وقتی‌سرطان در خون است

اینها بخشی از گفته‌های دکتر غلامرضا توگه، فوق‌تخصص خون و سرطان بالغان و دانشیار دانشگاه علوم‌پزشکی تهران است که در این گفت‌وگو پای حرف‌های او درباره همین بیماری نشسته‌ایم.
 
در بیماری سرطان خون بالغان کدام سلول‌های خونی درگیر هستند؟
 
تعریف سرطان خون به‌طور ساده همان سرطان گلبول‌های سفید خون و منشاء آن در سلول‌های مغز استخوان یعنی محل ساخت گلبول‌های سفید است. این سلول‌ها وارد خون می‌شوند و می‌توانند بافت‌های مختلف بدن را درگیر کنند.
 
سرطان خون چند نوع دارد؟
 
سرطان گلبول‌های سفید خون 2 گروه حاد و مزمن دارد که هرکدام از این گروه‌ها نیز به 2 نوع سرطان با منشاء میلوئیدی و لنفوسیتی تقسیم‌ می‌شوند. نوع سرطانی که در بالغان مشاهده می‌کنیم به ترتیب اولویت از نوع حاد میلوئیدی، سپس سرطان مزمن لنفوئیدی و سرطان مزمن میلوئیدی است. سرطان لنفوسیتی حاد سرطان اطفال محسوب می‌شود و از هر 4 بیمار مبتلا به این نوع سرطان یک نفر بالغ و 3 نفر کودک است.
 
مشخص‌ترین علامت در بیماران چیست؟
 
اغلب بیماران با کم‌خونی و علائم ناشی از آن مانند رنگ‌پریدگی، تپش قلب و افزایش ضربان قلب، تب و ضایعات خونریزی‌دهنده به پزشک مراجعه می‌کنند. این علائم در افراد بالغ به‌خصوص در سنین بالا باید جدی گرفته شود و افراد با دیدن آن خیلی زود به پزشک مراجعه کنند تا با معاینه دقیق و در صورت نیاز انجام آزمایش‌های تکمیلی علت کم‌خونی، تب و... مشخص شود ولی به‌طور کلی سرطان خون علائم اختصاصی ندارد.
 
برای تشخیص قطعی چه آزمایش‌هایی از بیماران درخواست می‌کنید؟
 
در آزمایش ساده خون کاهش غیرعادی سلول‌های خونی را مشاهده می‌کنیم. اولین علامتی که در آزمایش بیماران مبتلا به سرطان دیده می‌شود، کاهش تعداد گلبول‌های قرمز، سفید و پلاکت‌هاست. کاهش گلبول‌های قرمز باعث کم‌خونی، کاهش پلاکت‌ها باعث خونریزی‌های مخاطی در دهان، لثه و بینی و خونریزی‌های زیرجلدی می‌شود که با کبودی در پوست همراه است و کم شدن سطح گلبول سفید که بیمار را مستعد ابتلا به عفونت می‌کند.

بسیاری از بیماران مبتلا به سرطان خون حاد با خونریزی‌های مخاطی و عفونت مقاوم به درمان و مبتلایان به سرطان‌های خون مزمن با بزرگی طحال و غدد لنفاوی به پزشک مراجعه می‌کنند. برای تشخیص نیز باید سلول‌های خونی و نمونه از مغز استخوان به آزمایشگاه پاتولوژی یا آسیب‌شناسی فرستاده شود تا نوع دقیق سرطان شناسایی شود.
 
دلیل اصلی ابتلای افراد به سرطان خون چیست؟
 
محققان علت بروز سرطان‌های خون از هر نوعی را تلفیقی از ژنتیک و محیط می‌دانند. عوامل محیطی مانند بنزن، اشعه یونیزان و استفاده از داروهای تضعیف‌کننده ایمنی از عوامل مهم در ایجاد سرطان خون در بالغان هستند. عوامل ژنتیکی نیز احتمال بروز سرطان را افزایش می‌دهند. مثلا افرادی که به نشانگان داون مبتلا هستند بیشتر در معرض انواع سرطان خون قرار دارند.

در موارد بسیار نادر هم علت می‌تواند فامیلی باشد. البته سرطان از نوع فامیلی 2 گروه دارد؛ بعضی از افراد اختلال ژنتیکی ویژه‌ای دارند مثل بیمارانی که دچار نشانگان لی-فرومنی هستند و جهشی در ژن 53 شان دارند.

گروه دوم بیماران هم مستعد سرطان هستند یعنی در خانواده و فامیل چند نفر به سرطان خون مبتلا شده‌اند و در بررسی‌ها علت دقیق یا ژن خاصی هم دیده نمی‌شود. د

انشمندان در حال بررسی وضعیت ژنومی یعنی مجموعه یک میلیون ژن در فرد هستند تا متوجه شوند کدام افراد مستعد سرطان هستند اما این مطالعات هنوز به شکل تحقیقاتی است. البته دانشمندان معتقدند بعضی از افراد به‌دلیل مجموعه‌ای از ژن‌ها و نه یک ژن خاص استعداد بیشتری در ابتلا به سرطان دارند.
 
کدام بیماران بیشتر در معرض خطر هستند؟
 
بیشتر بیمارانی که در اثر این سرطان فوت می‌کنند، به نوع خطرناک آن مبتلا هستند. سرطان حاد میلوئیدی و سرطان حاد لنفوئیدی به ترتیب بیشترین مرگ و میر را به خود اختصاص می‌دهد و آمار مرگ و میر در سرطان‌های مزمن کمتر است.
 
پیوند مغز استخوان؛ نقطه عطفی در درمان سرطان خون
 
درمان بیماران با شیمی‌درمانی شروع می‌شود و بعد از اینکه شرایط مهیا شد و بدن پاسخ مناسبی به درمان داد، باید بیمار را برای پیوند مغز استخوان آماده کرد. درمان‌های حمایتی مانند تجویز خون و فراورده‌های خونی و کمک از متخصصان طب تسکینی برای کاهش درد بیمار و کاهش مشکلات روانی در امر درمان کمک‌کننده است. روش‌های درمانی در طول 50 سال گذشته به‌تدریج بهتر شده به نحوی که آمارها نشان می‌دهد درمان‌پذیری سرطان‌ خون موفق‌تر شده است.

گزارش‌های سال 1976 تا 1980 نشان می‌دهد بهبود در سرطان خون اطفال 30 درصد بوده ولی در گزارش‌های دهه 90 حدود 85 تا 90 درصد کودکان مبتلا به سرطان خون نجات پیدا کردند. در مورد بالغان نیز در سال‌های 1976 تا 1980 بهبود بیماران کمتر از 20 درصد بود که این رقم امروزه به 50 درصد افزایش یافته است.

بدون شک یکی از نقاط عطف درمان سرطان در بالغان، پیوند مغز استخوان است. مهم‌ترین پیشرفتی که در پیوند مغز استخوان انجام شده این است که می‌توان از افراد غیرخویشاوند سلول‌های بنیادی را به دست آورد و همین کار باعث شده درصد زیادی از بیماران که نمی‌توانند پیوند مغز استخوان را از بستگان نسبی خود بگیرند، نجات یابند. این مساله آمار درمان موفق را بالا برده است.