۳۰ مهر سالروز قطع رابطه ایران و انگلیس

دولت انگلستان پس از تصویب لایحه ملى شدن صنعت نفت ایران در مجلس شوراى ملى یک بار در ۱۵ خرداد ۱۳۳۰ و یک بار در ۶ مهر همان سال شکایت نامه‌هاى جداگانه‌اى را علیه ایران تنظیم و به شوراى امنیت سازمان ملل ارائه کرد. انگلیسى‌ها در این هر دو شکایت، ملى شدن صنعت نفت در ایران را تهدیدى براى صلح و امنیت منطقه خواندند.

نخست‌وزیر وقت ایران محمد مصدق نیز با حضور در اجلاس شوراى امنیت ـ ۲۱ مهر ۱۳۳۰ ـ و توضیحات خود توانست این اتهام را رد کند و اهداف استعمارى بریتانیا در ایران را برملا سازد.

دولت انگلستان در پى شکست خود در بردن شکایت از ایران به دادگاه لاهه و شوراى امنیت سازمان ملل اقدام به محاصره نظامى ایران از طریق انتقال کشتى‌هاى جنگى خود به خلیج‌فارس و دریاى عمان کرد. متقابلاً دولت مصدق دستور اخراج ۴۵۰۰ متخصص و کارشناس انگلیسى مستقر در آبادان را صادر کرد.

اختلاف شاه و مصدق بر سر نوع رفتار با انگلیسى‌ها و همچنین انتظارات مصدق از شاه در مورد واگذارى اختیار وزارت دفاع به دولت و مخالفت شاه با این درخواست سرانجام زمینه‌ استعفاى مصدق در ۲۵ تیر ۱۳۳۱ را فراهم ساخت.

شاه بلافاصله احمد قوام ـ قوام‌السلطنه ـ را مأمور تشکیل کابینه کرد اما قیام مردم در ۳۰ تیر علیه قوام سبب شد شاه به حکومت ۵ روزه وى خاتمه دهد و تحت فشار مردم و روحانیت، مجدداً با واگذارى دولت به محمد مصدق موافقت نماید.

مصدق در دور جدید حاکمیت خود بر دولت طبعاً اقتدار بیشترى را احساس مى‌کرد. از این رو به محض تشکیل کابینه خود، دستور تعطیل شدن کلیه کنسولگرى هاى انگلیس در سراسر کشور را صادر کرد. سپس امتیاز بانک شاهنشاهى را که در دوره قاجار به بریتانیا واگذار شده بود لغو کرد و چون این اقدامات با واکنش مقامات لندن مواجه شد و از جمله آنان دارایى‌هاى ایران را در بانک هاى انگلیس توقیف کردند، مصدق دستور قطع رابطه با انگلیس را صادر کرد. این دستور در جلسه روز ۳۰ مهر ۱۳۳۱ هیئت وزیران به تصویب رسید و مراتب آن بلافاصله از طریق وزارت امور خارجه به سفارت انگلستان در تهران ابلاغ شد. به موجب این دستور دیپلمات هاى انگلیسى مواظف شدند ظرف مدت ۱۰ روز خاک ایران را ترک کنند.

در بخشى از نامه وزارت خارجه به سفارت انگلیس چنین آمده بود: «… دولت انگلیس در قضیه نفت که براى ملت ایران امر حیاتى است نه تنها کمک به حل اختلافات نکرد بلکه در صدد حمایت غیرقانونى از شرکت سابق برآمد و مانع از حصول توافق گردید خاصه که مأمورین سیاسى دولت انگلیس هنوز در ایران منشاء پاره‌اى تحریکات و مداخلات در امور داخلى مى‌باشند. هر موقع دولت انگلیس به کیفیت و حقیقت نهضت و آرزوهاى ملت ایران پى‌برد، نسبت به تجدد روابط سیاسى اقدام خواهد گردید… »

اما قطع رابطه ایران با انگلیس به معناى پایان بحران نبود بلکه این حادثه انگلیسى‌ها را وا داشت تا به طور جدى طرح سرنگونى دولت مصدق را دنبال کنند. آنان به دلیل از دست دادن پایگاه هاى سیاسى و اجتماعى خود در ایران، بدون جلب موافقت آمریکایى ها قادر به انجام طرح براندازى نبودند. در آمریکا نیز ترومن آخرین ماه هاى زمامدارى خود را پشت سر مى‌گذاشت و ترجیح مى‌داد سیاست هایش در این بحران از حد حمایت پنهانى از لندن و ابراز بیطرفى علنى، فراتر نرود. از این رو طرح کودتا از دى ماه ۱۳۳۱ که آیزنهاور به جاى ترومن به کاخ سفید راه‌ یافت آغاز شد. عملیات کودتاى ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ که به عمر حکومت مصدق خاتمه داد طرح مشترک دولت هاى چرچیل و آیزنهاور بود.

۴ ماه پس از این کودتا، سپهبد فضل‌الله زاهدى رئیس دولت موقت و عامل کودتاى انگلیسى آمریکایى ۲۸ مرداد، توانست زمینه بازگشایى رابطه با انگلستان را فراهم سازد. در عوض انگلیسى‌ها نیز پذیرفتند که از سلطه انحصارى خود بر نفت ایران چشم بپوشند و ۴۰ درصد آن را به شرکت هاى آمریکایى و ۲۰ درصد دیگر را به شرکت هاى هلندى و فرانسوى واگذار کنند.

منبع: دیپلماسی یارانی