امام جواد (ع) الگویی ناب برای فعالان فرهنگی‬

برای بررسی دقیق سیره سیاسی، فرهنگی امام جواد (علیه السلام) ابتدا به تحلیل شرایط تشیع و شرایط دستگاه حاکم وقت، یعنی  حکومت عباسی پرداخته، سپس به بررسی سیره فرهنگی، سیاسی امام جواد (علیه السلام)  می‌پردازیم.

در دوره امام جواد (علیه السلام)  اختلافات و شبهات در بین پیروان اهل بیت (علیهم السلام)  بسیار بالا گرفت؛ و این به آن علت بود که امام جوادی در سن نوجوانی به مقام امامت رسیده بود و کسانی که فاقد  معرفت کاملی نسبت به مقام امامت بودند، توان هضم امامت کودکی هفت ساله را بر جامعه مسلمین نداشتند و همین امر باعث بروز اختلافات و شبهاتی در بین پیروان مکتب اهل بیت (علیهم السلام)  شده بود؛ از طرفی مکاتب در راه مانده از تشیع، مانند واقفی‌ها، از این فرصت استفاده می‌کردند تا با شبهه افکنی در مورد امامت امام جواد (علیه السلام)  بین پیروان حضرت تفرقه افکنده و جایگاه خود را محکم‌تر نمایند.

این شبهات که از بدو تولد امام جواد (علیه السلام)، با رهبری "حسین بن قیاما واسطی” از سران واقفیه شروع شد، تا عصر خود امام (علیه السلام)  وجود داشت و نه‌تنها بسیاری از عوام، که گروهی از بزرگان شیعه نیز در گرداب آن گرفتار شدند؛ و حتی در بین افرادی از بزرگان شیعه چون "یونس بن عبد الرحمن” و "ریابن بن صلت” اختلاف بالا گرفت، تا آنجا که پس از شبهه "یونس بن عبد الرحمان” نسبت به امامت امام جواد (علیه السلام)  "ریان بن صلت” گلوی او را می‌فشارد و در حالی که به سرو صورت او میزند، او را متهم به نفاق و دروئی و پنهان کردن شرک خود می‌نماید. [۱]

پس از شهادت امام کاظم (علیه السلام)  یکی از وکلای امام به نام "علی بن ابی حمزه بطائنی” که مبالغ هنگفتی از وجوهات در اختیارش بود، با انگیزه مالی منکر امامت امام رضا (علیه السلام)  شد و فرقه واقفیه را تشکیل داد؛ این کار او با عث شد تا عملاً سازمان وکلای امام (علیه السلام)  از هم بپاشد و پشتوانه مالی و زمینه ارتباطی افراد با امام از بین برود؛ پس از او نیز با ورود حضرت رضا (علیه السلام)  به دربار مأمون عملاً امکان تشکیل چنین شبکه ای از بین رفت و جریان سیاسی، الهی اهل بیت (علیهم السلام)  تبدیل شد به یک جریان بدون رسانه و بدون پشتوانه مالی. این حالت تا زمان امام جواد (علیه السلام)  نیز ادامه داشت و حضرت بدون هیچ پشتوانه ظاهری بر مسند امامت نشستند.

دوران حضرت جواد (علیه السلام)  از ادواری بود که می‌توان گفت اوج اختناق برای شیعیان نمایان شد از طرفی امام شیعیان در حصری محترمانه بود؛ به این معنا که همسر امام (علیه السلام)  دختر مأمون و در واقع مأمور مأمون در خانه امام بود و هر گونه تحرکی را به دربار گزارش می‌کرد و از طرفی دیگر دست مأموران عباسی برای هر گونه برخورد با شیعان باز بود تا آنجا که گاه در یک مجلس بیش از ۷۰ نفر از سادات گردن زده می‌شدند.

این اختناق از دوره هارون شروع شد و تا پایان دوره حضور امام (علیه السلام)  یعنی شهادت امام عسکری (علیه السلام)  ادامه داشت؛ اما اختناق دوره مأمون اختناق خاصی بود؛ مأمون به خاطر زیرکی که داشت سعی می‌نمود با حفظ ظواهر و در پشت پرده کار خود را پیش ببرد؛ لذا تلاش می‌کرد در ظاهر طریقه صلح را پیش گرفته و در پس پرده به هر شیوه ممکن شیعیان را مجبور به سکوت نماید؛ این ظاهر سازی تا حدی بود که از طرف گروهی از دوستان خود به شیعه بودن متهم گردید و در بین گروهی از شیعان به شیعه امام کش معروف شد.

ظهور و ترویج مکاتب مختلف فکری از خصوصیات دوران امام جواد (علیه السلام)  است. در این دوره مکاتبی چون فطحیه [۲]،واقفیه [۳] و اسماعیلیه [۴] دست و پا می‌زدند تا بقاء خود را حفظ نمایند؛ و از طرفی مکاتبی در بیرون و یا درون تشیع همچون معتزله و صوفیه با حمایت دستگاه حاکم امکان عرض اندام پیدا کرده بودند. در این بین نوک پیکان حمله تمام این مکاتب به سمت شیعه بود؛ چراکه تمامی این مکاتب شیعه را قدرتمند ترین مکتبی می‌بینند که با برهان و استدلال کامل توان حذف آن‌ها را از صحنه فکری جامعه دارد.

 در این بین شورش‌های علویانی هم چون "محمد دیباج”، "محمد بن قاسم” و بعضی قیام‌های دیگر شیعی و دیگرانی همچون "نصر بن شبث” باعث گردیده بود تا قدرت نظامی و توان اقتصادی موجود به صورت خورد در آید و عملاً قدرتی در مقابل قدرت امپراطوری عباسی به حساب نیاید؛ البته این قیام‌ها گاه زمان‌های طولانی را از دستگاه بنی العباس می‌گرفت؛ اما در حقیقت به خاطر عدم برنامه ریزی و نبود رهبری واحد کاری از پیش نبرده و منکوب شدند.

با شروع دوران هارون، عصر اقتدار بنی العباس شروع شد و امپراطوری بزرگ اسلامی شکل گرفت؛ تا آن‌جا که هارون خورشید را خطاب قرار می‌داد و می‌گفت "بتاب که هر جا بتابی حکومت هارون است”  این اقتدار با وقفه ای کوتاه در زمان امین عباسی، دوباره با روی کار آمدن مأمون از سر گرفته شد؛ تا آن‌جا که از چین تا اندلس تحت سیطره مأمون عباسی قرار داشت؛ این قدرت بی حد مرز باعث شده بود که مأمون با تسلط کامل ائمه شیعه را تحت نظر بگیرد و در قدم اول با اجبار علی بن موسی الرضا (علیه السلام)  را ولیعهد خود نمود و پس از آن دختر خود را به عقد امام جواد (علیه السلام)  در آورد، تا این سیطره بر رهبران شیعه باقی بماند و جلوی هر گونه تحرک را از آن‌ها بگیرد.

همین امر باعث گردید تا برای مدتی کوتاه مرجعیت علمی امام (علیه‌السلام)، که حتی مخالفان نیز به آن اعتقاد داشتند، مورد خدشه قرار بگیرد.

امام جواد (علیه السلام) که در آن شرایط نابسامان کیان مکتب را در خطر نابودی می‌دید بر آن شد تا با اقداماتی در خور توجه به یاری دین جد خویش اقدام نماید که اقدامات امام را می‌توان در چند مورد خلاصه نمود.

در اوج این شبهات هشتاد نفر از بزرگان و علمای بغداد، که رهسپار حج شده بودند به قصد زیرات امام (علیه‌السلام) به مدینه رفتند و در خانه امام صادق (علیه‌السلام)، که محل دیدارهای امام جواد (علیه‌السلام) بود، منتظر نشستند در این هنگام "عبد الله بن موسی”، که عموی حضرت جواد (علیه‌السلام) بود، وارد مجلس شد و به عنوان فرزند رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در صدر مجلس نشست و حضار از او سؤال‌هایی را پرسیدند که با پاسخ‌های ناصحیح او روبه رو شدند؛ شیعیان که از جواب‌های او مظطرب شده بودند، و خود را در شبهات خود محق می‌دیدند، عزم ترک مجلس نمودند که به ناگاه دری باز شد و "موفق” غلام حضرت اعلام کرد که ابوجعفر محمد بن علی الجواد (علیه‌السلام) وارد می‌شود امام (علیه‌السلام) در مجلس نشستند و پس از مدتی سکوت، شروع به پاسخ به سؤالات بزرگان و علمای شیعه فرمودند و وقتی پاسخ‌های دقیق امام (علیه‌السلام) را شنیدند مسرور گشته و نسبت به امامت آن بزرگوار اعتراف نموده و مجلس را ترک کردند. [۵]

 این نمونه ای بود از صدها نمونه ای که امام در مقام اثبات خود برای حفظ کیان امامت شیعه اقدام فرمودند.

امام(علیه‌السلام) زمانی بر مسند ولایت نشسته بودند که سازمان شیعه دچار تزلزل و فروپاشی شده بود؛ ایشان در اقدام بعدی خود اقدام به تشکیل شبکه وکلا نمودند. اهم وظایف شبکه وکلا به این شرح بود:

یکی دیگر از فعالیت‌های امام جواد (علیه‌السلام) نفوذ به دربار عباسی برای جلوگیری از ظلم به شیعیان و نیز کنترل اسب سرکش قدرت طلبی عباسیان بود. امام (علیه‌السلام) به هواداران خود اجازه داده بودند تا با نفوذ به دستگاه عباسی در پست‌ها و مناسب قرار بگیرند؛ از این رو "محمد بن اسماعیل بزیع” و "احمد بن حمزه قمی” در پست‌های بالای دربار قرار گرفتند و "نوح بن دراج” مدتی قاضی بغداد و بعد از آن قاضی کوفه گردید و "حسین بن عبد الله نیشابوری” حاکم بست و سیستان و "حکم بن علیای اسدی” به حکومت بحرین رسدید. [۶]

این دستور امام (علیه‌السلام) باعث شد تا شیعیان در رفاه بیشتری قرار گرفته و بتوانند در راه ترویج مکتب گام‌های مؤثر تری بردارند.

این مناظرات علاوه بر نقد فکری مکاتب مختلف باعث دلگرمی بیشتر شیعیان به امام (علیه‌السلام) می‌گردید و شبهات را در مورد امامت ایشان مرتفع می‌نمود؛ و نه تنها شیعیان بلکه دشمنان نیز شیفته کمالات او می‌شدند شیخ مفید چنین می‌نویسد: "مأمون شیفته امام (علیه‌السلام) شد، زیرا می‌دید که او با وجود کمی سن از نظر حکمت و کمال و ادب و عقل به چنان رتبه ای رسیده است که هیچ‌یک از بزرگان آن عصر به آن کمال نرسیده‌اند.”[۷]

مراقبت‌های شدید از امام جواد (علیه‌السلام) باعث شده بود تا شیعیان نتوانند از آن وجود مقدس استفاده‌های لازم را ببرند، تا آن‌جا که فقط ۲۵۰ روایت آز آن دریای علم نقل شده است، که اکثر آن‌ها به واسطه مکاتبات اصحابی چون "علی بن مهزیار”، "عبد العظیم الحسنی”، "احمد  بن ابی نضر بزنطی” و "احمد بن خالد برقی” و … نقل شده است؛ اما نکته قابل توجه این است که آن امام بزرگوار در راه حرکت فرهنگی، سیاسی خود هیچ‌گاه محدودیت را نپذیرفته و در بسته‌ترین شرایط ارتباط خود را با شیعیان حفظ نموده و آن‌ها را راهنمائی می‌نمودند.

مجموعه تدابیر امام جواد (علیه‌السلام) باعث شد با وجود تمام فشارها و سختی‌ها در شرایط بد فرهنگی و سیاسی آن زمان شیعه از آن گرداب‌ها و توفان‌ها به سلامت عبور کند.