدایا، مدینه را بر ما مبارک گردان، خدایا، پیمانه ما را (مُدّ و صاع) پربرکت گردان. خدایا، مدینه ما را پر برکت گردان. خدایا با یک برکت، دو برکت قرار بده. سوگند به آن که جانم در دست اوست، هیچ درّه و شکافى در مدینه نیست، مگر آن که دو فرشته مأمور نگهبانى از آنند، تا وارد آن شوید.
 
* پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله: مدینه، حرم است، از «عائر» تا فلان جا، هرکس در آن قتلى مرتکب شود، یا قاتلى را پناه دهد، لعنت خدا و فرشتگان و همه مردم بر او باد. از او هیچ توبه و فدیه اى پذیرفته نمى شود.
 
* امام على علیه السّلام: مکه، حرم خداست و مدینه، حرم رسول خدا صلّى الله علیه و آله است.
 
*امام صادق علیه السّلام: مکّه، حرم ابراهیم علیه السّلام است ومدینه، حرم محمّد صلّى الله علیه و آله است.
 
ب ـ هجرت گاه پیامبر

*پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله: مدینه، هجرت گاه و آرامگاه من در زمین است. بر امّت من است که همسایگانم را تا وقتى که از گناهان کبیره پرهیز مى کنند، احترام کنند.
 
ج ـ محبوب پیامبر

* انس: هرگاه پیامبر صلّى الله علیه و آله از سفر مى آمد و نگاهش به دیوارهاى مدینه مى افتاد، از شوق مدینه، وسایلش را بر زمین مى نهاد و اگر سواره بود، مرکب خود را حرکت مى داد.
 
*پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله : خدایا! ابراهیم، دوست و بنده و پیامبر توست، براى اهل مکّه تو را خواند. من، محمّد، بنده و پیامبر و فرستاده توام و براى اهل مدینه تو را مى خوانم، مثل آنچه ابراهیم براى اهل مکّه خواست. تو را مى خوانیم که پیمانه و میوه آنان را برکت دهى. خدایا، مدینه را محبوب ما گردان، آن چنان که مکّه را محبوب ما ساختى.
 
د ـ قُبّه اسلام

* پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله: مدینه، گنبد اسلام و خانه ایمان و سرزمین هجرت و جایگاه حلال و حرام است.
 
پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله: ایمان به مدینه باز مى گردد، آنگونه که مار به لانه خود باز مى گردد.
 
هـ ـ فتح با قرآن

*پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله: آبادى ها با شمشیر فتح شد، ولى مدینه با قرآن فتح شد.
 
و ـ زداینده پلیدى

*زید بن ثابت: گروهى از اصحاب پیامبر صلّى الله علیه و آله از اُحد بازگشتند و مردم درباره آنان دو دسته شدند گروهى مى گفتند: «آنها را بکشید» و گروهى مى گفتند: «نکشید» . پس این آیه نازل شد : «شما را چیست که درباره منافقین دو گروهید» و فرمود: مدینه پاک است، پلیدى ها را مى زداید، آنگونه که آتش، چرک هاى نقره را مى زداید.

فضیلت اقامت در مدینه

*پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله: مدینه، بهتر از مکّه است.
 
*پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله: رمضان در مدینه بودن، بهتر از هزار رمضان در شهرهاى دیگر است و جمعه در مدینه، بهتر از هزار جمعه در شهرهاى دیگر است.
 
* پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله: کسى که بتواند در مدینه بمیرد، پس چنین کند. من براى کسى که در مدینه بمیرد شفاعت مى کنم.
 
*حسن بن جهم: از حضرت ابوالحسن علیه السّلام پرسیدم: کدام یک برتر است، ماندن در مکّه یا مدینه؟ فرمود: تو چه مى گویى؟ گفتم: سخن من در برابر کلام شما چه مى تواند باشد! فرمود: سخن تو، تو را به کلام من بر مى گرداند. گفتم: امّا من، مى پندارم اقامت در مدینه، بهتر از مکّه است. فرمود: تو که چنین مى گویى، امام صادق علیه السّلام نیز روز عید فطر این را فرمود. و نزد (مرقد) پیامبر آمد و در مسجد بر او سلام کرد سپس فرمود: امروز ما با سلام دادنمان بر پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله ، از مردم دیگر برتریم.

*مرازم: من و عمار و گروهى، در مدینه خدمت امام صادق علیه السّلام رسیدیم. حضرت پرسید: اقامت شما چه مقدار است؟ عمّار گفت: مرکبِ سوارى خود را رها کردیم و دستور دادیم پانزده روز دیگر سراغ ما بیایند. فرمود: به اقامت در شهر پیامبر خدا و نماز در مسجد او نائل شده اید. براى آخرتتان کار کنید، براى خودتان بیشتر کار کنید. گاهى کسى در دنیا زرنگ است و گفته مى شود: فلانى چه قدر زرنگ است! همانا زرنگ، زرنگِ آخرت است!
 
آداب مدینه

* امام صادق علیه السّلام: هرگاه وارد مدینه شدى، پیش از ورود یا هنگام ورود، غسل کن.
 
*پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله: نماز در مسجد قبا، مانند یک عمره است.
 
* پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله: هرکس بیرون آید تا به این مسجد ـ مسجد قبا ـ بیاید و در آن نماز بخواند، براى او پاداشى برابر عمره است.
 
* پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله: هرکس وضو بگیرد و خوب وضو بگیرد سپس به قصد مسجد قبا بیرون آید و جز آن را قصد نکند و انگیزه اى از این آمدن جز نماز در مسجد قبا نداشته باشد، پس در آن چهار رکعت نماز بخواند که در هر رکعت سوره حمد را بخواند، پاداشى دارد، همچون پاداش کسى که براى عمره به خانه خدا رفته است.
 
* جابر: پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله در مسجد خربه، مسجد قبلتین و مسجد بنى حرام که در دشت بود، نماز خواند.
 
*حلبى: امام صادق علیه السّلام فرمود: آیا به مسجد قبا، یا مسجد فضیخ ، یا مشربه امّ ابراهیم رفته اید؟ گفتم: آرى. فرمود: آگاه باشید که از آثار پیامبر خدا، جز این ها باقى نمانده است.
 
*معاویة بن عمار: امام صادق علیه السّلام فرمود: رفتن به همه مشاهد و اماکن را ترک نکن، مانند مسجد قبا، مسجدى که از نخستین روز بر تقوا بنا شده است، مشربه امّ ابراهیم، مسجد فضیخ، قبور شهیدان و مسجد احزاب که همان مسجد فتح است. فرمود: بما چنین رسیده که پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله هرگاه به زیارت قبر شهدا مى رفت، مى گفت:
«سلام بر شما به خاطر صبرى که کردید، پس خانه آخرت چه نیکوست!»

کنار مسجد فتح، دعاى تو چنین باشد:
«اى فریاد رس گرفتاران، اى پاسخ دهنده دعاى بیچارگان، اندوه و غم و ناراحتى مرا بزداى ، آن گونه که از پیامبرت اندوه و غم و گرفتارى اش را زدودى و در این مکان از هراس دشمن او را کفایت کردى».

* عقبة بن خالد: از امام صادق علیه السّلام پرسیدم: ما سراغ مساجد اطرافِ مدینه مى رویم. از کدام یک آغاز کنیم؟ فرمود: از قبا آغاز کن، در آن نماز بخوان، زیاد هم بخوان، چرا که نخستین مسجدى است که پیامبرخدا صلّى الله علیه و آله در این پهنه در آن نماز خوانده است. سپس به مشربه امّ ابراهیم برو و در آن نماز بخوان، آن جا محلّ سکونت و نماز پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله بوده است. سپس به مسجد فضیخ رفته در آن نماز مى خوانى، که پیامبرت در آن نماز خوانده است، این طرف را که انجام دادى به سمت اُحد رفته از مسجدى که پایین حرّه[2] است شروع مى کنى و در آن نماز مى خوانى. سپس به قبر حمزة بن عبدالمطلب گذشته بر او سلام مى دهى، آنگاه بر قبور شهدا گذشته، کنار آن ها مى ایستى و مى گویى:
«سلام بر شما اى اهل این دیار! شما پیشتاز مایید و یقیناً ما هم به شما خواهیم پیوست».

آنگاه به مسجدى که در آن مکان باز، کنار کوه، سمت راست تو وقتى که وارد اُحد مى شوى مى آیى و در آن نماز مى خوانى. پیامبر صلّى الله علیه و آله از کنار این مسجد به سمت اُحد بیرون آمد، وقتى که با مشرکان برخورد کرد، آن جا بودند تا آن که وقت نماز رسید و در آن نماز خواند. سپس دوباره بر مى گردى کنار قبور شهدا، نماز واجب خود را مى خوانى. آنگاه به طرف جلو و رو به روى خود برو تا به مسجد احزاب رسى در آن نماز خوانده و خدا را بخوانى. پیامبرخدا صلّى الله علیه و آله در روز جنگ احزاب، در آن دعا کرد و گفت: «اى فریادرس گرفتاران، اى پاسخگوى دعاى بیچارگان، اى پناه غمگینان! اندوه و رنج و غصّه مرا بزداى، حال من و حال یاران مرا مى بینى.

مسجد پیامبر صلّى الله علیه و آله

الف ـ بناى آن

* امام صادق علیه السّلام: رسول خدا صلّى الله علیه و آله مسجد خویش را با خشت هاى یک ردیفه ساخت. چون مسلمانان زیاد شدند، گفتند: یا رسول الله ! کاش فرمان دهى بر مسجد بیفزایند فرمود: باشد. دستور داد بر آن افزودند و از یک خشت و نیم بنا کرد. باز هم مسلمانان زیاد شدند و گفتند: یا رسول الله! کاش دستور دهى مسجد را بزرگ کنند. فرمود: باشد. و دستور داد آن را بزرگ کردند و دیوار آن را با دو ردیف خشت بنا کرد. سپس گرما بر آنان شدّت یافت. گفتند: یا رسول الله! کاش دستور مى دادى سایه بانى بر مسجد مى زدند. دستور داد تا ستون هایى از تنه درخت خرما بر پا کردند، سپس چوب هاى پهن، شاخ و برگ خرما و اِذخر[3] بر آن افکنند و در آن به سر بردند، تا آن که باران ها به آنان رسید و از مسجد بر آنان مى چکید. گفتند: یا رسول الله ! کاش فرمان دهى مسجد را گِل اندود کنند. فرمود، نه، بلکه سقف و سایه بانى همچون سایه بان موسى. چنان بود تا آن که رسول خدا صلّى الله علیه و آله از دنیا رفت. دیوار مسجد پیش از آن که سایه بان بر آن بزنند، به اندازه قامت بود. هرگاه که سایه به اندازه یک ذراع ـ که به اندازه آغل بُز بود ـ مى رسید، نماز ظهر را مى خواند. سایه دو برابر آن که مى شد، عصر را مى خواند.
 
* انس: پیامبر صلّى الله علیه و آله به مدینه آمد و دستور ساختن مسجد داد و فرمود: اى بنى نجّار! قیمت آن را بر من حساب کنید. گفتند: بهاى آن را جز از خدا نمى خواهیم. پس دستور داد گور مشرکان را کندند، ویرانه ها و ناهموارى ها را هموار کردند، نخل ها را بریدند و آن ها را در سمت قبله مسجد چیدند.
 
ب ـ حدود آن
* پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله: اگر این مسجد من تا صنعا ساخته مى شد، باز مسجد من بود.

*عبدالأعلى غلام آل سام: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: مسجد پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله چه قدر بود؟ فرمود: 3600 ذراع شکسته[4].
 
* ذریح محاربى: از امام صادق علیه السّلام درباره محدوده مسجد پرسیدم. فرمود: از ستون تا بالا سر قبر تا دو ستون پشت منبر در سمت راست قبله. و از پشت منبر راهى بود که گوسفند از آن مى گذشت، یا کسى که کجکى بخواهد برود و پنداشت که محوطه مسجد تا سنگفرش جزء مسجد است.

* امام صادق علیه السّلام: محدوده «روضه» در مسجد پیامبر صلّى الله علیه و آله تا طرف سایه بانهاست و حدّ مسجد تا دو ستونى که سمت راست منبر به طرف راه است، نزدیک سوق اللیل (بازار شب).
 
توضیحى درباره توسعه مسجد پیامبر

مسجد نبوى مانند مسجد الحرام توسعه هاى مکرّرى را شاهد بوده است . نخستین توسعه به دست مبارک سازنده آن، حضرت رسول اکرم در سال هفتم هجرى صورت گرفته است. سپس عمر به سال 17 هجرى و عثمان به سال 29 هجرى ، هر یک اندکى از سمت غرب و شمال به مسجد افزودند . عثمان از سمت قبله «جنوب مسجد» نیز چند ستون افزود و براى مسجد محراب ساخت.

در سال 88 هجرى عمر بن عبدالعزیز هنگام ولایتش بر مدینه از سوى ولید بن عبدالملک، شش ستون از شرق و غرب و چهارده ستون در شمال مسجد افزود. سپس مهدى عباسى در سال 161 هجرى ناحیه شمالى مسجد را توسعه داد.از زمان سلاطین عثمانى، ترمیم و تعمیراتى انجام گرفت و سلطان عبدالمجید عثمانى بیشترین توسعه و تعمیر و تزئین را انجام داد.
اقدامات او از سال 1265 تا آخر دوره سلطنتش (1277 هجرى) استمرار داشت.

در زمان معاصر و در سال هاى 1370 هجرى و 1406 توسعه هاى پهناورى را از همه سوى مسجد به جز سمت قبله شاهد بوده ایم که مساحت مسجد را چند برابر کرده است و به علاوه مساحتى هم در بیرون مسجد براى نماز، تسطیح و سنگفرش شده است. جریان احکام فقهى ویژه مسجد نبوى در این زیادت ها مورد تردید فقها است.

گفتنى است مسجد النبی دو بار طعمه حریق شده است. نخست در سال 654 هجرى و در زمان خلافت المستعصم بالله بود که به تدریج تعمیر شد . سپس در سال 886 هجرى تمام مسجد به جز حجره شریف نبوى و گنبد سوخت که به دستور سلطان مصر «ملک قایتباى»، آن را از نو ساختند. این تجدید بنا در سال 888 هجرى پایان یافت و در ضمن آن اندکى در جهت مشرق مسجد توسعه دادند.
 
ج ـ فضیلت آن

*پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله: بهترین مقصدى که مرکب ها را به سوى آن سوار شوند، این مسجد من و خانه خداست.

* پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله: تنها به سوى سه مسجد مسافرت مى شود: مسجد کعبه، مسجد من و مسجد ایلیا (در شهر بیت المقدس).
 
*پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله: هر کس با طهارت بیرون شود و قصدى جز آمدن به این مسجد مرا نداشته باشد تا در آن نماز بخواند، مانند انجام حج است.
 
د ـ فضیلت نماز در آن

*پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله: یک نماز در مسجد من برابر با هزار نماز در مساجد دیگر است، بجز مسجد الحرام.
 
*پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله: یک نماز در این مسجد من بهتر از هزار نماز در غیر آن است، مگر مسجدالحرام.
 
* پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله: نماز در مسجد من برابر با ده هزار نماز در مساجد دیگر است، مگر مسجد الحرام که نماز در آن با صد هزار نماز برابرى مى کند.

* پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله: نماز شخص در خانه اش، برابر همان یک نماز است ... نمازش در مسجد من برابر پنجاه هزار نماز است و نمازش در مسجد الحرام با صد هزار نماز برابر است.
 
*پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله : هر کس در مسجد من چهل نماز بخواند، بى آن که حتّى یک نماز از او فوت شود، براى او برائت از دوزخ و نجات از عذاب نوشته مى شود و از نفاق هم پاک مى شود.
 
*امام صادق علیه السّلام: در این مسجد تا مى توانید زیاد نماز بخوانید که برایتان بهتر است و بدانید که گاهى شخص، در کار دنیا زرنگ است و مى گویند: فلانى چه قدر هوشمند است، پس چگونه خواهد بود کسى که در کار آخرتش زرنگ باشد!
 
* ابوبکر حضرمى: امام صادق علیه السّلام مرا دستور داد تا مى توانم در مسجد پیامبر صلّى الله علیه و آله زیاد نماز بخوانم و فرمود: چنین نیست که هر وقت بخواهى بتوانى.
 
*عمّار بن موسى ساباطى: از امام صادق علیه السّلام درباره نماز در مسجد پیامبر صلّى الله علیه و آله پرسیدم که آیا مثل نماز در شهر مدینه است؟ فرمود: نه، چون که نماز در مسجد رسولِ خدا صلّى الله علیه و آله برابر هزار نماز است و نماز در مدینه مثل نماز در شهرهاى دیگر است.
 
هـ ـ تمام خواندن نماز در آن

*امام صادق علیه السّلام: در چهار جا نماز تمام است: در مسجد الحرام، مسجد پیامبر صلّى الله علیه و آله ، مسجد کوفه و حرم امام حسین علیه السّلام .
 
و ـ آداب آن

*امام صادق علیه السّلام: هرگاه وارد مسجد شدى، اگر بتوانى (در مدینه) سه روز بمانى: چهارشنبه، پنج شنبه و جمعه، پس روز چهارشنبه بین قبر و منبر ، کنار ستونى که نزدیک قبر است نماز بخوان و کنار آن دعا بخوان و از خداوند، هر حاجتى را که در کار آخرت یا دنیا مى خواهى بطلب. روز دوم کنار ستون توبه و روز سوّم کنار جایگاه پیامبر صلّى الله علیه و آله مقابل ستونى که خلوق[5] آن زیاد است، پس نزد این ستون ها براى هر حاجتى خدا را مى خوانى و این سه روز را روزه مى گیرى.
 
* امام صادق علیه السّلام: اگر سه روز مدینه ماندى، اوّلین روزش، چهارشنبه را روزه بگیر و شب چهارشنبه کنار ستون ابولبابه ـ یعنى ستون توبه ، که ابولبابه خود را به آن بست تا آیه اى نازل شد و پذیرش عذر او را از سوى آسمان اعلام کرد ـ نماز مى خوانى و روز چهارشنبه کنار آن مى نشینى. سپس شب پنج شنبه نزد ستونى که نزدیک جایگاه پیامبر صلّى الله علیه و آله است آمده، شب و روز خود را مى گذرانى و روز پنج شنبه را روزه مى گیرى. اگر بتوانى در این سه روز با کسى حرف نزنى، چنین کن، مگر در حدّ ناچارى. و جز براى نیاز، از مسجد بیرون نروى و اگر بتوانى نه شب و نه روز نخوابى چنین کن، چرا که همه این ها فضیلت به شمار مى آید. سپس روز جمعه خدا را حمد و ثنا کن، بر پیامبر صلّى الله علیه و آله درود فرست و حاجت خویش را بطلب و از خواسته هایت این باشد:

«خدایا هر حاجتى که به درگاهت داشتم، چه به طلب و خواستن آغاز کرده ام یا نه، از تو طلبیده ام یا نه، خدایا من در بر آمدن حاجتهایم، چه کوچک و چه بزرگ، به وسیله پیامبرت، پیامبر رحمت، حضرت محمد صلّى الله علیه و آله ، به تو روى مى آورم».پس یقیناً سزاوار آنى که به خواست خدا حاجتت برآورده شود.
 
* امام صادق علیه السّلام: هرگاه از دعا نزد قبر پیامبر صلّى الله علیه و آله فارغ شدى، نزد منبر برو و به آن دست بکش و دو قبّه پایین را بگیر وچشم ها و صورتت را به آن بمال، که مى گویند شفاى چشم است و نزد آن بایست و خدا را حمد و ثنا بگو و حاجتت را بخواه، که پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله فرمود: میان منبر و خانه ام بوستانى از بوستان هاى بهشت است و منبر من روى دریچه اى از دریچه هاى بهشت قرار دارد ـ و تُرعه همان درِ کوچک است ـ سپس نزد جایگاه پیامبر صلّى الله علیه و آله آمده هر قدر که بخواهى در آن جا نماز مى خوانى. هرگاه وارد مسجد شدى بر پیامبر صلّى الله علیه و آله صلوات بفرست و چون خارج شدى نیز چنین کن و در مسجد پیامبر صلّى الله علیه و آله زیاد نماز بخوان.
 
* امام صادق علیه السّلام: بهترین جاى مسجد پیامبر که در آن نماز خوانده شود، نزدیک قبر است. هرگاه وارد مدینه شدى غسل کن، به مسجد برو، به قبر پیامبر صلّى الله علیه و آله آغاز کن، کنار آن بایست، بر پیامبر صلّى الله علیه و آله سلام بده و به رسالت او و ابلاغ رسالت گواهى بده و بر او زیاد صلوات بفرست و هر چه که خدا برایت گشایش دهد، در آن جا دعا بخوان.
 
- پانوشتها
(1) مُدّ و صاع، پیمانه و واحد وزن در عربى است.
(2) حرّه به تپه ها و منطقه هاى سنگلاخ گفته مى شود.
(3) نوعى گیاهِ خشک سبز، گورگیاه (فرهنگ لاروس).
(4) مقصود از ذراع مکسّر، یا حاصلضرب طول و عرض است، یا مقصود آن است که ذراعى معمولى که شش مشت است که یک مشت کمتر از ذراعِ شاهى است.
(5) از عطریاتى که از زعفران و جز آن مى گیرند، اغلب زرد یا سرخ است.