همچنین میزان واردات ایران در حوزه فولاد از 9.2 میلیون تن در سال 87 به حدود یک‌میلیون تن در سال 97 رسیده که گواه توسعه چشمگیر این حوزه در سال‌های اخیر و به‌ویژه در دوره پس از تحریم‌های سال‌های 91 و 92 است، اما یکی از چالش‌های این حوزه، سهم 35 درصدی محصولات فولادی از کل صادرات بحش فولاد است که درصورت توسعه محصولات پایین‌دستی زنجیره فولاد، می‌تواند محصولات با ارزش افزوده‌ای تولید کرد که هم نیاز داخلی را تامین و هم سهم شایسته‌ای در بازارهای جهانی برای خود پیدا کند. پس از فولاد، مس دومین محصول بخش فلزات است که در تحریم‌های آمریکا مورد توجه قرار گرفته. بررسی‌ها نشان می‌دهد مس ایران که عمدتا در قالب کاتد مسی صادر می‌شود، علاوه‌بر کیفیت بسیار بالا، در سطح منطقه نیز تقریبا رقیبی ندارد و البته برای همه صادرات مس ایران در بازار همسایگان نیاز مصرفی وجود دارد. در بخش صنایع آلومینیومی این حوزه اگرچه فقط حدود دو درصد از کل صادرات محصولات معدنی و صنایع معدنی ایران را شامل می‌شود، اما با دو چالش اصلی نیاز به مواد اولیه و خام‌فروشی مواجه است.
حال سوال این است که آیا تحریم‌های جدید آمریکا خواهد توانست همانند نفت درآمد ارزی کشور در حوزه فلزات را تحت‌تاثیر جدی قرار دهد؟ در پاسخ به این سوال بررسی‌ها نشان می‌دهد عمده بازار هدف صادراتی صنایع آلومینیوم ایران کشورهای افغانستان، ترکیه و عراق هستند و در زمینه مس نیز ترکیه بالاترین مصرف مس کاتد را در خاورمیانه دارد و علاوه‌بر آن امارات، افغانستان، عراق و دیگر کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس از واردکنندگان عمده مس در منطقه هستند. در زمینه فولاد، عمده صادرات و محصولات ایران مربوط به برخی کشورهای اروپایی و بیشترین آن به کشورهای شرق آسیا صادر می‌شود؛ همچنین در منطقه نیز ایران بازار صادراتی برای فولاد دارد.
در گزارش حاضر تحلیل محتوایی روی دیدگاه‌های برخی کارشناسان و فعالان حوزه تولید و صادرات فلزات صورت گرفته است که در یک جمع‌بندی می‌توان گفت:
1- تحریم فلزات ایران جدید نیست، 2- در کشورهای همسایه بازار خوبی برای
صادرات و همچنین صادرات دوباره وجود دارد و در این زمینه مرزهای زمینی
می‌تواند برای دور زدن تحریم موثر باشد، 3- عمده صنایع این حوزه خصوصی‌سازی
شده و از انعطاف‌پذیری مطلوبی در تصمیم‌گیری‌ها برخوردارند، 4- شبکه
مویرگی صادرات حوزه فلزات به بیش از ۲۵۰۰ کارت بازرگانی و شرکت تجاری داخلی
متصل بوده که برخلاف نفت، قابل ردگیری نیست، 5- مهم‌ترین اثر تحریم‌های
اخیر بخش فلزات، افزایش هزینه‌های حمل‌ونقل است که با توجه به سود بالای
صادرات محصولات فلزی که بر اثر تضعیف ارزش پول ملی اتفاق افتاده،
صادرکنندگان می‌توانند با تخفیف بیشتر، هر خریداری را وسوسه کنند، 6-
برخلاف نفت، در حوزه فلزات شبکه عرضه محصولات مویرگی است و تعدد عرضه‌کننده
در جهان وجود دارد که این امر ردگیری بخش‌های تحریم‌شده را غیرممکن می‌کند
و 7- در کنار تلاش‌ها برای دور زدن تحریم، باید بیشترین تلاش‌ها در جهت
تعمیق صنعت و افزایش ارزش افزوده صورت گیرد.
مس ایران؛ بی‌همتا در خاورمیانه
بررسی آمارهای رسمی نشان می‌دهد میزان تولید صنعت مس ایران در سال 97 حدود 245 هزار تن بوده که این میزان در سال 98 به حدود 260 هزار تن خواهد رسید. براساس اظهارات فعالان حوزه صنایع مس، مصرف داخلی حدود 120 هزار تن است که بر این اساس باید تمرکز بر صادرات 140 هزار تن مس قرار گیرد. براساس اظهارات کارشناسان و فعالان حوزه محصولات مس، محصولات صادراتی ایران با خلوص 99 درصد، بیشترین مشتری را در دنیا دارند.
از آنجاکه محصولات صادراتی مس ایران عمدتا شامل کاتد و کنسانتره است، بررسی بازار صادراتی این محصولات می‌تواند دارای اهمیت باشد. در این زمینه بررسی‌ها نشان می‌دهد در سال 2018 کشورهای چین، آلمان، ایالات متحده آمریکا، ایتالیا، تایوان و ترکیه بزرگ‌ترین واردکنندگان کاتد مس در جهان بودند و به جهت اینکه عمده صادرات مس ایران به کاتد اختصاص دارد، بازار دو واردکننده عمده یعنی چین و ترکیه می‌تواند در دوره تحریم برای صادرکنندگان ایرانی دارای اهمیت باشد. همچنین در سطح منطقه علاوه‌بر ترکیه، کشورهای عراق و افغانستان ازجمله واردکنندگان عمده این محصولات هستند.
در اهمیت بازارهای منطقه‌ای همین اندازه کافی است که بدانیم آمارهای رسمی نشان می‌دهد حجم واردات کاتد مس در خاورمیانه طی سال‌های 2001 تا 2017 حدود هفت‌برابر صادرات از این منطقه بوده است. در این حوزه ایران حلقه‌های ذوب و پالایش بسیار قوی‌ای دارد که از الزامات توسعه صنعت بالادستی مس هستند، همچنین خلوص بالای مس ایران در مقایسه با دیگر کشورهای منطقه بسیار بالاست که این توانمندی‌های محیطی و فنی موجب شده است مس ایران حرف‌های زیادی در منطقه داشته باشد.
خام‌فروشی و وابستگی به واردات، مشکل آلومینیوم
براساس آمارهای منتشرشده از سوی ایمیدرو، در سال 97 تولید شمش آلومینیوم
ایران حدود 277 هزار تن بوده که از این میزان، 185 هزار تن آن به مصرف
داخلی رسیده و 92 هزار تن آن نیز صادر شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد صنایع
آلومینیوم سهم بالایی در حجم صادرات محصولات معدنی کشور ندارد، به‌طوری که
در سال 97 معادن و صنایع معدنی ایران حدود 9.2 میلیارد دلار صادرات داشته
که زنجیره آلومینیوم با صادرات 178 میلیون دلاری خود، سهمی کمتر از دو
درصد از کل صادرات معادن و صنایع معدنی دارد. یکی از مشکلات این حوزه، سهم
بالای خام‌فروشی و حجم بالای وابستگی به واردات مواد اولیه است، چنانکه در
سال 97 در مقابل 178 میلیون دلار صادرات محصولات صنایع آلومینیومی، 217
میلیون دلار نیز واردات در این حوزه انجام شده است. بر این اساس تلاش برای
کاهش خام‌فروشی و کاهش میزان وابستگی به واردات می‌تواند بخش قابل‌توجهی از
مشکلات این حوزه را حل کند.
روزهای خوب فولاد، به شرط کاهش خام‌فروشی
بررسی آمارهای رسمی انجمن فولاد ایران نشان می‌دهد طی سال‌های اخیر و به‌ویژه پس از تحریم سال‌های 91 و 92 میزان تولید و صادرات فولاد خام و محصولات فولادی ایران به‌طور قابل‌توجهی افزایش یافته است، به‌طوری که میزان صادرات فولاد خام و محصولات فولادی ایران از 625 هزار تن در سال 87 به 8.4 میلیون تن در سال 97 رسیده است. همچنین در همین مدت میزان واردات فولاد و محصولات فولادی کشور از 9.2 میلیون تن در سال 87 به حدود یک‌میلیون و 54 هزار تن در سال 97 رسیده که هر دوی این اتفاق، موجب ارزآوری قابل‌توجهی شده است. اما نکته قابل‌تامل در حوزه فولاد ایران، سهم بالای خام‌فروشی است، به‌طوری که در سال 97 از حدود 8.4 میلیون تن صادرات فولاد و محصولات فولادی، نزدیک به سه‌میلیون تن آن محصولات فولادی، 4.9 میلیون تن فولاد میانی (خام) و 533 هزار تن نیز آهن اسفنجی بوده است.
همچنین در زمینه واردات نیز در سال 97 از مجموع بیش از یک‌میلیون تن واردات فولاد و محصولات فولادی، 99 درصد آن شامل محصولات فولادی همچون تیرآهن، میلگرد، ورق گرم، ورق سرد و ورق پوشش‌دار بوده است. بر این اساس توسعه محصولات پایین‌دستی زنجیره فولاد ایران از آنجاکه دارای ارزش افزوده بیشتری هم برای مصرف در داخل بوده و هم برای صادرات صرفه اقتصادی زیادی دارد، باید در کنار محدودیت‌های ناشی از تحریم این حوزه مدنظر دولتمردان و سیاستگذاران قرار گیرد.
بررسی‌ها نشان می‌دهد در سال‌های 96 و 97 کشورهای مقصد صادراتی فولاد ایران شامل امارات، چین، ایتالیا، تایلند، اندونزی، افغانستان، عمان، مصر، تایوان، عراق، ترکیه، هند، سودان، اردن، بلژیک و اسپانیا بوده است که حدود 94 درصد فولاد و محصولات فولادی ایران را خریداری کرده‌اند. درمجموع باید گفت نسبت به دوره قبلی تحریم‌ها، حوزه فولاد آب‌دیده‌تر شده است و عمده تلاش‌ها در سال‌های آتی باید صرف تولیدات با ارزش افزوده بیشتر شود و هرچه بیشتر از سهم صادرات فولاد میانی یا خام کاسته شود.
