یادداشت یامین‌پور درباره شبکه‌های جدید

وحيد يامين‌پور: 1. ترديدي نيست كه مهم‌ترين چالش سيد عزت‌الله ضرغامي از آغاز مديريت عالي‌اش بر سازمان صدا و سيما، گسترش برنامه ريزي شده شبكه‌هاي ماهواره اي فارسي زبان بود. برنامه ريزي پر زحمت سيماي جمهوري اسلامي براي پخش پياپي سريال هاي تلويزيوني و فيلم هاي سينمايي در ساعات پر مخاطب با هدف جلب و جذب مخاطبان مشترك با شبكه هاي ماهواره اي، نخستين اقدام صدا و سيما در مواجهه با اين چالش به‌شمار مي رود.

اقدامي كه در ماه هاي پرالتهاب پس از انتخابات رياست جمهوري 88، براي رسانه ملي توفيقي نسبي به‌حساب مي آيد. به‌طور مثال دقيقاً زماني كه شبكه هاي آن‌ور آبي در ساعات اوليه‎ي شب بمباران رسانه اي خود را آغاز مي كردند، مخاطبان عموماً ترجيح مي دادند نظاره گر مجموعه جذاب "دلنوازان" باشند؛ مجموعه اي كه به گواه نظرسنجي ها نزديك به 90 درصد مخاطب داشت! اين توفيق در تابستان 89 با پخش پياپي سه سريال "تاوان"، "زير هشت" و "فاصله ها" تكرار شد و طبق بررسي ها، شبكه "من و تو" يعني رقيب نوظهور تلويزيون را پشت سر گذاشت. هر چند در مورد محتوا و پيام برخي از اين سريال ها حرف و حديث زياد است اما نقد محتوا، اصل توفيق رسانه ملي را در انتقال مخاطبان ماهواره به شبكه هاي ملي تغيير نمي دهد.

2. روند شتابان تأسيس شبكه هاي فارسي زبان ماهواره اي در سال هاي اخير با هدف گذاري دقيقي از دو جبهه‎ي "دشمنان انقلاب" و "كاسب كاران رسانه اي" ادامه دارد. اما نكته قابل توجه، تمركز رقيبان تلويزيون ايران بر خانواده و تلاش بر گسترش ابعاد تفريحي و سرگرمي شبكه هاي تلويزيوني خود است.

صرف نظر از شبكه هاي سياسي، در حال حاضر بيش از 10 شبكه ماهواره اي به‌طور شبانه روزي براي مخاطبان فارسي زبان، فيلم و سريال و برنامه هاي خانوادگي و فرهنگي ارائه مي كنند. هر چند مخاطبان ايراني نشان داده اند كه در شرايط برابر، ترجيح مي دهند كه برنامه ها و شبكه هاي ايراني را تماشا كنند، اما تنوع و جذابيت اين شبكه ها چالشي جدي براي شبكه هاي ايراني در جذب مخاطبان بود.

در واقع اين تنوع، مخاطبان را براي به‌دست گرفتن كنترل ماهواره و چرخاندن شبكه هايي كه مي تواند دقيقه‌ها يا ساعت‌هايي را پر كند، وسوسه مي كرد. اين مسأله ديگر با پخش سريال در ساعات پربيننده شب، قابل مديريت و جبران نبود؛ بنابراين ضرغامي بايد به نحوي براي تعدد و تنوع شبكه هاي ماهواره اي هم چاره اي بيانديشد.

3. كمتر كسي پيش از اين تصور مي كرد كه دستگاه هاي كوچك مبدّل ديجيتال (ستاپ باكس) بتواند به‎عنوان راهبردي موفق در محدود كردن مخاطبان ماهواره عمل كند. ابتدا تصوير شفاف و با كيفيت شبكه هاي تلويزيوني به كمك اين دستگاه كوچك و نجات ايرانيان از معضل هميشگي آنتن هاي كم فايده ي آنالوگ، تا اندازه اي انگيزه لازم براي خريد و نصب آن را فراهم كرد؛ اما با راه اندازي پخش هم‎زمان "آي فيلم" به زبان فارسي براي كساني كه دستگاه ديجيتال دارند، تلويزيون جمهوري اسلامي وارد مرحله ي جديدي شد.

مخاطبان به سرعت اشتياق خود را در تماشاي سريال هاي چند سال پيش تلويزيون نشان دادند. ديگر حتي در مكان‌هاي عمومي هم ترجيح داده شد به‌جاي تنظيم هميشگي تلويزيون هاي بزرگ‏شان بر روي كانال 3، سريال هايي مانند "زير آسمان شهر"، "بدون شرح"، "پاورچين"، "مردان آنجلس"، "امام علي عليه السلام"، "نرگس" و... تماشا شود. تا آنجا كه بر اساس شنيده ها، خريد و فروش اين دستگاه ها با نام دستگاه "آي فيلم"(!) در بازار وسايل الكترونيك، رونق گرفته است (بررسي توفيق و تأثير شبكه آي فيلم در جهان اسلام به‌خصوص كشورهاي عربي مجال ديگري مي طلبد).

4. اكنون آنان كه از مبدّل ديجيتال استفاده مي كنند، دركنار شبكه هاي آي فيلم، شبكه هاي 24 ساعته‌ي نمايش، بازار، مستند، شما، جام جم و شبكه هاي بين المللي العالم و پرس را هم در دسترس دارند. تب تلويزيون هاي ال اي دي كه مبدّل ديجيتال را در خود دارند نيز به كمك اين راهبرد سازمان صدا و سيما آمده است.

منازعه‌ي تلويزيون ايران با شبكه هاي ماهواره اي به اين سادگي به نفع رسانه‎ي ملي پايان نمي يابد؛ اما بايد اذعان كرد سياست ضرغامي در جانشين كردن ماهواره با مبدل‎هاي ديجيتال، تا اندازه‎ي زيادي توانسته پاسخي به وسوسه‎ي مخاطبان تنوع طلب، تعدد طلب و كنترل به‌دست تلويزيون باشد.

رئيس عالي سازمان صدا و سيما البته در مصاحبه هاي اخيرش از تصميم به راه اندازي چندين شبكه‎ي ديگر سخن گفته است. وعده اي كه انگيزه‌ي بيشتري براي خريد و نصب دستگاه هاي ديجيتال ايجاد مي كند.

5. به‌خاطر دارم كه در سال هاي پيش، ضعف هاي درشت رسانه‌ي ملي در تأمين محتواي شبكه هاي توسعه يافته‌ي شش گانه، موجب شده بود كه نظر مقام‌هاي عالي نسبت به توسعه بيش از پيش شبكه هاي تلويزيوني منفي باشد.

به عبارت ديگر، صدا و سيما موظف شده بود كمبود ها و ضعف هاي محتوايي ناشي از توسعه‎ي كمّي شبكه هاي تلويزيوني را در سال‎هاي پيش جبران كند. اما اكنون، ضرغامي توانسته است در قالب يك مرجع تصميم گيري عالي به نام "قرارگاه ماهواره" -آن‎گونه كه روزنامه ها خبر داده اند- اين تصميم عالي را تغيير دهد و راه را براي توسعه جهشي شبكه هاي تلويزيوني هموار كند.

هر چند، هميشه اين نگراني جدي وجود داشته است كه مبادا عجله در توسعه‎ي كمّي شبكه هاي تلويزيوني، غفلت مضاعفي را در توليد پيام و محتواي شايسته و مناسب ايجاد كند و رسانه ي ملي را هم در پيام هم‎قطار شبكه هاي ماهواره اي كند.

صرف‌نظر از اين دغدغه، به نظر مي رسد تبليغ مبدّل‌هاي ديجيتال راهبردي صحيح و موثر در منازعه‎ي سنگين رسانه اي با ماهواره باشد؛ هرچند موثرترين تبليغ همانا كيفيت و تنوع برنامه ها و شبكه هاي قابل دسترس از طريق ديجيتال است.