ترکیه؛ چاه کنی که به چاه افتاد

در بررسی علل و عوامل اصلی وقوع آشوبها و نابسامانی های سوریه موارد گوناگونی را می توان لحاظ کرد. در کنار موضوعات داخلی ای چون؛ ناهمگونی های موجود در بافت اجتماعی سوریه، مشکلات نظام سیاسی سوریه باید عوامل تاثیرگذار بیرونی نیز مورد توجه قرار گیرد. بی تردید وضعیت امروز سوریه حکایت از تاثیر بیشتر محرکهای بیرونی در قیاس با موضوعات و محرکهای داخلی دارد.

موضع رسانه های دنیا چه رسانه های عربی و چه رسانه های غربی در قبال حوادث سوریه حکایت از وجود دستی مشترک در آشوبهای سوریه را دارد. در این میان عملکرد رسانه های منطقه ای که تحت کنترل دولتهایی چون ترکیه، عربستان و قطر فعالیت می کنند از برجستگی تخریبی خاصی برخوردار است. در این بین، دولت ترکیه به عنوان یکی از سردمداران اصلی مخالف با نظام سیاسی سوریه با ابزارهای متعدد نرم و سخت به تهاجم همه جانبه علیه تمامیت ارضی دولت همسایه خود پرداخته و از هیچگونه تلاشی مضایقه نکرده است.

با اینحال وضعیت خاص ترکیه و مشابهتهای متعدد این کشور با سوریه به لحاظ اجتماعی، فرهنگی، ژئوپلتیک و حتی سیاسی شرایط خاصی را برای هرگونه اقدام متقابل و پاتکهای احتمالی دولت سوریه علیه نظام سیاسی ترکیه ایجاد نموده است. مسئله کردها و نیز علویان نمونه آشکاری از وجه تشابه دو کشور می باشد. وجود کردها در مرز مشترک ترکیه با سوریه و ناسازگاری مضاعف آنها با دولت ترکیه بیش از کشورهایی چون سوریه، ایران و عراق موضوعیست که به درستی از دیدگاه دولت سوریه نیز به عنوان یک برگ برنده بدان توجه شده است.

مرز مشترک ترکیه و سوریه به طول 900 کیلومتر عملا منطقه تحت کنترل کردها به شمار می رود. کردهای مخالف آنکارا که در سال 2009 داوطلبانه سلاحهای خود را زمین گذاشته بودند در سال 2010 به این آتش بس یکطرفه پایان داده و مبارزات خود علیه دولت مرکزی را از سر گرفتند. این امر در روزهای اخیر و به تبع آزادی عمل کردهای موجود در مرز مشترک سوریه و ترکیه از اهمیت دوچندانی برخوردار شده است. توجه به این نکته باتوجه به ه‍ژمونی کردهای ترکیه در قیاس با کردهای سایر کشورها حاوی نکات ارزنده ایست که دقت در آن می تواند نحوه رقم خوردن معادلات آینده منطقه را تبیین نماید.

کردستان ترکیه نام غیررسمی بخش شرقی ترکیه است که ساکنان آن کرد هستند. این منطقه حدود 230000 کیلومتر مربع، یا نزدیک به یک سوم خاک ترکیه را در بر می‌گیرد. جمعیت کردهای ترکیه حدود 19 میلیون تن تخمین زده می‌شود. اهمیت این امر در نگاهی به آخرین سرشماری فراگیر در ترکیه که جمعیت این کشور را با عددی در حدود 76٫8 میلیون تن جمعیت بیان داشته است هویدا می گردد. از این جمعیت حدود 75 درصد مردم ترک‌زبان و 25 درصد نیز کرد هستند.

در کنار این نسبت جمعیتی تاثیرگذار میان کردها و ترکهای ترکیه که در سایر کشورهای منطقه دیده نمی شود ازلحاظ توزیع جمعیتی نیز کردها در شرایط تاثیرگذاری قرار گرفته اند. این امر به ویژه در دهه های اخیر و همزمان با آغاز قیام فراگیر کردهای ترکیه به رهبری عبدالله اوجالان بیش از پیش چالشهایی اساسی را برای دولت ترکیه ایجاد کرده است. بااینحال مهاجرت بسیاری از اکراد از مناطق شرقی به استانهایی چون استانبول و جتی آنکارا به عنوان دو شهر اصلی ترکیه و برهم زدن توازن جمعیتی در بسیاری از مناطق شهری نگرانی حکام ضد کرد دولت وقت ترکیه را مهیا ساخته است.

درکنار تمام این موارد باید سیاستهای غلط دولت به اصطلاح اسلامگرا را که به ویژه در سالهای اخیر به اجرا درآمده است را لحاظ کنیم. حجم تقابل و هجمه علیه کردهای ترکیه در دوران زمامداری اسلامگرایان نه تنها کاهش نیافت بلکه روندی رو به رشد را طی کرد. امروز وضعیت کردهای ترکیه به مانند انبار باروتیست که با کوچکترین جرقه آتشی فراگیر را در کل منطقه به راه خواهد انداخت. متاسفانه این عامل محرک نه ازسوی دشمنان ترکیه بلکه توسط خود زمامداران دولت به اصطلاح اسلامگرای ترکیه ایجاد شد. در کنار موضوع کردها مسئله علویان ترکیه نیز باید مورد توجه قرار گیرد. تقابل میان علویان ترکیه با اهل تسنن آن در روزهای اخیر و همزمان با توهینهای پیاپی اردوغان به مقدسات آنها از شدت بیشتری برخوردار شده است.

رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه در یک برنامه زنده تلویزیونی که موضوع اصلی آن علویان ترکیه بود یکی از عبادتگاه‌های مهم علوی تبارهای ترکیه موسوم به "جم اوی" را با صفت "عجوبه" به معنای بسیار زشت و غیرقابل نگاه کردن مورد خطاب قرار داد. در تاریخ جمهوری ترکیه علویان همواره مورد توهین و ظلم اهل تسنن قرار گرفته اند. این تقابل تاریخی که همزمان با روی کار آمدن آتاتورک و پی ریزی نظان لائیک از شدت کمتری برخوردار شده بود در ماه های اخیر و باتوجه به مواضع خصمانه دولت ترکیه علیه نظام سیاسی سوریه(علویان سوریه)، گسترش یافته است. هرچند به دلیل اختلافات فاحش موجود در دو قرائت سوری و ترکی از فرقه علوی نباید گمان کرد که علویان ترکیه و سوریه تمام قد به پشتیبانی از یکدیگر خواهند پرداخت.

علویان سوریه یا نصیریون‎ گروه مذهبی عرفانی در سوریه هستند که پیرو شاخه‌ای از شیعه دوازده امامی است. فرقه نصیریه در قرن پنجم هجری قمری از شیعه امامیه منشعب شد. اطلاعات صحیح دربارة این فرقه بسیار کم است. در سوریه بین پانزده تا بیست درصد جمعیت شیعه علوی هستند. در حالی که علویان ترکیه بیشتر از تبار صوفیان‌ هستند. علویان سوری که تا دوران جدید از نظر شیعیان بدعت‌گذار شمرده می‌شدند با فتوای امام موسی صدر قرائتی از مذهب شیعه به حساب آمده و به رسمیت شناخته شدند. این درحالیست که علویان ترکیه نیز به رغم وجود تفاوتهایی در اعتقادات در مجموعه شیعیان دوازده امامی قرار می گیرند.

امام خمینی بطور رسمی علویان ترکیه را به عنوان بخشی از شیعیان دسته‌بندی نمود. علویان ازین جهت که ستایشگر حاجی بکتاش والی هستند، دیدگاه تنگاتنگی با بکتاشیه دارند. جمعیت این گروه بین 15 تا 25 میلیون (پیرامون 25٪ تا 40٪ خمعیت ترکیه) برآورد می‌شود. 40٪ علویان کرد و زازا هستند به عبارتی 25٪ کردها و زازاها علویند. بیشتر علویان در مرکز آناتولی زندگی می‌کنند. دشمنی دیرینه علویان با سنی‌ها بویژه در دوران عثمانی پیشینه‌ای دیرین دارد. سنی‌ها، علویان را کافر به سنت‌های اسلامی برشمرده و از طرف دیگر علویان نیز برین باورند که قرآن پس از حضرت محمد تحریف شده‌است. این دشمنی با توجه به حنفی مذهب بودن ترکان شکاف بیشتری پیدا کرده‌است. اما در نواحی خاوری ترکیه با توجه به زیاد بودن کردها و زازا‌های ایرنی‌تبار و شافعی مذهب بودن اهل سنت این ناحیه که خود را دوستدار اهل بیت می‌دانند، علویان رابطه تنگاتنگی با سنی‌ها دارند. هرچند فتوای آیت‌الله خمینی مبنی بر مسلمان شمردن علویان را می‌توان پایانی بر چند سده کشمکش درباره این گروه دانست با اینحال مواضع اخیر دولت ترکیه در قبال سوریه و به تبع اکراد و علویان ترکیه بسترهای تنشهای مجدد تاریخی را مهیا ساخته است.

صالح شاه میرزایی

منبع : مرکز اسناد انقلاب اسلامی