واکنش رهبرانقلاب به گزارش‌ مردمی از رؤیت هلال/ با تجربه‌ترین کارشناس کیست؟

به گزارش 598 به نقل از مشرق، حجت‌الاسلام علیرضا موحدنژاد یک آخوند عجیب و خاص است. او در سال ۱۳۴۱ در تهران به دنیا آمد، دیپلم ریاضی ـ فیزیک گرفت و در مدرسه عالی شهید مطهری تحصیل کرد و دکتری خود را در رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی از دانشگاه تهران به انجام رساند. ایشان نزدیک به چهل سال است که به طور خودآموز مباحث مختلف نجوم قدیم و جدید را پیگیری می‌کنند، هرچند که مدت کوتاهی را نزد مرحوم هبةالله ذوالفنون تلمذ کرده‌اند. اهل رصد نیز هستند و یکی از رکورداران رؤیت هلال ماه جوان در جهان به شمار می‌آیند. شاگردان بسیاری تربیت کرده‌اند. حجت‌الاسلام موحدنژاد از سال ۱۳۸۱ تاکنون در ستاد استهلال دفتر رهبری و نیز شورای تقویم مؤسسه ژئوفیزیک عضو فعال بوده‌اند. این مصاحبه به اصرار زیاد ما صورت گرفت و از ایشان به سبب زمانی که در این خصوص مصروف کردند سپاسگزاریم.

***از هلال ماه شوال ۱۴۳۴ قمری چه خبر دارید؟ آیا ماه رمضان ۲۹ روزه است یا ۳۰ روزه؟

در غروب چهارشنبه ۲۹ ماه مبارک رمضان (شانزدهم مرداد ۱۳۹۲) احتمال رؤیت هلال خیلی ضعیف است. ولی هلال در غروب پنج‌شنبه با چشم غیر مسلح نیز دیده می‌شود و إن شاء الله جمعه هجدهم مرداد، اول شوال و عید فطر خواهد بود. طبیعی است که برای رفع هر گونه تردید استهلال انجام خواهد گرفت و بیش از ۱۵۰ گروه رصدی برای رؤیت خواهند رفت.

***طول مدت یک ماه قمری چقدر است؟

هر ماه قمری بطور میانگین ۵۳ر۲۹ روز است. و بر حسب شبانه‌روز، هر ماه یا ۲۹ روزه است یا ۳۰ روز، و غیر از این دو امکان ندارد. منجمان می‌گویند در تقویم یک سال قمری، حداکثر سه ماه متوالیِ ۲۹ روزه می‌تواند وجود داشته باشد و حداکثر چهار ماه پی‌درپی که ۳۰ روزه باشند. امسال ماه رجب ۲۹ روزه بود و ماه‌های شعبان و رمضان ۳۰ روزه هستند.

***منجمان چه وقت برای رؤیت هلال می‌روند؟

حجت‌الاسلام موحدنژاد: استهلال، در غروب روز بیست و نهم از هر ماه قمری صورت می‌گیرد. اگر هلال دیده شد این ماه ۲۹ روزه است و فردا روز نخست از ماه جدید خواهد بود. و چنانچه هلال دیده نشد دیگر به استهلال فردا شب نیاز نیست. زیرا ماه قمری بیش از ۳۰ روز نخواهد بود و باید ماه جدید را آغاز کرد.

***مرز دیدن یا ندیدن هلال چقدر است؟

خواجه نصیر در رصدخانه مراغه هشت سال متوالی هلال‌‌های مختلف را رصد کرد و نتایج بسیار خوبی به دست آورد که برای زمان ما نیز به کار می‌آید. او اینطور نتیجه گرفت که هلال‌هایی با «جدایی زاویه‌ای» زیر ۱۰ درجه امکان رؤیت ندارند. (توضیحاً اینکه فاصلۀ افق تا بالای سر، ۹۰ درجه است). لذا مرکز قرص خورشید از مرکز ماه باید حداقل ۱۰ درجه زاویه داشته باشد تا بتوان آن را دید. هرچقدر این زاویه در لحظۀ رصد (که وقت غروب خورشید است) بیشتر باشد هلال راحت‌تر دیده می‌شود.

لحظه‌ای که زمین و ماه و خورشید در یک راستا ــ و دقیق‌تر بگوییم در یک صفحه، عمود بر صفحه مدار انتقالی خود ــ قرار می‌گیرند لحظۀ «مُقارنه» نام دارد. در وقت مقارنه غالباً سایۀ ماه در فضا می‌افتد و اگر روی زمین بیفتد می‌گوییم کسوف شده است. از این لحظه سنّ ماه حساب می‌شود. در این اوقات قسمت تاریک ماه به سمت زمین است. ولی اندک اندک از خورشید زاویه می‌گیرد، قابل رؤیت می‌شود. حدود بیست ساعت باید از لحظۀ مقارنه بگذرد تا بتوان آن را با چشم مشاهده کرد. رکورد سنّ ماه در رؤیت با دوربین و تلسکوپ حدود ۱۲ ساعت است.

***امسال عمر هلال ماه شوال در وقت غروب خورشید چقدر است؟

حجت‌الاسلام موحدنژاد: به طور متوسط حدود هفده ساعت و نیم برای کل ایران. البته غروب خورشید در نقاط مختلف ایران حداکثر حدود یک ساعت تفاوت دارد و لذا سنّ هلال نیز حدود یک ساعت به لحاظ شرق و غرب ایران تفاوت می‌کند. ولی چون ماه و خورشید تقریباً با هم غروب می‌کنند لذا احتمال رؤیت هلال بسیار بعید است.

***جدایی زاویه‌ای ماه و خورشید چقدر است؟

در افق تهران، جدایی زاویه‌ای در لحظۀ غروب خورشید برابر با ۶۱ر۹ درجه است. این اعداد عموماً در مرز رؤیت‌شدن هستند ولی چون مکث ماه بعد از غروب خورشید بسیار اندک است لذا دیده نمی‌شود. حتی ماه در افق تهران، یک دقیقه زودتر غروب می‌کند. در مناطق غربی ایران اوضاع کمی بهتر است ولی باز هم چندان قابل ملاحظه نیست. کارشناسان می‌گویند دیدن این هلال گرچه محال نیست ولی اگر بتوان آن را دید یک رکورد جدید ثبت می‌شود. ما در شورای تقویم مؤسسه ژئوفیزیک بر اساس ثبت‌ها و رکوردهای قبلی استنتاج می‌کنیم. لذا اگر نمونه‌ای مانند آن وجود نداشته باشد حکم می‌کنیم که این نیز دیده نخواهد شد.

***جایگاه رؤیت هلال در دین اسلام چیست؟

اول هر ماه در دین اسلام و یهود، با رؤیت هلال شروع می‌شود. در احادیث اینچنین آمده است: «صم للرؤیة و أفطر للرویة». یعنی با رؤیت هلال، روزه بگیرید و با رؤیت هلال بعدی فطر کنید (من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۱۲۳). حالا سؤال این است که اگر ما برای رؤیت هلال نرفتیم، آیا ماه جدید شروع نمی‌شود؟ فقها جواب می‌دهند که منظور آن است که امکان رؤیت هلال وجود داشته باشد. یعنی حتی اگر در یک شهر یا روستا به علت هوای ابری نتوانستند ماه را ببینند ولی مناطق اطراف هلال را دیدند در این صورت اول ماه ثابت می‌شود. طبق روایاتی که از ائمه معصوم رسیده است اگر دو شاهد عادل به رؤیت هلال شهادت دهند برای ما ثابت می‌شود.

***آیا می‌شود که برای رؤیت نرویم و به محاسبات نجومی منجمان اکتفا کنیم؟

فقهای شیعه با صراحت اعلام کرده‌اند که اگر محاسبات نجومی یقین‌آور باشد خود منجم و کسانی که به او اعتماد دارند می‌توانند بلکه باید مطابق آن روزه بگیرند یا فطر کنند. مثلاً در رسالۀ امام خمینی(ره) آمده است: «اول ماه با پیشگویی منجمین ثابت نمی‌شود. ولی اگر انسان از گفتۀ آنان یقین پیدا کند، باید به آن عمل نماید» (مسئله ۱۷۳۲). لذا محاسبات نجومی در فقه شیعه جایگاه دارد مخصوصاً برخی از فقهایی که خودشان اهل نجوم بوده‌اند این مسئله را محکم‌تر تصدیق کرده‌اند. امام خمینی(ره) در انتهای تحریر الوسیله در بخش مسائل مستحدثه مطالبی نوشته‌اند که بسیار دقیق و حیرت انگیز است و از اطلاع عمیق ایشان در این موضوع خبر می‌دهد. همچنین ایشان در پیامی که به حوزه‌های علمیه نوشتند تأکید داشتند که حوزه‌ها منحصر در فقه و اصول نشود و تفسیر، فلسفه و هیئت را مخصوصاً نام برده‌اند که باید در حوزه‌ها تدریس شود. نقل است که امام به همسرشان فقه و هیئت می‌آموخته است. در دهۀ ۱۳۳۰ مرحوم آیت‌الله بروجردی از استاد ما مرحوم هبةالله ذوالفنون (که در سن نود سالگی در آذر ۱۳۷۸ فوت کرد) خواسته بود تا یک دوره هیئت نزد او مرور کند زیرا مقداری از آنچه در جوانی خوانده را فراموش کرده است.

با این حال، فقط برخی از اهل سنت برای محاسبات نجومی اعتبار قائل شده‌اند و اکثر آنها فقط رؤیت را ملاک می‌دانند که البته در بسیاری از اوقات دچار خطا نیز می‌شوند.

***منجمان از کجا می‌دانند که هلال دیده می‌شود یا نه؟

مقولۀ رؤیت هلال یک مبحث تجربی ـ محاسباتی است. یعنی با تجربه‌های طولانی قواعد حرکت زمین به دور خورشید و همچنین ماه به دور زمین به دست آمده است. یکی از محاسبات ساده منجمان این است که اگر زمان و مکان هر نقطه از کره زمین را بدهید می‌توان با دقت بسیار زیاد به دست آورد که ماه و خورشید در چه نقطه‌ای از آسمان هستند. در عصر حاضر با برنامه‌ها و نرم‌افزارهای رایانه این موضوع خیلی راحت‌تر شده است و یک دانش آموز دبیرستانی و حتی راهنمایی نیز می‌تواند این محاسبات را انجام دهد. در حال حاضر دقت این محاسبات در حدی است که اگر فاصله قوسیِ افق تا بالای سر (سمت الرأس) که ۹۰ درجه است را به یک میلیون قسمت تقسیم کرده‌اند. لذا خطای محاسبه حداکثر یک قسمت از یک میلیون قسمت خواهد بود.

پس قدمِ نخست در محاسبات استهلال، تعیین کردن مکان دقیق ماه و خورشید در آسمان است. آیا ماه در سمت راست خورشید است یا در سمت چپ؟ زاویۀ آن با خورشید چقدر است؟ در لحظه‌ای که خورشید غروب می‌کند ماه چند درجه بالای افق است (ارتفاع ماه)؟ می‌دانیم که ارتفاع ماه هر چه بیشتر باشد امکان رؤیت هلال بیشتر خواهد بود. قدم آخر، تحلیل کردن این داده‌ها است، که آیا ماهی با این مشخصات قابل رؤیت هست یا نه؟ این قسمت به تجربیات رصدیِ منجمان ارتباط مستقیم دارد و آنهایی که بیشتر برای رؤیت رفته‌ و داده‌های خود را ثبت کرده‌اند موفق‌تر هستند.

ما به کسانی که در رصد هلال تلاش کرده‌اند و می‌دانند که رؤیت هلال به چه چیزهایی وابسته است «کارشناس رؤیت هلال» می‌گوییم. حتی چنین افرادی ممکن است خودشان نتوانند این محاسبات را انجام دهند لکن آنها عموماً می‌توانند از این محاسبات و نرم‌افزارها استفاده کنند و با استخراج مشخصات هلال، تحلیل کنند که آیا این هلال قابل رؤیت هست یا نه.

***آیا در میان منجمان اختلاف نیز پیش می‌آید؟

پارامترها البته زیاد است که برخی همه را در نظر نمی‌گیرند و اختلافاتی به همین سبب پدید می‌آید. مثلاً یک منجم می‌گوید که در چهار سال پیش هلال مشابهی با شرایط هلالِ این ماه، دیده شده پس این هلال نیز دیده می‌شود. اما منجم دیگر می‌گوید آن هلال در فصل زمستان بوده و حالا تابستان است. و چون ازدیاد دما، امکان رؤیت را کمتر می‌کند پس احتمال دیده نشدن هلال زیادتر می‌شود. البته این مسئله برای هلال‌های بحرانی است که روی مرز دیدن و ندیدن هستند.

***در ایران این منجمان و کارشناسان رؤیت هلال چند نفرند؟

این افراد حدود ده تا پانزده نفر هستند که برای کشور ما خیلی خوب است. در خیلی از کشورهای غربی یا در جهان اسلام نمونۀ چنین افرادی به ندرت یافت می شوند.

کارشناسان رؤیت هلال ما در جهان، کم‌نظیر و حتی بی‌نظیر هستند. آنها در وادی‌هایی وارد شده‌اند و چیزهایی می‌دانند که دیگران حتی فکرش را هم نکرده‌اند تا برسد به اینکه بلد باشند. یکی از دلایل این موضوع، توجه رهبر انقلاب به مباحث کارشناسی در رؤیت هلال است. وقتی یک جوان علاقمند می‌بیند تلاش او نتیجۀ مهمی همچون تعیین عید فطر دارد مسلّم است که بیشتر و جدی‌تر کار می‌کند. در برخی از سال‌ها اعلام عید فطر در ایران منوط به رؤیت سه یا چهار گروه رصدی بوده است. این موضوع به وضوح تأثیر خوبی بر آن کارشناسان می‌گذارد که نتیجۀ کار خود را به این زودی می‌بینند.

***شما از چه سالی در بیت رهبری مسئولیت ستاد استهلال را بر عهده گرفتید؟

باید بگویم که مسئول ستاد استهلال جناب حجت‌الاسلام و المسلمین مروی است. ایشان در واقع معاون ارتباطات حوزوی دفتر رهبری هستند و چون این بخش نیز مربوط به حوزه علمیه و مراجع عظام است لذا مسئولیت ستاد استهلال با ایشان است. بنده یکی از اعضای این ستاد هفت هشت نفره هستم. حضور من در این ستاد به سال ۱۳۸۱ برمی‌گردد.

***از توهّم در رؤیت هلال بفرمایید و اینکه چطور به وجود می‌آید؟

معروف است که حدود پانزده درصد از رصدگران دچار توهّم می‌شوند و در واقع چیز دیگری را به عنوان هلال گمان می‌برند. لذا شما باید در رصد اهلّه حدود پانزده درصد خطا را محتمل بدانید. در این صورت اگر افراد زیادی برای رصد هلال بروند همین پانزده درصد که جمع قابل ملاحظه‌ای نیز می‌شوند به نظر خودشان هلال را رؤیت کرده‌اند. به این ترتیب نه‌تنها چند سال متوالی ماه رمضان‌های ۲۹ روزه خواهیم داشت بلکه اگر این عزیزان یک شب زودتر هم برای استهلال بروند باز هم هلال را می‌بینند و ماه رمضان حتی ۲۸ روزه می‌شود! در حالیکه می‌دانیم هر ماه قمری فقط می‌تواند ۲۹ یا ۳۰ روز باشد.

برای جلوگیری از منشأ اثرشدن این توهمات، دو راه وجود دارد. اول اینکه افراد باتجربه گزارشات آن اشخاص را بشنوند و بررسی کنند. و ثانیاً اینکه افراد کارآزموده برای رؤیت هلال اعزام شوند. ما در ده سال اخیر به تدریج از مرحله اول به مرحله دوم ارتقاء یافتیم.

در حدود ده سال قبل افرادی به ستاد استهلال زنگ می‌زدند و گزارش‌های مغایری می‌دادند. البته ما حتی گمان نمی‌بردیم که آنها دروغ می‌گویند ولی گزارش‌های آنها مختلف بود. مثلاً دو نفر که در معیت یکدیگر هلال را دیده بودند شکل آن را به دو نحو مختلف توصیف می‌کردند. در این صورت، حداقل یکی از آنها اشتباه کرده‌ است، و با شهادت یک شاهد نیز نمی‌توان به رؤیت قائل شد. ما این گزارش‌ها را می‌نوشتیم و دخل و تصرفی هم نمی‌کردیم. یادم هست یکی از کسانی که تماس گرفته بود می‌گفت در فاصله‌ای که برای نماز به مسجد رفته و برگشته، هلال تغییر مکان و غروب نداشته است. این نیز از موارد توهّم رؤیت هلال است. زیرا اجرام آسمانی طلوع و غروب دارند.

یک نوبت که برای رصد رفته بودیم دو خانم در گروه رصدی مدعی شدند که هلال را با تلسکوپ دیده‌اند. دستی به لوله تلسکوپ زدم که دیدم هلال فرضی تکان خورد. معلوم شد این انعکاس نور خورشید در دهانۀ تلسکوپ بوده است. آقای قاضی میرسعید که با تجربه¬ترین فرد در این کار است می‌گفت من وقتی هلال را می‌بینم چند بار چشم خودم را باز و بسته می‌کنم که دچار توهّم نشده باشم. قول یک متخصص مانند ایشان، برای من کافی است و حجّت خواهد بود. آن دو شاهد عادل که دین فرموده اصولاً برای وقتی است که از قول یک نفر از آنان به تنهایی اطمینان حاصل نشود.

لذا صرف عدالت و راستگویی در مسئلۀ رؤیت هلال برای ایجاد اطمینان کفایت نمی‌کند چون در رؤیت هلال توهّماتی به وجود می‌آید. در پنج سال اخیر گروه‌هایی در سراسر کشور آموزش دیدند و به طور حرفه‌ای این کار را دنبال می‌کنند. ما از این افراد، سؤالات دقیق و تخصصی می‌پرسیم. گزارش‌های مردمی در سال‌های اخیر کم‌تر شده است. در یکی از سال‌ها که گزارش‌های مردمی را خدمت رهبر معظم بردیم ایشان مطالعه کرده، فرمودند که با این گزارش‌ها انسان به دیده شدن هلال گمان هم پیدا نمی‌کند، چه برسد به اطمینان.

***وضع ما در میان کشورهای اسلامی چگونه است؟

در بسیاری از کشورهای اسلامی مباحثی از این قبیل اصلاً مطرح نیست. بسیار اتفاق افتاده که اعلام کرده‌اند که هلال در فلان کشور دیده شد. اما از محاسبات و تجربیات برمی‌آید که هلال در آن وقت در آن کشور قابل رؤیت نبوده است.

***در خصوص عربستان سعودی که آغز ماه‌های قمری‌شان اغلب با ما تفاوت دارد چه می‌فرمایید؟

این خطاها در اعلامات کشور عربستان خیلی زیاد است. چون این گزارش‌ها به یک مجمع صرفاً فقهی ارسال می‌شود که «شورای عالی قضایی» (المجلس الاعلی لِلقضاء) نام دارد. آنها اصلاً این دقت‌های ما را در نظر نمی‌گیرند که آیا شخص بیننده واقعاً هلال را دیده یا توهّم رؤیت پیدا کرده است.

***به نظر می‌رسد که این خطاهای کشور عربستان از خطای مفتی‌های آنها سرچشمه می‌گیرد.

بله. سال ۱۳۷۹ به حج مشرف شده بودم. آنجا در روزنامه‌ها پیگیر این مسئله شدم که آنها هلال ماه ذی‌الحجه را چطور اعلام می‌کنند. همانجا یک کتاب استفتائات خریدم از بن باز، مفتی اعظم عربستان. [عبدالعزیز بن عبدالله بن باز که چهار سال قبل مرد]. یک نفر از او پرسیده بود که شما در غروب روز فلان گفته‌اید که هلال دیده شده است در حالیکه چند ساعت بعد در فلان‌جا از کرۀ زمین، خورشید گرفتگی رخ داده است. علی القاعده بایست چند ساعت از مقارنه می‌گذشته تا بشود ماه را دید. این چطور ممکن است؟

آقای بن باز با یکی دو آیۀ قرآن جواب داده بود که شمس و قمر از آیات الهی هستند و هلال چنانچه خداوند بخواهد، دیده خواهد شد حتی اگر ماه از جلوی خورشید عبور نکرده باشد! جواب ما این است که اگر مفتی‌های عربستان بخواهند اینطور جواب دهند واقعاً برای اصلاح آن، هیچ‌کاری نمی‌توان کرد. او می‌توانست بگوید که اشتباه شده است چون ما انسان‌ها که معصوم نیستیم.

یادم هست چند سال قبل کشور عربستان هلال مهم ذی‌الحجه را گفتند دیده شده در حالیکه اصلاً ماه به مقارنه نرسیده بود و حج بر اساس آن انجام گرفت. برخی از کشورهای مسلمان از جمله ما در ایران، اعتراض‌های زیادی به آنها کردیم و آنها مجبور شدند اعتراضات را بشنوند چون مسئله حج در میان بود. این اعتراضات بی‌تأثیر نیست و امیدواریم که آنها حواس خود را بیشتر جمع کنند. از آن وقت تاکنون شبیه این اتفاق، دیگر تکرار نشده است. ولی عملاً موارد زیادی پیش می‌آید که ماه واقعاً قابل رؤیت نیست ولی عربستان می‌گوید رؤیت شده است، آن هم با چشم معمولی!

***آیا رصدگران کشورمان از سطح سواد و تجربۀ کافی برخوردارند؟

رؤیت هلال یک بحث محاسباتی دارد و یک بخش تجربی ـ تحلیلی. در بخش محاسباتی از نرم‌افزارها استفاده می‌شود. در بخش‌های تحلیلی و تجربی به خود فرد بستگی دارد. ما افرادی داریم که رصدگران خوبی هستند ولی تحلیل‌گران خوبی نیستند. از سوی دیگر افرادی داریم که تحلیل‌گر خوبی هستند و رصدگر نیستند. و خوشبختانه افرادی نیز داریم که در هر دو توانایی دارند. ما معمولاً همین افراد را به عنوان «کارشناس رؤیت هلال» می‌شناسیم.

***آیا می‌توانید چند نفر از این کارشناسان رؤیت هلال را نام ببرید؟

باید از حافظه‌ام کمک بگیرم. امیدوارم کسی فراموشم نشود. مشهورترین کارشناسان رؤیت هلال این افراد هستند: آقایان محمدرضا صیّاد، سیدمحسن قاضی میرسعید، علیرضا بوژمهرانی، دکتر حمیدرضا گیاهی یزدی، علی‌اکبر نیّری، امیر حسن‌زاده، سید قاسم رستمی، محسن شریفی.

***آیا رؤیت هلال در سایر مناطق جهان برای ما پذیرفتنی است؟

احادیث تأکید دارند که اول ماه با رؤیت هلال ثابت می‌شود. حالا بحث در این است که آیا هر شهر یا روستا خودشان باید هلال را رؤیت کنند یا رؤیت سایر شهرها نیز می‌تواند برای ما قابل قبول باشد؟ فقها جواب می‌دهند که رؤیت هلال در شهرهای دیگر برای ما قابل قبول خواهد بود. فتوایی که به نام «فتوای آیت‌الله خویی» مشهور شده این است که ما یک رؤیت هلال می‌خواهیم حالا مهم نیست که در کجای کره زمین باشد، با این شرط که چون هلال باید در شب دیده شود لذا زمان رؤیت در آن منطقه باید در شب شما واقع شده باشد. به این ترتیب اگر مثلاً ساعت ۱۰ صبح به وقت شما، هلال ماه در نقطه‌ای از کره زمین دیده شد این رؤیت برای شما قابل قبول نیست.

*** آیا رؤیت با دوربین و تلسکوپ نیز شرعی خواهد بود؟

در روایات آمده است: صُم لِلرؤیة و أفطِر لِلرؤیة. لذا برخی از مراجع رؤیت با ابزار را قابل قبول می‌دانند. زیرا کسی که با دوربین یا تلسکوپ هلال را می‌بیند نیز واقعاً هلال را «می‌بیند». برخی از فقها این را نمی‌پذیرند و می‌گویند باید مطابق با آن چیزی باشد که در قدیم می‌توانستند ببینند. در زمان معصومین با چشم معمولی اول ماه ثابت می‌شده است. لذا این فقها می‌پرسند که ما چه دلیلی داریم که این دیدن را به دیدن با دوربین و تلسکوپ نیز تعمیم بدهیم؟ موافقان و مخالفان استفاده از ابزار، دلایل فقهی خود را دارند. فقهای مطرح فعلی، اکثراً رؤیت با چشم معمول را ملاک عمل می‌دانند. اما ظاهراً اکثر مراجع جدید استفاده از ابزار را نیز معتبر می‌شمارند.

***دلایل مخالفان و موافقان رؤیت با ابزار چیست؟

موافقان رؤیت با ابزار، می‌گویند در این نوع از رصد نیز تعبیر «رؤیت» صدق می‌کند. نمی‌توان به کسی که هلال را در تلسکوپ دیده است، گفت که شما هلال را ندیده‌اید. از سوی دیگر، مخالفان استفاده از ابزار چند جواب می‌دهند. اول اینکه می‌گویند در زمان معصومین که رؤیت هلال با چشم عادی مرسوم بوده آیا مثلاً آنها در برخی از سال‌ها روز اول ماه رمضان را از دست می‌دادند؟ به عبارت دیگر، زمانی که برای رؤیت هلال می‌آمدند و آن را نمی‌دیدند اگر ابزار داشتند هلال را می‌توانستند ببینند و ماه را یک روز زودتر شروع می‌کردند. به این ترتیب ما عملاً قائل شده‌ایم که آنها روزهای اولِ برخی ماه‌های قمری را از دست می‌داده‌اند.

ثانیاً اگر ورود ابزار را به مسائل فقهی مجاز بدانیم خیلی از معیارهای فقهی به هم می‌ریزد. مثلاً «حد ترخّص» در فقه این است که از شهر، به قدری دور شویم که دیوارِ آخرین خانه‌ها دیده نشود. حالا اگر بخواهیم با ابزاری مانند دوربین دیوارهای شهر را رصد کنیم، حدّ ترخّص بیشتر خواهد شد. مثال دیگر پیدا شدن خون در شیر دوشیده‌‌شده است که با ابزار میکروسکوپ می‌تواند دیده شود در حالیکه با چشم قابل رؤیت نیست. حالا آیا این شیر، نجس است یا پاک؟ با ورود ابزار، معیار و مقیاس تغییر می‌کند. از سوی دیگر می‌توان غیبت کردن در تلفن را مثال آورد. اگر بگویید ابزار معتبر نیست غیبت شخص سوم در مکالمات تلفنی دو نفر، جایز خواهد شد. خلاصه اینکه اینها مسائل مستحدثه و جدید است و اخیراً فقها با اینها مواجه شده‌اند.

***استفاده از ابزار در رؤیت هلال، آیا تعبیر دیگری از فتوای آقای خویی نیست که می‌گوید اگر رؤیت در جایی از کره زمین در زمانی رخ دهد که هنوز شب ما باقی باشد، برای ما نیز معتبر خواهد بود؟

این دو در واقع یکی نیستند گرچه در بسیاری از اوقات به نتایج یکسان منجر می‌شوند. گاهی با ابزار هم نمی‌توان هلال را دید ولی با فتوای آقای خویی چنانچه هلال در غرب افریقا یا شرق امریکا دیده ‌شود و هنوز شبِ ما باقی باشد اول ماه به حساب می‌آید. این مسئله در شب‌های زمستان که طولانی‌تر است بیشتر رخ خواهد داد. البته مرحوم آقای خویی ابزار را معتبر نمی‌دانستند و می‌گفتند باید با چشم عادی دیده شود.

***ادلّۀ آیت‌الله خویی چه بوده است؟

استدلال ایشان به اطلاق روایات است که دو شاهد عادل بیایند برای شما شهادت بدهند که هلال را دیده‌اند. دیگر در روایات نفرموده‌اند که شاهدان از کجا بیایند. البته در برخی روایات آمده که از خارج شهر بیایند و در برخی دیگر تأکید شده است که شاهدان از اهل قبله باشند، یعنی مسلمان باشند. و البته فقط شهادت مردان معتبر است.

***شنیده شده که برخی از افراد مسائل سیاسی را در اعلام کردن عید فطر دخیل می‌دانند. نظر شما چیست؟

بله ما هم شنیده‌ایم که در خارج و داخل مثلاً می‌گویند جمهوری اسلامی فردا را عید اعلام کرد چون عربستان هم عید اعلام کرده بود و می‌خواستند وحدت ایجاد شود. متضاد این را نیز شنیده‌ایم که می‌گویند برای آنکه فطر ایران با عربستان یکی نشود مسئولان یک روز عید را به تأخیر انداختند. یا حتی در خصوص مراجع نیز همین شایعات در همراهی یا عدم همراهی با عید فطر اعلام‌شده از سوی دفتر رهبر معظم انقلاب شنیده می‌شود. در حالیکه من در این ده سال که در ستاد استهلال بوده‌ام حتی یک مورد نیز ندیدم که مراجع در اعلام اول ماه وجه سیاسی را لحاظ کرده باشند. ما از مبانی و جزئیات گزارش‌های مراجع معظم مطلع هستیم. در دفتر رهبری نیز همینطور است و ما اصلاً ندیده‌ایم که مسائل سیاسی را دخیل کنند یا حتی به عید فطر عربستان کاری داشته باشند. علی القاعده، هر کدام از مسئولان کشورها و مراجع، باید بتوانند در قیامت جواب خداوند را بدهند. لهذا مراجع ما فقط مسائل فقهی را لحاظ می‌کنند و بس.

***آیا شما خودتان نیز به استهلال می‌روید؟

برخی سال‌ها برای استهلال رفته‌ام. اما اغلب در ستاد می‌مانم و گزارش‌های رؤیت را می‌شنوم، و ثبت و تنظیم می‌کنم. یک نفر پرسید آقا شما همانید که هلال را می‌بیند؟ گفتم: نخیر، ما هلال را می‌شنویم!

***شکل کار شما به چه صورت است؟

گزارش‌های عدم رؤیت را دیگران ثبت می‌کنند و سؤالات را می‌پرسند. آیا هوا صاف بوده یا نه؟ ابزار شما چه بوده؟ چند نفر رصدگر بوده‌اید؟ اینها نیز باید ثبت شود و مهم است. اما مسئولیت شنیدن و ثبت گزارش کسانی که هلال را دیده‌اند با بنده یا یکی دیگر از کارشناسان رؤیت هلال است. از آنها سؤالاتی می‌شود که مثلاً هلال را چه وقت دیدید؟ با چه ابزاری دیدید؟ چه شکلی بود؟ چند نفر از گروه توانستند ببینند؟ چرا بقیه ندیدند؟ آیا عکس گرفته‌اید یا نه؟ و از این نوع سؤالات. از آنها نام و تلفن هم می‌گیریم.

سپس گزارش‌ها را به صورت کتبی به حضور رهبر انقلاب می‌فرستیم. ایشان گاهی به برخی گزارش‌ها توجه ویژه‌ای می‌کنند و می‌گویند پیگیری بیشتر کنید. برای ما اصل در اطمینانی است که برای ایشان پیدا می‌شود. گاهی ممکن است برای ما اطمینان‌آور بشود و برای ایشان نشود. البته این موارد کم اتفاق افتاده ولی غیرممکن نیست. چون ایشان به عنوان حاکم شرع باید اعلام بکنند و مردم با اطمینان به ایشان است که می‌خواهند ماه صیام را شروع یا تمام کنند.

یک سال بود که شروع ماه رمضان نزدیک ظهر اعلام شد و ما خوف کردیم. شب قبل گزارش‌ها را داده بودیم ولی برای رهبر معظم اطمینان حاصل نشده بود. چند ساعت بعد، یک گزارش دیگر رسید و ایشان توضیحاتی خواستند. بالاخره نزدیک ظهر بود که گزارشی نهایی با توضیحات و بحث‌هایی حضورشان ارائه گردید و برایشان اطمینان حاصل شد. ایشان فرمودند که به نظر من دیشب مشکلی نبوده و اول ماه ثابت است. فرمودند اعلام کنید امروز اول ماه مبارک رمضان است.

ما ترسیدیم که مردم بگویند این همه تشکیلات و ابزارها و متخصصان جمع شده‌اند که نزدیک ظهر ماه رمضان را اعلام کنند؟! چون در چنین مواقعی، مسئله‌ای که پیش می‌آید آن است که حتی کسانی که روزه نبوده‌اند باید برای ادب و احترام ماه مبارک رمضان تا افطار چیزی نخورند. این هم خوف‌برانگیز بود. حتی برخی مردم صبحانه نخورده به اداره می‌روند و چون هنوز وقت ناهار نیز نشده بود ما نگران بودیم که آنها چه خواهند کرد. لذا دیدیم که رهبر معظم در مسائل شرعی ملاحظات سیاسی یا حفظ ظاهر را دخیل نمی‌کنند که مثلاً به خاطر حفظ شأن خودمان فعلاً سکوت کنیم یا ببینیم مراجع دیگر چه کرده‌اند و از این قبیل و این برای بنده بسیار جالب و درس آموز بود.

***استخراج تقویم رسمی کشور نیز بر عهدۀ شما است. این مسئولیت از چه زمانی شروع شد؟

به نظرم از مرداد یا شهریور سال ۱۳۸۱ بود. هیئت دولت در سال ۱۳۷۲ طبق مصوبه‌ای، مسئولیت استخراج تقویم کشور را بر عهدۀ مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران گذاشته بود. تا سال ۱۳۸۱ تقویم‌های رسمی به صورت فردی استخراج می‌شد، توسط آقای دکتر ایرج ملک‌پور. اما رئیس آن وقتِ مؤسسه ژئوفیزیک آقای دکتر جواهریان تصمیم گرفت که این مسئولیت را بر عهدۀ یک شورا بگذارد. لذا من نیز یکی از اعضای آن شورای هفت نفره شدم، از سال ۱۳۸۱ تاکنون.

***اعضای شورای تقویم را می‌توانید نام ببرید؟

اعضای این شورا هم‌اکنون عبارتند از: دکتر احمدی گیوی (رئیس مؤسسه ژئوفیزیک)، مهندس مصطفی میرسلیم، دکتر محمد سمیعی، دکتر حمیدرضا گیاهی یزدی، آقای فرید قاسملو، آقای مهدی سهرابی.
برخی از افراد چون از شهرستان تشریف می‌آوردند برایشان سخت بود و بعد از مدتی استعفا دادند، مانند دکتر فاطمی و دکتر عبداللهی. یکی از اعضای این شورا نیز مرحوم دکتر محمدتقی عدالتی بودند که در شهریور ۱۳۸۳ به رحمت خدا رفتند.

***در شورا چه کسی تقویم‌ها را استخراج می‌کند؟

تقویم شمسی که دشواری چندانی ندارد بجز لحظۀ تحویل سال و کبیسه‌ها. تقویم میلادی نیز که یک قرارداد ساده است. اما تقویم قمری را دو سه نفر از اعضای شورا استخراج می‌کنند و موارد بحرانی به بحث گذاشته می‌شود. اگر نظر اجماعی به دست نیامد نهایتاً رأی‌گیری می‌شود.

***محاسبۀ کبیسه‌ها در تقویم شمسی آیا مشکل‌ساز نبوده است؟

بحث کبیسه‌ها از مواردی است که ما اخیراً به آن پرداخته‌ایم. قراردادهای محاسبۀ تقویم شمسی مکتوب نشده است و آنچه قرارداد شده دقیق نیست. در سال ۱۳۰۴ مجلس شورای ملی، تقویم ایران را از هجری قمری به هجری شمسی تغییر داد. در متن آن مصوّبه توضیحاتی دربارۀ تقویم شمسی آمده که دقیق و روشن نیست. در این سال، تقویم هجری شمسی با شکل فعلی (۳۱ روزه بودن ماه‌های بهار و تابستان، و ۳۰ روزه بودن بقیه ماه‌ها بجز اسفند) با اسامی ماه‌های رایج کنونی (فروردین، اردیبهشت و...) به تصویب مجلس رسید.

***آیا در خصوص محاسبۀ کبیسه‌ها اختلافی نداشته‌اید؟

اکنون ما روش‌های مختلف کبیسه‌گیری را داریم که اولین اختلاف آن را در اول فروردین ۱۴۰۴ شمسی مشاهده خواهیم کرد. به عبارت دیگر معلوم نیست که آیا باید سال ۱۴۰۳ را کبیسه گرفت یا نه. طبق روش مرحوم احمد بیرشک، آن سال کبیسه نیست ولی طبق روش آقایان ملک‌پور و صیاد آن سال کبیسه خواهد بود. ملاک برخی از آنها نصف النهار رسمی کشور است که اگر لحظۀ تحویل سال به بعدازظهر بیفتد آن روز انتهای سال قبل است ولی اگر به قبل از ظهر بیفتد آن روز اول فروردین سال بعد است. تقریباً هر چهار سال لحظۀ تحویل به یک روز بعد از ۲۹ اسفند می‌افتد و لذا اسفند را ۳۰ روزه می‌کنند. در هر ۲۹ یا ۳۳ یا ۳۷ سال، سال‌های کبیسه پنج ساله می‌شود. آخرین کبیسۀ پنج ساله در فاصلۀ سال‌های ۱۳۷۰ و ۱۳۷۵ رخ داد.

ایرادی که در اینجا به وجود می‌آید آن است که لحظۀ ظهر کجا را باید معیار گرفت؟ برخی می‌گویند باید ظهر نصف النهار رسمی ایران را ملاک گرفت. یعنی چون ایران با گرینویچ ۵ر۳ ساعت فاصله دارد و از آنجا که هر نصف النهار ۱۵ درجه است لذا آنها نصف النهار ۵ر۵۲ درجه را پیشنهاد می‌کنند. آیا این نصف النهار واقعاً از وسط ایران می‌گذرد؟ آیا برای اعتبارات جهانی باید اهمیت قائل شد؟ باید در این خصوص بحث جدی صورت گیرد. از سوی دیگر آقای دکتر بیرشک (متوفی به سال ۱۳۸۱) قائل به دوره‌های جدولی ۲۸۲۰ ساله بودند و معیار «لحظۀ ظهر» را قبول ندشتند.

با معیار لحظۀ ظهر نمی‌توان تقویم هزار سال آینده را استخراج کرد. چون حرکت وضعی زمین قابل پیش‌بینی کامل نیست و اندکی کند یا تند می‌شود که البته در طول سالیان متمادی قابل ملاحظه خواهد بود. علت در آن است که زمین به علت هستۀ مذابش مانند یک جسم کاملاً صُلب نمی‌چرخد. مانند یک تخم مرغ خام که چرخانده شود و لق‌لق بخورد. لذا اگر خیلی به عقب برگردیم یا به جلو برویم تقویم چندان قابل پیش‌بینی نیست و محاسبات ما ارزش علمی ندارد.

لذا باید تأکید کرد که تقویم شمسی یک نوع قرارداد است. حتی تعداد روزهای هر ماه نیز قراردادی است. ما از مدتی قبل در مؤسسه ژئوفیزیک از اساتید فن در سراسر کشور دعوت کردیم تا نظریات خود را در این خصوص اعلام کنند. به دست آوردن یک نظریه خوب و مشکل‌گشا ساعت‌ها وقت و تحقیق می‌طلبد که إن شاء الله از عهدۀ آن برآییم.


آخرین رکوردهای رؤیت هلال که در مجلۀ Sky & Telescope چاپ شده است

۱. در ۲۱ ژانویه ۱۹۹۶ آقای «جیمز اِستم» از ایالات متحده توانست با یک تلسکوپ ۸ اینچی، هلالی را با سن ۱۲ ساعت و ۷ دقیقه را رویت کند و رکورد جدیدی به جای گذارد.

۲. در شامگاه ۲۸ مرداد ۱۳۸۰، حجت‌الاسلام علیرضا موحدنژاد موفق شد هلال ماه جمادی‌الثانی ۱۴۲۲ را با دوربین دوچشمی ۱۵۰×۴۰ رویت کند. در این زمان سن هلال ۱۲ ساعت و ۱۵ دقیقه و جدایی زاویه‌ای آن از خورشید ۶ر۷ درجه بود. سن این هلال بیش از رکورد جهانی بود، ولی جدایی زاویه‌ای آن اندکی کمتر از هلالی بود که «جیمز استم» مشاهده کرده بود. به این ترتیب رکورد جهانی رویت هلال ماه از آن کشور ما شد.

۳. در سال ۱۳۸۱ مهندس سیدمحسن قاضی میرسعید هلال بسیار جوان رجب ۱۴۲۳ را با سن ۱۱ ساعت و ۴۰ دقیقه را با دوربین دوچشمی ۱۵۰×۴۰ رویت کرد و با ثبت رکورد جدید به نام خود، موقعیت کشورمان را تثبیت کرد.

۴. در ۹ اسفند ۱۳۸۴، آقای محسن شریفی موفق شد با تلسکوپ ۱۴ اینچ، هلال ماه صفر ۱۴۲۷ را با جدایی زاویه‌ای ۳ر۷ درجه رویت کند و رکورد جدیدی در این زمینه به جا بگذارد.