دلایل ناکارآمدی برنامه های مذهبی تلویزیون

سرویس نقد رسانه 598 / در قسمت قبل به نقد برنامه های مناسبتی و نیز سریال های تاریخی تلویزیون پرداختیم. اکنون به دو بخش دیگر، یعنی «سریال های اجتماعی و ماورائی» و «برنامه های گفتگومحور» می پردازیم.

دسته دوم، سریال های اجتماعی و ماورائی می باشند که آنها نیز دارای نقائص جدی هستند. در سریال های ماورائی شاهدیم که مقولاتی چون آخرت، مرگ، معاد،بهشت،جهنم، روح، فرشته،شیطان، چشم برزخی و... بر مبنای تصویر شخصی کارگردان و نویسنده از آنها بازتاب می یابد که با توجه به فرمالیته بودن کارشناس مذهبی در آنها، عموماً در تضاد با مبانی روایی و آیات قرآن بوده و حتی بعضاً برگرفته از نگاه هالیوود به این مقولات اند.

فی المثل «تجسد شیطان» که از زیانبارترین واقعیت های اینگونه سریال هاست؛ چراکه اصل و اساس مکر شیطان، به پنهانی بودن آن است و وقتی بصورت مجسم در زندگی افراد ظاهر شود، مخاطب ناخودآگاه تصور می کند حتماً باید حضور شیطان را مستقیماً درک کند تا باور کند این کار به وسوسه او صورت گرفته (در اینباره توضیحات مفصلی ذیل نقد سریال «سقوط یک فرشته» ذکر شده») و یا در مورد ارواح و ارتباط آنها با عالم زندگان که در نقدهای ذیل سریال «پنج کیلومتر تا بهشت» بطور مفصل به آنها پرداخته شده.

ریشه این مشکل به این حقیقت تلخ باز می گردد که صدا و سیما علی رغم دارا بودن «مرکز پژوهش های اسلامی» در قم، هیچ وقعی به این مجموعه نمی دهد و نقدها و پیشنهادهای کارشناسانه و حرفه ای این مجموعه با بی توجهی روبرو می گردند.

همچنین در سریال های اجتماعی، اصل طرح مشکل و نیز پاسخ آن، کاملاً سکولار و غیر دینی اند. فی المثل مسأله ای که در سریال «جراحت» طرح شد (عدم تطابق ژنتیکی دخترو پسری که سالهاست به نام هم نوشته شدند) به هیچ وجه ریشه یابی نشد که واقعاً اشکال اصلی کدام است؟ اینکه دو نفر را به نام هم بنویسند؟ یا حساسیت مادر؟ یا اصل آزمایش ژنتیک؟ اصلاً این مشکل چند درصد جامعه است؟ آیا با صرف نشان دادن مشکل والتهاباتی که می آفریند، می توان راه حل آن را هم دانست؟ یعنی اگر همین مشکل برای خانواده ای پیش آید، دیدن این سریال چه کمکی به حل آن برای او می کند؟

اگر هم راه حلی ارائه می شود، همانطورکه اشاره شد، کاملاً سکولار و بدون وساطت دین. توضیح آنکه آنچیزی که از بی اخلاقی، بی تربیتی و بی ادبی خطرناکتر است، ادب و اخلاق و تربیت سکولار است. یعنی «می توان آدم بود، با اخلاق و با ادب و با شرف بود، ولی برای بدست آوردن اینها نیازی به دین داشتن نیست». البته این باوری عمومی و همه گیر در جامعه ماست، اما از سازمانی که می بایست به ارتقاء سطح معرفت جامعه بپردازد، ترویج و تزریق باورهای جاهلانه عمومی پذیرفته شده نیست.

اخلاق سکولار، به مرور و ذاتاً ضرورت دین را زیر سوال می برد؛ چرا که اگر می توان بدون استفاده و وساطت دین با اخلاق و با انصاف و با ادب و با شخصیت بود، دیگر چه نیازی به دین هست؟ انتهای این حرف، به همان نظریه «دین حداقلی» می انجامد که سروش مبلغ آن بود و متأسفانه باید اذعان داشت که روح حاکم بر تمام برنامه های صدا و سیماست.

اشکال دیگر که خصوصاً در تله فیلم ها و همچنین سریال های اجتماعی – دینی صدا و سیما وجود دارد، «طرح شبهه و پاسخ ضعیف به آن است». بعنوان مثال، در تله فیلم امسال شبهای قدر، مسأله مهم کلامی «شر» بدین صورت مطرح شد که یک پسر حافظ و قاری قرآن، دچار سرطان حنجره می شود و وقتی راننده تاکسی از او می پرسد «چرا خدا تو را خوب نمی کند؟» پاسخ کلیشه ای و قدیمی «هر که در این بزم مقرب تر است، جام بلا بیشترش می دهند» را می شنود که حتی درون فیلم هم نشانی از قانع شدن او دیده نمی شود! اینگونه طرح و عدم پاسخ یا پاسخ ضعیف به شبهه در سریال ها و فیلم ها به وفور قابل مشاهده اند که چاره آنها را در قسمت بعد ذکر خواهیم نمود.

«پرتاب پیام به مخاطب» در قالب دیالوگ های گل درشت و مستقیم و کلیشه ای و عدم توانایی طرح پیام در درام، مشکل همیشگی و جدایی ناپذیر آثار مذهبی صدا و سیماست. «نقد انسانهای دیندار، بدون ارائه الگوی صحیح» مشکلی است که جز در معدود آثاری چون اخراجی ها1 در تمامی فیلم ها و سریال های تولیدی کشور می توان ردی از آن یافت. همچنین «بازتاب مسخره و غیر واقعی» یک فرد مذهبی که البته دلیل آن را می توان «غیر مذهبی بودن خود نویسندگان و کارگردانان» دانست. البته نباید از فیلم سازان ما انتظار داشت مانند «آنتونی کوئین» که برای ایفای نقش حمزه عموی پیامبر، ماه ها با کشیک های مذهبی زندگی کرد، وقت گرانبها و عزیز خود را صرف رفت و آمد و رفاقت با چند نفر بچه هیئتی و انقلابی کنند.

مشکل دیگر سریال ها و فیلم های مذهبی، «عدم الگو قرار دادن مذهبی های انقلابی» است. در صدا و سیما اگر هم از یک فرد مذهبی تصویر خوبی نشان داده شود، عموماً بی تفاوت نسبت به نظام و انقلاب و رهبری است و مانند سایر انسانها، در پی زندگی و دغدغه های شخصی خودش است. البته فیلمسازان ما حق دارند بگویند «در اینصورت فیلم کلیشه ای می شود» چون خود انقلابی نیستند و لذا بلد نیستند یک کاراکتر انقلابی و ولایی طراحی کنند.

ج) سخنرانی ها و برنامه های گفتگومحور

شاید ساده ترین کار برای پر کردن رزومه کار «برنامه های مذهبی» استخدام یک مجری مبتدی، طراحی یک دکور ساده و نیز قرارداد با یک روحانی از وسط خیابان و بستن قرار داد روزانه یک ساعت برنامه با سازمان باشد. برنامه های گفتگومحور و کارشناسانه مذهبی صدا و سیما نیز همانند سریال ها، علاوه بر عیوب تمام برنامه های کارشناسی و گفتگو محور تلویزیون (بی مزه بودن، غیر چالشی بودن، اجرای ضعیف، دکور افتضاح، فقط برای وقت و رزومه پر کردن بودن و...) دارای اشکالات اساسی و ویژه ایست که در این مورد هم حوزه همپای صدا و سیما تقصیرکار است.

نه پروسه ای برای نخبه یابی از روحانیون برای حضور در صدا و سیما وجود دارد و نه پروسه ای برای نخبه پروری. لذا این برنامه ها واجد آسیب های فراوانی است که در زیر به برخی از آنها اشاره می شود.

مشکل اصلی که منشاء آن ضعف خود حوزه بوده و از آنجا به صدا و سیما هم نفوذ کرده، عدم پاسخ مناسب به مسائل مبتلابه جامعه می باشد. شاید در یک جمع بندی، بتوان این مسائل را بصورت زیر دسته بندی نمود:

1)      مسائل تربیت فرزند

2)      مشکلات زناشویی

3)      شبهات کلامی جدید مطرح در محیط های دانشگاهی و اینترنت

4)      مباحث قدیمی چون مسأله شر، جبر و اختیار

البته شرح این مسائل و پاسخ های ناقص و احیاناً غلطی که کارشناسان مذهبی صدا و سیما به آنها می دهند، نیازمند تحقیق گسترده ایست. اما فی الجمله همینکه اکنون در خانواده های ما چیزی بعنوان «تربیت اسلامی فرزند» و نیز «زناشویی اسلامی» وجود ندارد، خود گواه روشنی بر ناکارآمدی تلویزیون در این عرصه است. کافیست سری به محیط هایی چون چت روم ها و یا حتی درون تاکسی ها بزنیم تا ببینیم مردم و خصوصاً جوانان، با شبهات و سوالات اعتقادی جدی روبرو هستند که از روحانیت برای پاسخگویی بدانها ناامیدند.

استفاده از مغالطه، تمثیل های مع الفارغ ، استقراءهای به شدت ناقص و مخدوش، پاسخ سوالات واقعی از طریق روش جدلی (و نه استدلالی)، عدم استفاده از محرک های عاطفی و طرح خشک مباحث عقلی و سانسور شبهات روز، از دیگر مشکلات روحانیون استخدامی تلویزیون می باشد.

البته همانطورکه گفته شد، این مشکل در واقع به ضعف خود حوزه و بحران آن باز می گردد؛ اما صدا و سیما نیز در این میان بی تأثیر نیست ومی تواند با تدابیری از شدت این آسیب ها بکاهد. از جمله

1. محدود کردن روحانیون تلویزیونی به نخبگان و کارشناسان موفق (نظیر حجج اسلام پناهیان، ماندگاری، انجوی نژاد،علی صفایی، رهدار،میرباقری و...)
2. صدا و سیما می تواند برای کشف نیروهای جوان و نخبه، سوالات مهم و مشکلی را که از مردم دریافت می کند را در اختیار حوزه ها قرار دهد و بهترین پاسخ ها را بعنوان روحانی مطلوب برگزیند.
3. مجری اینگونه برنامه ها باید آشنا و بلکه مبتلابه سوالات و شبهات و نیازهای روز باشد. نه اینکه فرد مذهبی بدون پرسشی باشد. اصولاً مجری باید فردی باهوش، با ذهنی جوال و پرسشگر باشد. هیچ اشکالی ندارد روحانی از پس یک سوال بر نیاید و پاسخ آن را موکول به تأمل بیشتر و جلسه آینده کند. این کار اتفاقاً برکات فراوانی هم دارد.

د) شبکه های قرآن

این شبکه ها دارای اشکالات بنیادینی است که در یادداشتی جداگانه به آنها پرداخته ایم.