شریعتی، شریعتی است

او می‌فهمد که یک سوی این میدان تقلید و بی‌فکری و وادادگی ایستاده‌است، و می‌گوید که: روشنفکری ما، باید بفهمد که روح غالب بر فرهنگش اسلام است(ج۲۰ص۲۸۵) و خودش قبل از هرکس این را فهمیده، گرچه باصطلاح روشنفکر امروزی، این را نمی‌فهمد و گمان دارد افق ما همان دموکراسی و حقوق بشر و جامعه‌ی مدنی‌ست.

حتما شنیده‌اید دو نفر که شریعتی را کفن کردند، بعدها میراث‌خوار شریعتی شدند، این‌ها اندیشه‌های دکتر را هم به خاک سپردند تا راه رفته‌ی شریعتی را برگردند و انصافا هم به‌خوبی از پس سوختن گفته‌ها و نوشته‌های دکتر برآمدند.

شبستری و سروش به روشنفکری دهه‌ی بیست برگشتند و روشنفکری دهه‌ی بیست یعنی امتداد خط تقی‌زاده، یعنی «پیشرفت» مساوی با «از فرق سر تا نوک پا غربی شدن». اینان با تقلید و ترجمه‌ی صرف، پروژه‌ی ارتجاع روشنفکری را کلید زدند تا شاید بتوانند میراث روشنفکری دهه‌ی پنجاه، میراث دکتر و جلال را سرکوب کنند.

اگر دکتر در علوم انسانی می‌گفت: از بمب اتمی بدتر، جامعه‌شناسی است. بمب اتمی ملت‌ها و بخشی از انسان‌ها را نابود می‌کند و جامعه‌شناس استعماری، جامعه را. این جامعه‌شناسی و روان شناسی‌ست که استعمار را این‌همه نیرومند کرد.(ج۲۹ص۳۹۷) شبستری مدعی‌ست که «انقلاب ما» با «علوم انسانی» و برای «دموکراسی و حقوق بشر» اتفاق افتاد(!):

[براساس] مطالبه‌ی حقوق بشر و دموکراسی دو انقلاب بزرگ در ایران رخ داد، انقلاب مشروطه و انقلاب سال 1357. اگر پای علوم انسانی به ایران باز نشده بود از این انقلاب‌ها خبری نبود.(شبستری/ فرمان علیه فهم) یا  سروش‌نامی «پائین بودن فهم مردم» را علت مطرح نبودن دموکراسی و حقوق بشر در شعارهای انقلابی می‌داند و افاضات کرده که: مي‌خواهم ادعا كنم كه [...] غناي ذهني و مفهومي و فرهنگي ما از چيزهايي چون دموكراسي و آزادي و حقوق بشر و امثال اينها در ابتداي انقلاب كافي نبوده و همين اجازه نمي‌داد كه از آن ابتدا مطالبه دموكراسي در صدر مطالبات قرار بگيرد.(سروش/ گفتگو با اقبال)


گرچه دکتر دموکراسی را مطلق و بی‌هدف نمی‌خواست و سخن از دموکراسی متعهد(ج۲۶ص۴۷۶) می‌گفت و نوشته‌بود: فلسفه‌ی سیاسی و شکل رژیم [در امت] نه «دموکراسی رأس‌ها» و «لیبرالیسم بی‌هدف بی‌مسئولیت» [...] بلکه مبتنی است بر «اصالت رهبری». رهبری متعهد انقلابی(ج۱۶ص۷۲) اما سروش دلش می‌خواهد که رهبری و نظام دینی حذف شود، چون بد است و نمی‌توان با آن نظم دموکراتیک(!) راه انداخت، و مدعی‌ست: تئوری ولایت فقیه، عین استبداد دینی است. با این تئوری اصولا نمی‌توان نظم دموکراتیک به وجود آورد.(سروش/حذف اختیارات ولی فقیه با رفراندوم)

و در یک کلام گرچه سروش می‌خواهد به آغاز استبداد مدرن و عصر استحمار برگردد و مدعی‌ست: اگر كاري بخواهيم بكنيم اين است كه اين مفاهيم و تصورات [دموکراسی و حقوق بشر] را بر صدر بنشانيم.(همان منبع)، دکتر نشانه‌های ظهور فردایی دیگر را می‌دید و می‌گفت: ما اکنون در اواخر دوره‌ی جدید به سر می‌بریم و ستارگانی [...] سر می‌زنند که از فردایی دیگر خبر می‌دهند.(ج۲۵ص۱۸)

اما از نظر دکتر، گاهی «تقلید» از جانب روشن‌فکران غرب‌زده و غرب‌شیفتگان است و گاهی از سوی آخوندهای درباری و مقدس‌نماهای احمق و مسلمین باصطلاح صفوی- که البته اسلام امریکایی لفظ بهتری‌ست-. البته باید گفت که دکتر گرچه حرف درستی زده ولی مصداق را اشتباه گرفته و همین اشتباه او باعث شد تا اصل مطلب آن‌طور که باید فهمیده نشود، دکتر زمان می‌خواست و تحقیق، و این در وادی روشنفکری کمیاب است. و روشنفکر دردمند است و به همین خاطر مورد احترام است، نه بواسطه‌ی وسعت اطلاعات یا صحّت تمام کلمات. البته برخی نقل‌ها حاکی از آن است که دکتر سخنش را درباره‌ی علامه‌ی مجلسی پس گرفته و گویا بواسطه‌ی خواندن منابع در مورد مرحوم مجلسی، چند روزی خواب و خوراک هم نداشته...

شریعتی هدف دارد. او مرد تلاش است و همه چیز برای او در «هدف» و «مبارزه برای آرمان» خلاصه می‌شود حتی مرگ، چرا که: مرگی که ضرری برای هیچ‌کس نداشته باشد، بی‌ارزش‌ترین مرگ‌هاست(ج۲۷ص۲۳)

هرکس که هدفی دارد و تلاش و جهاد می‌کند، آرمانی دارد و جامعه‌ی آرمانی شریعتی، جامعه‌ای «برادر»وار است که در آن می‌شود آزاد زیست و از شر اختلاف و جنگ تمام نشدنی بین انسان‌ها در امان بود. گرچه دکتر می‌داند که چنین زمانه‌ای فرا می‌رسد و: سرنوشت جبری تاریخ، پیروزی عدالت و قسط و حقیقت خواهد بود.(ج۱۶ص۶۲) اما برای زمان غیبت هم باید کاری کرد و «باید به فکری که جنبه‌ی عملی دارد تکیه‌ی فکری بکنیم(ج۱۷صص۱۶۶)» و «جایی که [...] ایدئولوژی انسانی ساکت می‌شود» به ایدئولوژی اسلامی بپردازیم، چرا که «ایدئولوژی اسلامی هنوز حرف‌هایی برای گفتن دارد.(ج۷ص۹۷)» باید «به خویشتن اصیل و انسانی و احیای ارزش‌های فرهنگی و فکری سازنده و مترقی و آگاهی‌بخش خود(ج۵ص۱۱۳)» برگردیم.

بوق‌چی‌های دموکراسی، اغلب سخت می‌فهمند و مدعی‌اند «جامعه‌ی مسلمان می‌تواند هر حکومت بی‌ربط با دین را بپذیرد» و می‌گویند: اینکه ملتی متشکل از مسلمانان باشد[...] بدین معنا نیست که نظام سیاسی آنها حتماً می‌باید یک «نظام سیاسی دینی» باشد.(شبستری/ مصاحبه با »قرائت«) اما دکتر معتقد است «در زمان غیبت امام معصوم حکومت‌هایی که شیعه می‌تواند بپذیرد حکومت‌هایی هستند که به نیابت از امام شیعی و بر اساس همان ضوابط و همان راه و همان هدف بر مردم حکومت می‌کنند.(ج۹ص۲۱۳)».

گرچه در محسنات شریعتی بیش از این می‌توان گفت و شنید اما این مانع نقدهای جدی به دکتر نمی‌شود و اصلا برای حفظ حرمت دکتر و احترام به میراث او، باید نقدش کرد. اما مسأله‌ی شریعتی برجاست و دین به دنیا فروشان روشنفکر نما هنوز هستند گرچه چون موجودات ماقبل تاریخ، عمرشان به دوره‌ی تاریخی بعدی قد نخواهد داد، اما آفاق انقلاب در علوم انسانی و فرهنگ و مبارزه و ... از افق مرحوم دکتر گذشته. راه انسانیت و انقلاب بسته نیست، به قول دکتر:

همیشه رفتن راه رسیدن نیست
ولی برای رسیدن باید رفت
در بن بست نیز راه آسمان باز است
پرواز بیاموزید...