علت اختلاف فقها در تشخیص عید فطر

به گزارش پایگاه خبری 598، آیا می ‌دانید هر فتوای شرعی از چه اجزایی تشکیل شده است؟ کشف رازهای احکام الهی، نیازمند درک دقیق از «موضوع» و «حکم» است. با این مقدمه فقهی، به دنیای پیچیده استنباط احکام قدم بگذارید.

در این رابطه توضیحی درباره مسائل فقهی به عنوان مقدمه لازم است.

هر مسئله فقهی متشکل از دو بخش موضوع و حکم می ‎باشد.[۱] مثلاً در گزاره «نماز واجب است»، نماز موضوع و وجوب، حکم مسأله است. و نیز در این جمله که نوشیدن مشروبات الکلی حرام است، نوشیدن مشروب، موضوع و حرمت، حکم مسئله را تشکیل می ‎دهند.
در این می ان، وظیفه فقها، کشف حکم و بیان آن می ‎باشد، هر چند تعریف برخی موضوعات فقهی نیز در حوزه وظایف فقهاء قرار دارد.

توضیح آنکه: موضوعات مسائل دو دسته‌اند، برخی از موضوعات، به گونه‌ای هستند که شارع مقدس آنها را جعل کرده است مثل نماز، روزه، حج، خمس، زکات و... اگر دین اسلام نبود، نماز و روزه و ... به این صورت اصلاً وجود خارجی پیدا نمی ‎کردند، این موضوعات در آیات و روایات و افعال معصومی ن تعریف و تبیین شده‌اند.
ولی برخی دیگر از موضوعات فقهی، همان اشیاء خارجی و یا افعال رایج در زندگی انسان‎ها هستند که حتی اگر دین هم نباشد آن موضوعات هستند و شارع فقط وظیفه ما در برخورد با آنها را مشخص می ‎کند. مثلاً شراب، سگ، خوک، ازدواج، موسیقی و... همه موضوعاتی هستند که در عالم خلقت و در جریان زندگی وجود دارند و دین اسلام آنها را پدید نیاورده و فقط به بیان وظیفه ما پرداخته است. شارع این گونه موضوعات را تعریف نمی ‎کند. و آن را به فهم عرف ارجاع می ‎دهد. فقهاء نیز در تعریف موضوعاتی مثل قمار، ربا، ازدواج، غناء... که موضوعاتی عرفی هستند، به عرف مراجعه می ‎کنند چنان که مثلاً در بحث غناء، تعریف آن را از کتب لغت نقل می ‎کنند نه احادیث،[۲] و یا حضرت امام (ره) درباره شطرنج آلت قمار بودن یا نبودن آن را به عرف ارجاع دادند.

در مسئله عید فطر نیز هر چند عنوان عید فطر و افطار عنوانی است که از دین اسلام ناشی شده است، ولی در اصل عید فطر چیزی نیست به جز حلول ماه شوال، و پیدا شدن هلال جدید. در روایات به ما دستور داده شده است که با رؤیت هلال رمضان روزه بگیرید و با رؤیت هلال شوال افطار کنید[۳] و دیگر توضیح داده نشده که هلال کی طلوع می ‎کند. چرا که این مسئله امری است طبیعی و تابع قوانین فلکی و نجومی می ‎باشد در این مسئله روزه، روز اول ماه شوال، موضوع است و حرمت حکم آن است و چون ماه شوال و روزهای آن موضوع معین عینی خارجی هستند، ملاک شناخت آن عرف مردم است.
بنابراین اگر کسی هلال ماه شوال را ببیند باید فردایش را افطار کند، حتی اگر مراجع تقلید و یا رهبری نظام اسلامی آن روز را عید ندانند. و اگر چنین فردی که خود ماه را دیده است باز هم به خاطر عدم اعلام عید، روزه بگیرد مرتکب فعل حرام شده است.[۴]

راه‎های ثابت شدن حلول اول ماه نیز راههایی عقلایی و عرفی هستند. مثل این که کسی خود ماه را ببیند یا از گفته جمعی یقین حاصل کند....[۵] با این توضیحات مشخص می ‎شود که علما اختلاف در حکم و اصل مسئله ندارند. بلکه بحث این بوده که آیا ماه دیده شده یا نه؟ و علمایی که عید اعلام کردند بر اساس گزارش اطرافیان عادل خود اطمینان حاصل کرده‌اند که ماه رؤیت شده است.
ولی علمایی که برایشان اثبات نشده، در واقع خود یا اطرافیان و افراد مورد اطمینان ایشان ماه را ندیده‌اند. و لذا در این مسئله هر کسی به وظیفه خود عمل کرده است. مردم نیز وظیفه دارند تحقیق کافی بنمایند و تا وقتی یقین نکرده‌اند نمی ‎توانند افطار کنند، حتی اگر عالمی بفرماید برای ما ثابت شده است که عید است. و اصولاً این مسئله تقلیدی نیست. چرا که هیچ کسی از مرجع تقلید خود نمی ‎پرسد که مثلاً چهار فرسخ چقدر است تا نمازش شکسته باشد زیرا چهار فرسخ معلوم است که چیست.

سخن فقهاء در مسئله عید در دو صورت می ‎تواند برای مقلد عید را ثابت کند. یکی آن که از سخن ایشان یقین حاصل کند. که این اختصاص به فقهاء ندارد و از سخن افراد دیگر هم اگر یقین حاصل شود. باید افطار کند دیگر این که یکی از فقهاء حکم به حلول ماه شوال کند که در این صورت بر همه مردم و حتی سایر فقهاء لازم است که افطار کنند.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
ـ مرتضی مطهری، اسلام و مقتضیات زمان، ج ۲، صدرا، تهران، ۱۳۷۰، ص ۳۳، ۷۱.

پی‌نوشت‌ها:
[۱] . ر. ک: ولایی عیسی، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، تهران، نشر نی، ۱۳۸۰، ج ۲، ص ۷۶ و ۷۹ و نیز ص ۱۹۹ و ۲۰۱.
[۲] . به عنوان مثال ر. ک: انصاری، مرتضی، کتاب المکاسب، قم، انتشارات دهاقانی، ۱۳۷۲، ج ۱، ص ۱۰۸، ۱۰۹.
[۳] . حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۱۴ ق، ج ۱۰، صص ۲۵۶، ۲۵۷ و ۲۹۱.
[۴] . ر. ک: رساله‎های توضیح المسائل مراجع عظام تقلید، احکام روزه، راه ثابت شدن اول ماه.
[۵] . همان.

منبع: مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه‌های علمیه