افزایش نرخ بیکاری در صورت تشابه رشد اقتصادی ایران با سنوات گذشته

به گزارش پایگاه 598، دفتر مطالعات اقتصادی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، وضعیت موجود و چشم انداز عرضه و تقاضای نیروی کار در ایران را بررسی کرد.

این دفتر با بیان این مطلب که گزارش حاضر به دنبال این هدف بود که ضمن بررسی وضعیت بازار کار (طرفین عرضه و تقاضا) در اقتصاد ایران، به پیش بینی وضعیت این بازار در افق 1394-1400 از لحاظ جمعیت بیکار و همچنین نرخ بیکاری بپردازد. با توجه به اینکه رشد اقتصادی یکی از مهمترین شاخص هایی است که به طور مستقیم با مسئله اشتغال در ارتباط می باشد ، برای پیش بینی وضعیت بیکاری از سناریوسازی در مورد نرخ های مختلف رشد اقتصادی استفاده شده است.

بدین ترتیب بود که بررسی وضعیت عرضه بازار کار در اقتصاد ایران از دو جنبه بررسی شده است:

الف) جمعیت به تفکیک کل، جوان و تحصیلکردگان عالی،

ب) جمعیت فعال به تفکیک کل، جوان و تحصیلکردگان عالی.

نتایج بررسی ها در مورد جمعیت به تفکیک کل ، جوان و تحصیلکردگان عالی نشان می دهد که طی دوره زمانی 1335-1390 روند تحولات جمعیت حاکی از صعودی بودن جمعیت کشور بوده، اما در عین حال نرخ رشد متوسط سالیانه جمعیت کشور طی همین دوره روند نزولی دارد، این بدان معنی است که افزایش جمعیت وجود داشته، اما با نرخی کاهنده همراه خواهد بود که حاکی از گرایش جمعیت کشور به سمت پیرترشدن است. بررسی نرخ رشد متوسط سالیانه جمعیت کشور نیز نشان از آن دارد که بیشترین نرخ رشد متوسط سالیانه جمعیت در دوره 1355-1365 برابر با 3/91 درصد و کمترین آن نیز در دوره 1385-1390 برابر با 1/29 درصد بوده است . بررسی وضعیت مربوط به جمعیت جوان و تحصل‌کردگان عالی کشور نیز نشان می دهد که جمعیت جوان طی دوره 1384-1392 از روندی نزولی برخوردار بوده ، اما جمعیت با تحصیلات عالی طی همین دوره از روندی صعودی برخوردار بوده است.

نتایج بررسی ها در مورد جمعیت فعال ( آن بخش از جمعیت در سن فعالیت که کار خود را عرضه می کنند) به تفکیک کل، جوان و تحصیلکردگان عالی نشان می دهد که جمعیت فعال کشور از 23/3 میلیون نفر در سال 1384 به 23/5 میلیون نفر در سال 1391 رسیده و از رشدی 0/9 درصدی برخوردار بوده است در حالی که جمعیت فعال جوان از 5/8 میلیون نفر در سال 1384 با طی روندی نزولی به 3/9 میلیون نفر در سال 1391 رسیده که حاکی از رشد 33- درصدی است. این موضوع خود جای بحث و بررسی جدی دارد و لازم است در مطالعه آتی به دلایل آن پرداخته شود. جمعیت فعال با تحصیلات عالی کشور نیز از 3/4 میلیون نفر در سال 1384 به 5 میلیون نفر در سال 1391 افزایش یافته و به عبارتی طی این دوره 1/6 میلیون نفر به جمعیت فعال با تحصیلات عالی کشور افزوده شده است.

نتایج بررسی های مربوط به وضعیت تقاضای بازار کار در اقتصاد ایران نشان می دهد که اشتغال کل کشور در سال 1384 برابر با 20/62 میلیون نفر بوده و این رقم در سال 1393 به 21/30 میلیون نفر افزایش یافته که به معنی خالص اشتغال برابر با 680 هزار نفر طی دوره زمانی 9 ساله است. قابل ذکر است که خالص اشتغال کشور در سال های 1387 ، 1389 ، 1390 و 1393 منفی بوده است. بررسی وضعیت اشتغال مربوط به جوانان نشان دهنده خالص اشتغال منفی در همه سال هاست، زیرا روند مربوط به جمعیت جوان شاغل کشور کاملا نزولی بوده است. جمعیت شاغل جوان کشور در سال 1384 برابر با 4/49 میلیون نفر بوده که این رقم در سال 1393 به 2/26 میلیون نفر کاهش یافته است. بررسی وضعیت مربوط به اشتغال تحصیلکردگان عالی کشور روندی عکس اشتغال جوانان داشته و صعودی بوده به طوری که جمعیت شاغل با تحصیلات عالی از 2/90 میلیون نفر در سال 1384 به 4/06 میلیون نفر در سال 1392 رسیده که به معنی خالص اشتغال برابر با 1/16 میلیون نفر است.

در مجموع و در مورد ویژگی های بازار کار ایران باید اشاره کرد که متوسط خالص اشتغال ایجاد شده کشور در ازای 1 درصد رشد اقتصادی طی دوره 1384-1390 (بدون در نظر گرفتن سال 1387 ) برابر با 23/79 هزار نفر است. بررسی روند تغییرات جمعیت جوان و جمعیت جوان فعال حاکی از نزولی بودن هر دوی آنها طی دوره 1384-1392 بوده،اما روند تغییرات جمعیت تحصیلکردگان عالی و جمعیت تحصیلکردگان عالی فعال طی همین دوره صعودی بوده است. خالص اشتغال جوانان کشور طی دوره 1385-1393 همواره منفی بوده که نشان دهنده روند کاهشی اشتغال جوانان است. طی دوره 1384-1392 روند تغییرات نرخ مشارکت جوانان، نرخ مشارکت تحصیلکردگان عالی و همچنین نرخ مشارکت کل نزولی بوده است. همچنین باید اشاره کرد که طی دوره 1384-1392 نرخ مشارکت تحصیلکردگان عالی نسبت به نرخ مشارکت کل و نرخ مشارکت جوانان بزرگ تر است.

نتایج بررسی های گزارش حاضر همچنین در مورد رابطه بین رشد اقتصادی و نرخ بیکاری در اقتصاد ایران نشان می دهد که رابطه معکوس بین تغییرات نرخ بیکاری و رشد اقتصادی وجود دارد، اما با این حال، ماهیت رشد اقتصادی در ایران به نحوی است که از کیفیت یا توان اشتغال زایی پایینی برخوردار است. از اهم دلایل مربوط به توان اشتغال زایی پایین رشد اقتصادی کشور به خصوص در سال های اخیر می توان به رشد تشکیل سرمایه و تغییر تکنولوژی تولید با اتکا به درآمدهای نفتی و واردات اشاره کرد. به نظر می رسد طی سال های اخیر به دلیل حجم بالای تشکیل سرمایه و نیز تغییر تکنولوژی تولید عمدتا به دلیل اتکا به واردات ناشی از رشد درآمدهای نفتی، بهره وری نیروی کار روند افزایش داشته و در مقابل اشتغال زایی کاهش یافته است.

نتایج مربوط به بخش انتهایی گزارش که با استفاده از سناریوسازی های مربوط به رشد اقتصادی طی سال های آتی، جمعیت بیکار کشور (و نرخ بیکاری) را به تفکیک کل ، جوانان و تحصیلکردگان عالی برای دوره زمانی 1394-1400 پیش بینی کرده نشان می دهد که چنانچه رشد اقتصادی ایران در سال های آتی به لحاظ ماهیت رشد همانند سنوات گذشته (به ویژه سال های قبل از رکود تورمی) باشد، در دوره 1394-1400 نه تنها نرخ بیکاری کشور کاهشی نبوده، بلکه روند افزایشی خواهد داشت. پنج سناریوی مربوط به رشد اقتصادی به این صورت است که به ترتیب در سناریوی اول در هر سال (از 1394 تا 1400) 1 درصد رشد اقتصادی ، در سناریوی دوم در هر سال (از 1394 تا 1400) 2 درصد رشد اقتصادی و.... در سناریوی پنجم در هر سال (از 1394 تا 1400 ) 5 درصد رشد اقتصادی در نظر گرفته شده است. پیش بینی ها در مورد نرخ بیکاری کل کشور در سه حالت مختلف مربوط به نرخ مشارکت انجام شده است:

الف) آخرین نرخ مشارکت اعلام شده توسط مرکز آمار ایران برای سال 1393 که مربوط به زمستان این سال است (37/3 درصد)،

ب) متوسط نرخ مشارکت طی دوره 1384-1392 (38/7 درصد)،

ج) حداکثر نرخ مشارکت طی دوره 1376-1392 ( 41 درصد).

نتایج سناریوها نشان می دهد که چنانچه ماهیت رشد اقتصادی کشور به لحاظ توان اشتغال زایی همانند سال های 1384-1390 باشد و نرخ مشارکت طی دوره 1394-1400 برابر با 37/3 درصد باشد آن گاه در بهترین حالت و با داشتن نرخ رشد 5 درصدی سالیانه، در سال 1400 جمعیت بیکار برابر با 4/17 میلیون نفر و نرخ بیکاری 15/9 درصد خواهد بود. چنانچه نرخ مشارکت طی دوره 1394-1400 برابر با 38/7 درصد باشد آن گاه در بهترین حالت (نرخ رشد 5 درصدی سالیانه)، در سال 1400 جمعیت بیکار برابر با 5/16 میلیون نفر و نرخ بیکاری 18/9 درصد خواهد بود. در صورت وجود نرخ مشارکت 41 درصد طی دوره 1394-1400 نیز در بهترین حالت و سناریوی نرخ رشد 5 درصدی سالیانه در سال 1400 جمعیت بیکار برابر با 6/78 میلیون نفر و نرخ بیکاری 23/5 درصد خواهد بود. بدیهی است که برای دستیابی به نرخ بیکاری پایین در آینده ، باید به نرخ های رشد اقتصادی حتی 5 درصد نیز اکتفا نکرده و نرخ های رشد اقتصادی بالاتری هدف گذاری شود.

پیش بینی تعداد بیکاران و نرخ بیکاری مربوط به جمعیت جوان طی دوره 1394-1400 با 5 سناریوی فوق الذکر نشان می دهد که در سناریوی آخر با داشتن نرخ رشد 5 درصدی سالیانه (از 1394 تا 1400 )، در سال آخر دوره پیش بینی جمعیت بیکار جوان برابر با 313/1 هزار نفر و نرخ بیکاری جوانان برابر با 9/2 درصد خواهد بود. پیش بینی تعداد بیکاران و نرخ بیکاری مربوط به جمعیت با تحصیلات عالی طی دوره 1394-1400 و در قالب 5 سناریوی فوق الذکر نیز نشان می دهد که در بهترین حالت و با داشتن نرخ رشد پنج درصدی سالیانه - از 1394تا 1400 – در سال 1400 جمعیت بیکار با تحصیلات عالی برابر با 3/1 میلیون نفر و نرخ بیکاری تحصیل کردگان عالی برابر 36 درصد خواهد بود.