بایسته‌های تولید برنامه‌ مذهبی در رسانه ملی/ مجری مناسبتی کم داریم

فارس، با توجه به اهمیت برنامه‌های مذهبی و معارفی در صدا و سیما به ویژه در مناسبت‌های مذهبی، گفت‌وگوی مشروحی را با حجت‌الاسلام «سلمان رضوانی» از پژوهشگران حوزه دین و رسانه و از مدرسان دانشگاه انجام داده‌ایم که بخش اول آن از نظر می‌گذرد. 

* عملکرد کلی رسانه ملی را مثبت ارزیابی می‌کنم

حجت‌الاسلام رضوانی در ابتدای این گفت‌وگو اظهار داشت: مناسبت‌های مختلف دارای ویژگی‌هایی هستند که صدا و سیما باید به این ویژگی‌ها توجه کند و البته تا حدودی توجه می‌کند و سعی دارد تا در مناسبت‌های گوناگون برنامه‌ها را با حال و هوای آن مناسبات تنظیم و پخش کند.

وی افزود: نمونه بارز آن، ماه مبارک رمضان و ایام محرم است و سعی بر این است فرمت و چینش برنامه‌ها به نحوی باشد که حضور در فضای رمضان و محرم را تداعی کند. البته در بقیه مناسبت‌های دینی و مذهبی نیز این رویکرد در صدا و سیما وجود دارد ولی شاید چون این مناسبات یک روزه هستند، این فضاسازی کمتر به چشم می‌آید.

این پژوهشگر رسانه با اشاره به اینکه تلاش رسانه برای قرار دادن مخاطب در فضای ماه مبارک رمضان به دلیل طولانی بودن این مناسبت عزیز بیشتر مورد توجه است گفت: به نظر بنده رویکرد کلی صدا و سیما، رویکرد مثبتی است.

وی با تأکید بر این نکته که مخاطبان رسانه، انمخاطب عمومی هستند، افزود: ما مخاطبان غیر مسلمان نیز داریم و هر چند که عمده مخاطبان ما مسلمان با مذهب شیعه هستند و این امر در رویکرد اصلی سازمان عقبه دارد و سازمان صدا وسیما هم سعی دارد تا این موضوع مبنای کارش باشد ولی باید به مخاطبان دیگر ادیان و مذاهب به خصوص اهل سنت نیز توجه داشت. حتی در بین مخاطبان مسلمان شیعه، با سطوح مختلف تقیدات مواجهیم.

حجت‌الاسلام رضوانی تأکید کرد: برنامه‌های رسانه ملی باید برای مخاطبان سطوح مختلف به گونه‌ای باشد که با رویکرد اصلی صدا و سیما ملال‌انگیز نباشد، در عین حال رسانه بتواند رویکرد نظام را نیز دنبال کند. به نظرم در این حوزه می‌شود نمره خوبی به سازمان داد. هر چند نواقصی وجود دارد و کیفیت رویکرد سازمان می‌تواند بهتر از این باشد.

در برنامه‌های معارفی و دینی، دچار کمبود مجری هستیم

این پژوهشگر حوزه دین و رسانه با بیان این مطلب که ایده‌آل خداوند است و کار انسانی همیشه توأم با خطا و آسیب و نقصان همراه است، اضافه کرد: در برنامه‌های مختلف شاهد فراز و فرودهای زیادی هستیم. یک برنامه نباید حول محور یک شخص دور بزند. خیلی از برنامه‌ها با وجود اینکه اهداف خوبی را دنبال می‌کنند، اما با حضور و غیاب یک مجری دچار تحول می‌شوند. معلوم است که ما روی تنوع مجریانی که متناسب با مناسبت‌ها باشند، خیلی کار نکرده‌ایم. تنوع مجریانی که بتوانند این مناسبات را تقویت کنند و بار این برنامه‌ها را به دوش بکشند، کم است.

وی با تأکید بر این موضوع که این نوع خلأها باعث می‌شود خیلی از برنامه‌های ما آسیب ببیند، گفت: مثلا با غیبت یک مجری معروف، ممکن است یک برنامه دیده نشود. پس باید روی پرورش مجریانی متناسب با این مناسبت‌ها که می‌توانند به تعمیق و کیفیت بخشی برنامه‌ها کمک کنند، کار شود و در این زمینه به نیروی مناسب نیاز است و سازمان در این حوزه‌ها ضعف دارد.

قرآن کریم، الگوی خوبی برای رسانه ملی است

رضوانی در ادامه گفت‌وگوی خود با فارس، ارائه مفاهیم دینی و اخلاقی به شکل مستقیم و غیر مستقیم را امری ضروری تلقی کرد و گفت: این طور نیست که بهترین روش لزوما روش غیرمستقیم بوده باشد، یا روش مستقیم ناکارآمد است. به نظر من، چیزی که مهم‌تر از این شیوه‌هاست، نحوه پرداختن در هر یک از آنهاست.

وی افزود: قرآن کریم خیلی وقت‌ها در بحث‌ها و مفاهیمی که ارائه می‌دهد، با روش مستقیم برخورد می‌کند.

این پژوهشگر رسانه ادامه داد: خداوند وقتی می‌خواهد در قرآن کریم در مورد جهنم و به تصویر کشیدن آن صحبت کند، خیلی مستقیم وارد می‌شود. یا جایی که اشاره به فرمانبرداری یا نافرمانی‌های انسان دارد، به شکلی مستقیم می‌گوید جزا یا پاداش کار شما این است. منتها در همین روش مستقیم نیز سعی دارد تا نحوه بیان، بیانی مناسب باشد.

وی با اشاره به اینکه قرآن کریم در جاهایی نیز به ارائه بحث به شکلی غیر مستقیم می‌پردازد، اظهار داشت: مطلبی که در رابطه این بخش مهم به نظر می‌رسد این است که باید بررسی کنیم آیا روش غیر مستقیم ظرفیت تبیین و انتقال بحث مورد نظر را دارد یا نه؟ یا در کیفیت روش غیر مستقیم خوب کار شده یا نه؟ این مسئله جای کار دارد.

رضوانی تاکید کرد: قرآن کریم، الگوی خوبی برای رسانه ملی است و شیوه طرح مباحث در این کتاب مقدس، باید استخراج شود و مورد عمل قرار گیرد.

* «این شب‌ها» و «سمت خدا»، نمونه دو برنامه موفق

رضوانی گفت: مطلب مهم در روش ارائه مستقیم یا غیرمستقیم مفاهیم دینی، کیفیت پرداخت به آن روش‌هاست. برای مثال: برنامه «سمت خدا» با کارشناسان خوب خود به عنوان یکی از برنامه‌های موفق در فرمت برنامه‌های معارفی به شکل مستقیم به مباحث معارفی می‌پردازد. این برنامه که گفتگو محور، با حضور مجری و کارشناس است، با برنامه‌ای ترکیبی، مفاهیم و مضامین را به طور مستقیم ارائه می‌دهد و در عین حال برنامه بسیار موفقی بوده است.

وی با تاکید اهمیت عقبه این کار گفت: بررسی این امر که آیا در این روش، عقبه کارشناسی خوب، جا افتادن مضمون برای فرستنده پیام، کیفیت پرداخت به آن مضامین رعایت شده است، خیلی ضروری است.

این پژوهشگر حوزه دین و رسانه در ادامه گفت: مثال بعدی برنامه ساده‌تری به نام «این شب‌ها» است. این برنامه نیز با اجرای آقای درستکار برنامه‌ای با حضور مجری و کارشناس است و با وجود ساختار ساده، یک برنامه موفق معارفی در رسانه ملی است و با اینکه مطالب معارفی را مستقیم ارائه می کند و خیلی از تلویحات و اشارات استفاده نمی‌کند، ولی مخاطب را با خود همراه می‌کند.

مزایای برنامه‌های غیرمستقیم دینی دلیل برتر بودن آنها بر برنامه‌های مستقیم دینی نیست

این پژوهشگر و مدرس دانشگاه با بیان این نکته که در این نوع برنامه‌ها موفقیت از آن جهت است که مجری خود را در جایگاه مخاطب قرار می‌دهد و سوالی می‌پرسد که مخاطب حس می‌کند قابل استفاده است، گفت: وقتی فردی مخاطب این برنامه‌ها قرار می‌گیرد، یک قدم جلوتر می‌آید. پس نمی‌توان یک روش (غیر مستقیم) را ارجح بر دیگری (مستقیم) دانست.

رضوانی افزود: می‌گویند به لحاظ تاثیر گذاری، روش‌های غیر مستقیم ماندگارترند اما روش‌های مستقیم ارائه معارف دینی هم یکی از روش‌های جدی در رسانه است. همچنان که رسانه‌های رقیب نیز از هر دوی این روشها استفاده می‌کنند.

وی با بیان اینکه وقتی عرضه مفاهیم در قالب‌های داستانی صورت می‌گیرد، مضمون در یک فرآیند داستانی به مخاطب ارائه می‌شود، گفت: در این صورت تأثیرات ناخودآگاه‌تر و ماندگارتر است زیرا ابزار و فرصت بیشتری برای ارائه مفهوم و تأثیرگذاری وجود دارد و از نمادها و انرژی و پتانسیل بیشتری در فرایند تاثیرگذاری بر مخاطب بهره می‌برد.

رضوانی ادامه داد: دلیل دیگر آن است که ذهنیت و روح انسان متناسب با قالب داستان است و اگر عرضه مطلب در این قالب به درستی انجام پذیرد، بسیار موثر واقع می‌شود. خداوند متعال نیز از این روش بهره برده و در قرآن کریم با استفاده از طرح داستانهای گوناگون به ارائه مفهوم و مضمون خویش پرداخته و اتفاقا بسیار تأثیر گذار و شیرین است.

این پژوهشگر دین و رسانه با اشاره به اینکه رسانه در این روش غیر مستقیم سعی می‌کند تا موضوعات متنوعی را در قالب داستان بگنجاند و برای شخصیت‌ها و ماجراها و کنش‌ها و واکنش‌ها، برنامه‌ریزی صورت می‌گیرد، گفت: البته همه آن چه در مورد روش غیر مستقیم در قالب سریال‌ها و غیره گفتیم، باز هم سبب ترجیح و برتر بودن آن بر روش مستقیم نیست.

* شرط مهم تولید برنامه خوب دینی در رسانه ملی چیست؟

رضوانی با تاکید بر اینکه اگر برنامه‌ای که روش ارائه معارف به روش مستقیم را بر عهده دارد، خوب و با کیفیت باشد، به فیلم یا سریالی که با روش غیر مستقیم به مباحث پرداخته ولی خوب کار نشده، ترجیح دارد، گفت: شرط اساسی و لازم برای هر دو شیوه مستقیم و غیر مستقیم در برنامه‌های دینی این است که کیفیت ارائه آنها خوب باشد، از همه لوازم و امکانات موجود، نهایت استفاده برده شود، عقبه فکری درستی پشت کار باشد، موضوعی که قرار است دغدغه مخاطب باشد یا به پرسش او پاسخ دهد، دغدغه برنامه ساز هم باشد. قبل از مخاطب، خود برنامه‌ساز، به پاسخ دغدغه خود به طور صحیح و کامل برسد، همچنان که مثلا در سریال‌ها و فیلم‌ها دنبال کارگردان، بازیگر، تدوین‌گر خوب هستند، در برنامه‌های خود دنبال کارشناس دینی خوب هم باشند.

وی افزود: مثلا دغدغه عوامل ساخت یک سریال و نحوه پرداخت آنان به مسائل دینی بسیار مهم است. اگر این اتفاق درست و بجا در مورد سوژه‌ای رخ دهد، دیدنی و تأثیرگذار خواهد شد. ولی اگر فهم مسائل و مضامین دینی درست صورت نگیرد و عوامل ساخت به ویژه نویسنده و کارگردان و عوامل اصلی تولید، به این درک دینی نرسیده باشند، گرچه سوژه نیز سوژه‌ای ناب باشد، باز هم نتیجه، مطلوب نخواهد بود.

رضوانی در پایان بخش نخست این گفت‌وگو با اظهار اینکه در این امر، باور خود برنامه‌ساز اهمیت ویژه دارد، گفت: تا خود عوامل تاثیرگذار یک برنامه به مضامین طرح شده، پایبند نباشند، آن اتفاقی که باید بیفتد، نمی‌افتد و مخاطب ارتباط خاصی با برنامه برقرار نمی‌کند.