شماره 82 فصلنامه کلام اسلامی منتشر شد

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، هشتاد و دومین شماره فصلنامه علمی تخصصی کلام اسلامی با هفت مقاله تخصصی از سوی مؤسسه تعلیماتی تحقیقاتی امام صادق علیه السلام منتشر شده است.

در این شماره می خوانید: «توحید عبادی»، «چگونگی وحی نبوت از دیدگاه قرآن و روایات»، «نژاد پرستی و تحریف در تَنََخ (عهد عتیق)»، «حدیث (سیدا شباب أهل الجنه) و مسأله افضلیت امام»، «تمسک به اجماع در مسائل عقلی و اعتقادی»، «وهابیت آیین تجسیم و تشبیه» و «آیا خداوند ماهیت دارد؟».

توحید عبادی

جعفر سبحانی

چکیده:‌ توحید عبادی یکی از مفاهیم اساسی در حوزه عقاید دینی است و فهم ناقص و یا غلط آن،‌ تأثیر مخربی در وحدت امت اسلامی و داوری نسبت به اعمال مسلمانان طوایف و مذاهب مختلف دارد. این مقاله بر تبیین صحیح این اصطلاح متمرکز شده است. همچنین از بیان دلایل توحید در عبادت فروگذار نکرده و به اختصار و اشارت، ‌به این مهم نیز پرداخته است. دقت و تأمل در تعاریف ارائه شده از سوی اهل لغت درباره واژه عبادت و همچنین تعاریف مفسرانی مانند شیخ طوسی، ‌زمخشری،‌ قرطبی و فخررازی‌، ‌به دست می‌دهد که این گونه تعاریف مانع اغیار نبوده و به مدلول آن‌ها در تطبیق بر مصادیق خارجی و تمییز موحد از مشرک هرگز نمی توان ملتزم شد. آنچه می تواند در کنار عنصر ظاهری عبادت ـ ‌یعنی نهایت خضوع و تذلل در مقابل یک موجود تعریف توحید عبادی را کامل کند،‌ توجه به انگیزه فراگیر عموم موحدان و مشرکان در مقام پرستش است. این انگیزه عبارت است از اعتقاد به الوهیت معبود؛ یعنی اینکه معبود، خالق هستی، مدبر موجودات و تعیین کننده سرنوشت پرستش‌گر است.

چگونگی وحی نبوت از دیدگاه قرآن و روایات

علی ربانی گلپایگانی

چکیده:‌ وحی الهی به بشر عموما و به پیامبران خصوصا، به سه شیوه کلی بوده است:‌ یکم ـ القاء معانی و حقایق در قلب پیامبر الهی یا ولی خدا، بدون لفظ و بدون واسطه فرشته وحی، وحی از طریق الفاظ و بدون واسطه فرشته وحی. سوم ـ وحی لفظی یا غیر لفظی بواسطه فرشته وحی. شیوه سوم، رایج ترین شیوه بوده و جبرئیل برترین فرشته وحی به شمار می رود، که به هنگام رساندن پیام الهی به پیامبران به صورت بشر متمثل می شده است و بر اساس روایات آن دسته از پیامبران که رسولان الهی نامیده شده اند، تمثل بشری جبرئیل را در خواب و بیداری مشاهده می‌کردند، ولی آن دسته از پیامبران که انبیاء الهی نامیده شده اند، فقط درعالم رؤیا تمثل بشری جبرئیل را مشاهده می کردند. ولی محدث یا امام فقط صدای فرشته را می‌شنود و از آنجا که این ویژگی مربوط به زمان آگاهی از معارف و احکام دینی به واسطه فرشته است، با دیدن تمثل بشری فرشته توسط محدث و امام در زمان‌های دیگر منافات ندارد. از طرفی چون مشاهده تمثل بشری فرشته به خودی خود نشانه کمال نیست، این مطلب با برتری امامان اهل بیت علیهم السلام بر پیامبران ـ غیر از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم ـ ناسازگار نخواهد بود.

نژاد پرستی و تحریف در تَنَخ (عهد عتیق)

رسول رضوی

چکیده: بیان داستان های دروغ درباره پیامبران معصوم الهی علیهم السلام در کتاب مقدس یهودیان همیشه این سؤال را فرا روی خواننده قرار می‌دهد که جاعلین و سازندگان این داستان‌ها چه نفعی از این کار خود می‌بردند که چنین آشکارا دامن عصمت انبیای الهی را به زشتی هوس های خویشتن آلوده کرده اند؟ در این مقاله سعی شده ضمن بیان این نکته که انگیزه‌های متعدد و مختلفی در تغییر و تحریف کتاب مقدس یهود (عهد عتیق) می توانسته دخیل باشد، اما یک انگیره،‌ یعنی نژاد پرستی و اثبات برتری نژاد یهود و بنی اسرائیل در این امر نقش پررنگی داشته است و آنان برای بیرون کردن سایر اقوام و نژادها از شمول برکت الهی که وعده اش به تمام انسان ها داده شده، دست به جعل داستان های دروغین زده اند، تا بگویند تنها یهودیان هستند که مشمول برکت الهی شده و عنوان قوم برتر یافته اند و دیگران جز تبعیت و اطاعت از این نژاد برتر چاره‌ای ندارند.

حدیث (سیدا شباب أهل الجنه) و مسأله افضلیت امام

علی فتحی

چکیده: یکی از مهم ترین موارد اختلاف میان شیعه و اهل سنت، مسأله تفاضل میان اهل بیت علیهم السلام و خلفای سه گانه است. در این نوشتار با محوریت حدیث (الحسن والحسین سیدا شباب أهل الجنة) به بررسی قول حق در این مسئله پرداخته شده است. ابتدا سند حدیث فوق مورد بررسی قرار گرفته و نشان داده می‌شود که این حدیث به لحاظ سند مورد پذیرش اهل سنت است و برخی از آن‌ها به تواتر حدیث اذعان دارند. اما به لحاظ محتوا،‌ ابتدا مفردات حدیث ـ یعنی لفظ (سید) و واژگان ترکیبی (شباب أهل الجنة) ـ‌ تحلیل می شود. آنچه از لفظ (سید) نزد اهل لغت و محدثان متبادر است، سید کسی است که از جهت عقل برترین و در جمیع خصال خیر، بالاترین، و رئیس دیگران است. در مورد (شباب أهل الجنة) نیز نشان داده می شود که از نوع اضافه بیانی و توضیحی است و با توجه به شواهد مختلف و متعدد، همه بهشتیان جوان هستند. از جمع این دو مطلب بر می آید که هر کسی که وارد بهشت شود امام حسن و امام حسین علیهما السلام سید و سرور او خواهند بود. البته از عمومیت این حدیث، ‌پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و حضرت علی علیه السلام و ـ بر اساس برخی روایات ـ حضرت عیسی و یحیی علیهم السلام استثنا شده اند، اما دیگران، از جمله خلفای سه گانه تحت این عموم باقی هستند. خبر (أبوبکر و عمر سیدا کهول أهل الجنة) که در منابع اهل سنت آمده نیز، نمی تواند مخصص عمومیت حدیث (سیدا شباب أهل الجنة) باشد، زیرا این خبر هم به لحاظ سندی و هم به لحاظ محتوا، مبتلا به اشکالات متعددی است. وقتی افضلیت این دو امام ثابت شد، ‌افضلیت امیر المؤمنین علیه السلام نیز اثبات، و بر اساس لزوم افضلیت امام ـ‌ که مورد قبول قاطبه اهل سنت است ـ خلافت بلافصل آن حضرت هم آشکار می گردد.

تمسک به اجماع در مسائل عقلی و اعتقادی

محمد موذن سلطان آبادی

چکیده: در مورد جایگاه اجماع در مسائل اعتقادی دیدگاه های متفاوتی میان عالمان اسلامی وجود دارد. اشاعره به اتفاق، تمسک به اجماع در اعتقادات را قبول دارند، هر چند بعضی از آن‌ها محدودیت هایی را در این زمینه قائل شده اند. معتزله، غیر از نظام، معتقدند که اجماع در مسائل اعتقادی حجت است و می توان به آن تمسک کرد؛ اما نظام، نه در احکام و نه در اعتقادات، ارزشی برای اجماع قائل نیست. ماتریدیه مستند بودن اجماع به کتاب و سنت را شرط فاقد حجیت، ‌بلکه مایه انحراف امت دانسته اند. در میان امامیه گروهی ـ‌ از جمله اخباریان ـ ‌نه در فروغ فقهی و نه در مسائل کلامی اعتقاد به حجیت اجماع ندارند؛ ‌اما اصولیون اجماعی را که کاشف از قول معصوم باشد، حجت می دانند. از کلمات ایشان دو دیدگاه کلی را می توان بدست آورد:‌ یکم ـ غالب قدما و متأخرین تمسک به اجماع در فروغ فقهی و در مسائل اعتقادی را معتبر می دانند، مگر مواردی که حجیت اجماع متوقف بر آن‌ها باشد، مانند وجود خدا و نبوت. دوم ـ اغلب علمای چند قرن اخیر ـ خصوصا از زمان شیخ انصاری به بعد ـ ‌اجماع را تنها در فروع فقهی حجت دانسته و در غیر این مورد، آن را کاشف از قول معصوم نمی دانند؛ چرا که معتقدند تنها بیان فروع فقهی و احکام شرعی از شئون امامت و وظایف ایشان است.

وهابیت آیین تجسیم و تشبیه

سید مهدی علیزاده موسوی

چکیده:‌ یکی از محورهای اختلاف میان فرقه‌های اسلامی،‌ مسأله صفات الهی است. از میان صفان الهی، ‌صفات خبریه بیش از سایر صفات مورد بحث و اختلاف قرار گرفته است. پرسش اصلی معنا شناسانه در حوزه صفات خبری این است که صفات ذات مانند:‌ ید، رِجل و وجه ،‌و صفات خبری فعل،‌ مانند:‌ استواء، نزول و صعود که در کتاب و سنت آمده است، ‌آیا بر معنای ظاهری خود حمل می شوند،‌ یا باید آن‌ها را تأویل برد؟ یا اساسا علم به صفات خبری را باید به خداوند واگذار کرد؟ پاسخ وهابیت ـ‌ به تبعیت از ابن تیمیه ـ انکار شدید تأویل و تفویض است. آن ها سپس برای فرار از محذور تشبیه و تجسیم، ‌ضمن اصرار بر تحفظ بر معنای ظاهری این صفات از نظریه تفویض کیفیت دفاع می‌کنند. بر اساس این نظریه، ‌افزون بر حمل صفات خبری برمعنای ظاهری، کیفیت نیز برای صفت ثابت می شود، اما مدعی هستند که ما علم به کیفیت نداریم. این تلاش وهابیت برای گریز از محذور تشبیه و تجسیم راه به جایی نبرده و هرگز مشکل تجسیم را حل نخواهد کرد.

آیا خدا ماهیت دارد؟

محمد علی اسماعیلی

چکیده:‌ مسأله اثبات یا نفی ماهیت بالمعنی الاخص، برای واجب الوجود، جزو مسائل مهم و تأثیر گذار در مباحث خداشناسی فلسفی است. در این مسأله دو دیدگاه عمده وجود دارد. یکم ـ فخر رازی معتقد است که واجب الوجود ماهیت دارد و عروض وجودش بر ماهیت او، عروض خارجی است. دوم ـ در مقابل، مشهور فلاسفه معتقدند که واجب الوجود ماهیت بالمعنی الاخص ندارد. طرفداران هر کدام از این دو دیدگاه برگزیده در مسأله این است که اولا: دلائل فخر رازی برای اثبات ماهیت داری واجب الوجود و نیز غالب دلائل فلاسفه برای اثبات ماهیت نداشتن واجب الوجود، تمام نیست؛ ثانیا: لازم است بین دو تفسیر ماهیت بالمعنی الاخص، ‌تفصیل داده شود. به این صورت که ماهیت بالمعنی الاخص با تفسیر حد وجود، برای واجب الوجود ثابت نیست، لکن با تفسیر حکایت وجود برای واجب الوجود ثابت است. اثبات یا نفی ماهیت بالمعنی الاخص برای واجب الوجود، با بسیاری از مسائل خداشناسی از جمله مسأله نفی ترکیب از واجب الوجود رابطه تنگاتنگی دارد. آنچه در این نوشتار می آید تبیین و تحلیل این مسأله از دیدگاه فخر رازی و نیز از دیدگاه مشهور فلاسفه، همراه بررسی دلائل هر کدام می باشد. همچنین دیدگاه برگزیده نیز تبیین و توجیه شده است و در انتها به بررسی این مسأله از دیدگاه روایات پرداخته شده است.