همراه با مک‌دونالد فرهنگ آمریکایی میل کنید!

خبرگزاری مهر- گروه دین و اندیشه: همگون سازی و آمریکایی کردن فرهنگ به صنعت فرهنگ سازی و اطلاع رسانی محدود نمی شود و حتی در رفتار و آداب روزمره نیز نمود می یابد. مثلاً جرج ریتزر در بحث از مکدونالدیزاسیون صرفاً درباره گسترش جهانی صنعت غذای سریع و آماده امریکایی سخن نمی گوید بلکه به رسوخ فرهنگی خاص در سازمان و زندگی شخصی اشاره دارد.

به این معنی که تا قبل از تحول علمی و فکری عصر «رنسانس»، کشورهای پیشرفته صنعتی امروزی در قاره اروپا، تابع وامدار دانش و فرهنگ شرق و مقهور قابلیت های علمی آنها در عرصه های مختلف ریاضیات، نجوم، پزشکی، فلسفه و... بوده اند.

اما از زمانی که انقلاب صنعتی خلاقیت های علمی و فنی را وارد عرصه تجارت و سیاست نمود، مسیر و ابزار برقراری سلطه نیز تغییر کرد، و این بار سرزمین های ماورای بحار در شرق میدان رقابت برای دستیابی به بازار برای صدور مازاد تولیدات صنعتی شد.

تسخیر بازار مستلزم تغییر در فرهنگ و باورهای دیگر ملت ها بود، و از همین جا مفهوم صدور ارزش مازاد در تولید و مبادلات فرهنگی، که محور بحث این فصل است، شکل می گیرد.

در گذشته ارزش مازاد اقتصادی از کشورهای پیرامون به مرکز جریان داشت و امروز در اثر تحمیل سیاست های اقناعی مبادله یک سویه فرهنگی روند معکوس پیدا کرده است.

وجه تمایز همگونی فرهنگی عبارت است از نوعی انفعال و استحاله. در چنین رابطه ای معمولاً فرهنگ ها در برابر فرآیند جهانی شدن منفعل می شوند و حتی ضمن پذیرش فرهنگی که جهانی شدن اقتصادی حامل آن است، ویژگی های خود را از دست می دهند.

به بیان دیگر برخی نظریه پردازان برآنند که جهانی شدن زیر سلطه نظام جهانی سرمایه داری و شرکت های قدرتمند چند ملیتی قرار دارد و بنابراین جهانی شدن فرهنگی را به دنبال می آورد.

این برداشت از جهانی شدن، همان نظریه امپریالیسم فرهنگی است که فرایند جهانی شدن را در خدمت گسترش نوعی فرهنگ مصرفی می داند.

البته چند نوع از این دیدگاه وجود دارد که در همه آنها بر یکپارچه شدن فرهنگی و کاهش تنوع و تفاوت فرهنگی تاکید می شود. یک روایت بسیار آشنا این است که جهانی شدن یعنی غربی کردن و فرایندهای جهانی در خدمت تحمیل فرهنگ غربی بر دنیای غیرغربی هستند.

این ویژگی های غربی عبارتند از سرمایه داری، اقتصاد سود محور بازار، سیاست دموکراتیک و اندیشه سکولار نمود یافته در خرد علمی، فردگرایی و حقوق بشر که بار هنجاری و ارزش قومی دارند. این فرایند برای برخی صاحب نظران خوشایند است و برخی مانند ادوارد سعید و فاطمه مرنیسی آن را نادرست، نامناسب و حتی زیانبار می دانند.

روایت خاص تری از همگونی و یکپارچه سازی فرهنگی، آمریکایی کردن فرهنگ جهانی است. محور بحث در این روایت، همگونی فرهنگی به واسطخ رسانه های آمریکایی است.

نظریه پردازان پایبند به چنین دیدگاهی بر این نکته تاکید می کنند که آمریکایی ها بر منابع اصلی تولید و توزیع فرهنگ، از جمله سیستم های ماهواره ای، ساخت فن آوری اطلاعات، بنگاه های خبری، صنعت تبلیغ، تولید و توزیع تلویزیونی و صنعت فیلم سلزی سلطه ای بلامنازع دارند. بنابراین ایالات متحده امریکا «فرهنگ» خود را به صورت گسترده ای در اقصی نقاط جهان رواج می دهد.

مثلاً در دهه 1980 میلادی ایالات متحده امریکا کمتر از 5% برنامه های تلویزیونی خود را وارد کرده است، در حالی که بیشتر کشورهای دیگر در اروپا و امریکای لاتین، بیش از 25% برنامه های خود را فقط از ایالات متحده امریکا وارد کرده اند. فیلم های هالیوود هم بر سینمای جهان مسلط هستند: در 1991 میلادی «ترمیناتور 2» پرفروش ترین فیلم در سینماهای آرژانتین، برزیل، شیلی، ژاپن، مالزی و مکزیک بود و «رقص با گرگ ها» نیز در اتریش، دانمارک، مصر، فرانسه، ایسلند، هلند، لهستان، اسپانیا و سوئد چنین جایگاهی داشت.

امریکایی ها حتی برای تضمین جایگاه مسلط خود در عرصه «فرهنگ سازی»، به ابزارها و شگردهای گوناگونی متوسط می شوند تا از ورود رقبای جدید به این عرصه جلوگیری کنند: توسل به ابزار مبارزه با کنترل و سانسور برای خنثی کردن اقداماتی به منظور حفظ فرهنگ ملی؛ مبارزه با تلاش های انحصارشکنانه کشورهایی مانند انگلستان؛ و خنثی کردن تلاش های یونسکو برای فراهم ساختن زمینه ارتباطات جهانی غیر تجاری.

همگون سازی و آمریکایی کردن فرهنگ به صنعت فرهنگ سازی و اطلاع رسانی محدود نمی شود و حتی در رفتار و آداب روزمره نیز نمود می یابد. مثلاً جرج ریتزر در بحث از مکدونالدیزاسیون صرفاً درباره گسترش جهانی صنعت غذای سریع و آماده امریکایی سخن نمی گوید بلکه به رسوخ فرهنگی خاص در سازمان و زندگی شخصی اشاره دارد.

بر اساس آمارهایی که ریتزر عرضه می کند، دوازده هزارمین شعبه مکدونالد در 1991 میلادی گشایش یافت و شمار رستوران های مکدونالد در خارج از امریکا در سال 1994 میلادی به 5000 رسید. او همچنین نشان می دهد که در 1995 حدود 20 میلیون مصرف کننده مکدونالد در جهان وجود داشت و 45 درصد سود شرکت مورد نظر از فعالیت های بین المللی به دست آمده بود.

گرچه خود ریتزر این واقعیت را نمونه برجسته ای از فرایند عقلانیت جهانی می داند که در عقلانی و استاندارد شدن مصرف نمود می یابد، برخی صاحب نظران آن را با گسترش فرهنگ آمریکایی مترادف می دانند.

برخی دیگر هم در انتقاد از نظریه امریکایی کردن، مدعی هستند که این نظام سرمایه داری است که جهانی می شود نه فرهنگ امریکایی و علت و زمینه این گسترش هم در اصول و منطق مدیریت و اقتصاد سرمایه داری نهفته است. از دیدگاه آنان منابع، ابزارها و شیوه های نفوذ فرهنگی بسیار متنوع تر از آن است که بتوان از آمریکایی کردن فرهنگ سخن گفت.