مروارید پنهان در قلب قم: سفری به بارگاه امامزاده موسی مبرقع (ع)

به گزارش سرویس دین و فرهنگ پایگاه خبری 598، شهر مقدس قم به عنوان پایتخت مذهبی ایران، مملو از مکان‌های مقدس و نورانی با سابقه تاریخی و مذهبی غنی است که هر کدام در ترویج فرهنگ دینی و اسلامی نقش مهمی ایفا می‌کنند. شهر مقدس قم مملو از نور و معنویت است و هر گوشه از آن، بوی عطر ولایت و امامت می‌دهد. هر زائر و مجاور با توجه به ارادت قلبی خود، می‌تواند در این مکان‌های مقدس به راز و نیاز با خدا بپردازد و از فیوضات معنوی آنها بهره‌مند شود. البته با توجه به برخی از شاخصه‌ها، می‌توان برخی از این مکان ها را به عنوان قطب زیارتی در شهر مقدس قم نام برد؛ در این میان میتوان ادعا کرد حرم امامزاده موسی مبرقع (ع) بعد از حرم حضرت معصومه(س) و مسجد مقدس جمکران سومین قطب زیارتی در شهر قم است.

حضرت موسی مبرقع (ع) کیست؟

حضرت موسی مبرقع (ع) یکی از امامزادگان واجب التکریم شهر مقدس قم و از نوادگان امام موسی کاظم (ع) هستند. وی اهل علم بوده و روایاتی را از امام جواد(ع) نقل کرده است[1]. او را به جهت پوشاندن چهره‌اش با نقاب، مُبَرقَع می‌نامیده‌اند. موسی مبرقع، جد سادات رضوی است. معروف است که خاندان سادات بُرقعی قم و اطراف ری به او منسوب‌اند. مزار وی در محله چهل اختران قم است.

مشهور است که امامزاده موسی مبرقع (ع) دارای کرامات و فضائل فراوانی بوده‌اند و بسیاری از زائران ایشان حاجات خود را از ایشان گرفته‌اند.

از جمله کرامات ایشان می‌توان به شفای بیماران، برآورده شدن حاجات، دفع بلا و سختی‌ها اشاره کرد.

گفته می شود که ایشان در زمان حیات خود، همواره برای شناخته نشدن صورت خود را با نقاب می پوشاندند و به همین دلیل به ایشان لقب مبرقع داده شده است. برخی نیز او را همچون حضرت یوسف (ع) دارای چهره زیبایی دانسته‌اند تا جایی که هنگام عبور از بازار مردم دست از کسب و کار خود برداشته و به آن حضرت خیره می‌شدند به همین دلیل، روی بند به صورت می‌زد تا مبادا باعث گناه کسی شود.

در روایتی از امام جواد (ع) آمده است که هر کس حضرت موسی مبرقع (ع) را زیارت کند، ثواب زیارت امام رضا (ع) را خواهد داشت.

امامزاده موسی مبرقع (ع) همواره مورد تکریم اهالی قم بود

موسی مبرقع دومین فرزند امام جواد از مادری به نام سمانه است که در 214 هجری در مدینه متولد گردید و در بیت امامت به شکوفایی رسید. در 220 هجری که امام محمدتقی علیه السلام به بغداد فراخوانده شد و سپس به شهادت رسید موسی مبرقع که در مدینه به سر می برد، 6ساله بود. وی پس از شهادت پدر، تحت نظارت برادرش، امام هادی علیه السلام به رشد فکری و معنوی رسید. موسی مبرقع با ارادتی خالصانه مطیع برادرش بود. محدثان شیعه وثاقت او را مورد تایید قرار داده اند و از وی روایاتی نقل نموده اند. با کاهش اختناق عباسیان موسی مبرقع موفق گردید در سال 256 هجری به قم بیاید و مورد توجه اصحاب ائمه علیهم السلام، روسای شیعه و مومنین این شهر قرار بگیرد. او در 296 هجری رحلت نمود و پیکرش در خانه خودش دفن گردید. 

به گواه تاریخ امامزاده موسی مبرقع چهل سال در قم اقامت داشت و در طی این مدت همواره مورد تکریم اهالی قم، علما و بزرگان شهر بود و سرانجام در سال ۲۹۶ قمری و در سن ۸۲ سالگی از دنیا رفت و پس از تشییع با شکوه توسط شیعیان در همان محل اقامتش تدفین شد.

حجت‌الاسلام والمسلمین علیرضا صادقی واعظ از استاد حوزه علمیه قم در خصوص شخصیت امامزاده موسی مبرقع اظهار داشت: حضرت موسی مبرقع (ع) همه وجود خود از جان و مال و آبرو را برای دفاع از ولایت و امام هادی (ع) در طبق اخلاص نهاد و در نهایت به دستور ایشان مأمور به هجرت به قم شدند.

وی افزود: این امامزاده واجب التعظیم از راویان مورد اعتماد به شمار می‌رود و بزرگان شیعه، احادیث فراوانی از ایشان نقل کرده‌اند و ایشان در سراسر عمر با برکت خود، مطیع ولایت پدرشان امام جواد (ع) و برادرشان امام هادی (ع) بود و در این مسیر، از همه داشته‌های خود گذشت.[2]

چشمه ای که در قم جاری شد

ابواحمد سید موسی مبرقع فرزند با کفایت حضرت امام جواد علیه السلام امامزاده ای است که قم را به عنوان محلّ اقامت خود برگزید و در این دیار به فعالیت های فرهنگی و تبلیغی روی آورد و به همراه فرزندان و نوادگان برای ترویج مکارم و نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام در قم و توابع آن اهتمام ورزید، و در شبکه روابط اجتماعی، مناسبات طوایف و اقوام تأثیرگذار گردید.

برخی از افراد این خاندان، تولیت آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام و برخی آستانه های دیگر، مساجد و اوقاف را عهده دار بوده اند، و فرمان ها و اسناد معتبری که در دسترس می باشند بر این ادعا گواه اند. بزرگانی از این خاندان در قرون سوم و چهارم هجری نقابت سادات قم، کاشان و آبه و توابع قم را در اختیار گرفته بودند، و نیز منصب امیرالحاج نیز به آنان محوّل بوده است، و اهالی قم ریاست دینی، ترویجی و اجتماعی آنان را پذیرفته بودند. فرمان های تولیت آستانه های قم و نیز مساجد این دیار و مناطقی چون مشهد اردهال  حتی در اعصار بعد مثل ایام فرمانروایی تیموریان، صفویه و قاجاریه  به نام این سادات صادر گردیده که اکنون مدارک آن موجود است. ایشان موقعیت های دیگر مذهبی را نیز به عهده داشته اند، از جمله امامت جماعت و خطابت.[3] 

سیما و سیرت

علامه مجلسی درباره روایت هایی که در مذمّت موسی مبرقع آمده است، در مزار بحار الانوار می نویسد: اخباری که در ذّم وی آمده قدحی را نمی رساند. و در احادیث دیگری از قدح این خاندان نهی گردیده و نباید به این امامزادگان به صرف خبری نادر، متعرض گردید. محدث نوری در تحیةالزائر نوشته است: و بدان که این موسی همان است که از کثرت فضایل و مناقب، تقوا و سکون نفس و حسن رفتار والی قم او را تشبیه به ائمه کرده [است] و اتقان و احکام محدثین قم بر همه ظاهر است که اگر شخصی از ضعیفی یا مجهول الحال و یا دروغگویی روایت کند، او را طرد می کردند، هرچند بزرگ و صاحب شأن و منزلت بود و دانستن احترام و اکرام ایشان، آن سید را در طبقه خود مثل احمد بن محمد بن عیسی اشعری و احمد بن محمد بن اسحاق و محمد بن یحیی و امثال ایشان بوده که جمع کرده بودند میان ریاست دنیا و آخرت، و علما در کتب حدیث و اخبار از آن جناب روایت می کنند.[4]

محدث قمی نیز چنین می نگارد: نسل امام جواد علیه السلام منحصر است از دو پسر امام علی النقی علیه السلام و ابواحمد موسی. بالجمله، موسی مبرقع جدّ سادات رضویه است و رشته اولادش تا به حال بحمدالله منقطع نگشته و بسیاری از سادات، نسب ایشان به او منتهی می شود. و چون پیوسته بر روی خود برقع گذاشته بود، لهذا او را موسی مبرقع می گویند.[5]

موسی مبرقع از برادر خود حضرت امام هادی علیه السلام حدیث روایت کرده، و کسانی چون محمد بن سعید آذربایجانی، حسن بن علی بن کیسان و محمد بن عیسی بن عبید بغدادی از او روایت کرده اند[6]. یکی از دخترانش نیز محدثه بوده و محمد بن محمد بن احمد چشتی داغستانی این حدیث را از فاطمه بنت موسی مبرقع نقل نموده است: «قال رسول الله صلّی الله علیه وآله وسلم ألا من مات علی حبّ آل محمد، مات شهیداً».[7]

فرزندان و نوادگان

موسی مبرقع در کوفه با بانویی به نام بریهه ازدواج کرد. اما عده ای این زن را دختر جعفر بن علی النقی (امام هادی علیه السلام) معرفی کرده اند که به عقد ازدواج محمد فرزند موسی مبرقع درآمد. برخی هم بریهه را دختر موسی مبرقع نامیده اند. در تاریخ کهن قم که می توان آن را منبعی معتبر معرفی کرد، این زن، عروس موسی مبرقع نوشته شده است. سید عبدالرزاق کمونه حسینی می نویسد: بریهه دختر جعفر بن امام هادی علیه السلام بود که به عقد ازدواج موسی مبرقع درآمد[8] و پس از فوت شوهرش، او نیز درگذشت و در جوار وی به خاک سپرده شد. در کتاب انوار المشعشعین مسطور است بریهه دختر موسی مبرقع در کنار مرقد حضرت فاطمه معصومه در قبرستان بابلان دفن گردید. به گفته عباس فیض بریهه دختر جعفر و همسر محمد بن موسی در همان مزار چهل اختران دفن شده و وقتی برادرانش ابراهیم و یحیی صوفی از وفات او مطلع شدند به قم آمدند و میراثش را در اختیار گرفتند. در این میان ابراهیم به کوفه بازگشت، ولی یحیی در قم اقامت گزید و با دختر امین الدین ازدواج کرد و از وی فرزندانی به نام ابوجعفر و فخرالعراق و ستیه به وجود آمدند. به نظر می رسد شباهت اسمی باعث این تعدّد نظر درباره بریهه گردیده است.[9]

بنا به نوشته تحفةالازهار، موسی مبرقع دارای پنج پسر به اسامی ابوالقاسم حسین، علی، احمد، محمد و جعفر بود. ولی برخی برای او دو پسر به نام های احمد و محمد و چهار دختر به نام های زینب، ام محمد، میمونه و بریهه، برشمرده اند. اما غالب رجال نگاران و نسب شناسان تصریح کرده اند: او صرفاً دو پسر به نام های احمد و محمد داشته است. محمد همان گونه که اشاره کردیم بلاعقب از دنیا رفت و نسل موسی مبرقع از طریق فرزند دیگرش احمد ادامه پیدا کرد. اولاد وی هم از پسرش محمد اعرج است. ابوعبدالله احمد بن محمد اعرج معاصر حسین بن علی بن بابویه قمی است که بعد از ارتحال ابوالقاسم علوی نقابت علویان قم را عهده دار گردید. تولد وی را در سال 311 ه.ق و وفاتش را در نیمه صفر 358 در چهل و هفت سالگی نوشته اند. او در بقعه موسی مبرقع دفن گردیده است.

ابوعبدالله مذکور علاوه بر مقام سیادت و جلالت قدر، فردی عابد، سخی و کریم و مأنوس با مردم بود و اهالی قم و توابع در تکریم و تجلیل وی کوشا بودند. از او چهار پسر به نام های ابوعلی محمد، ابوالحسن موسی، ابوالقاسم علی، ابومحمدحسن و چهار دختر باقی ماند. پسران بعد از کوچ ابدی پدر به شهر ری رفتند و مورد اکرام و احترام اهالی این دیار قرار گرفتند. هم چنین رکن الدوله دیلمی  فرمانروای آل بویه  این سادات را مورد حمایت قرار داد. پس از چندی این کاروان کوچک به قم بازگشت، اما از میان آنان ابوعلی محمد به سوی خراسان هجرت نمود و مورد توجّه اهالی این قلمرو قرار گرفت. ابوالقاسم علی هم به دنبال وی، به جانب خراسان کوچ نمود، ولی در طوس اقامت گزید. ابوالحسن موسی که در قم مانده بود، با اقشار گوناگون روابط صمیمانه ای برقرار کرد، و رفتارهای شایسته ای در مناسبات اجتماعی از خود بروز داد. به دلیل فضایل و کرامت های اخلاقی این سید جلیل القدر، شیعیان قم به او علاقه مند گردیدند. رفته رفته وی چنان نفوذ و اقتداری در قم به دست آورد که سرور و رییس قمی ها گردید. در سال 370 هجری عازم حجاز گردید تا مراسم حج را انجام دهد، چون به مدینه آمد، بر عموزادگان خود که در آنجا اقامت داشتند شفقت ها نمود و به آنان خلعت ها و عطایایی بخشید، چون می خواست از این سفر عبادتی عازم قم گردد، اهالی این دیار بر سر محلات، معابر و میادین آذین بستند و از ایشان استقبال شایسته ای به عمل آوردند. وزیر نامدار و دانشور آل بویه، صاحب بن عباد نیز ورودش را تبریک گفت. ابوالحسن موسی که سیدی فاضل، فروتن و بُردبار بود، نقابت سادات قم و نواحی مجاور، از جمله کاشان و آبه را به دست آورد. او را چند پسر بود، از جمله ابوجعفر که داماد ابوالفتح علی  وزیر رکن الدوله دیلمی و فرزند ابوالفضل ابن عمید  می باشد. عالم جلیل سید ابوالفتح عبیدالله فرزند دیگر ابوالحسن موسی است که شیخ منتجب الدین در فهرست خود او را عالمی مورد اطمینان، فاضل و محدث معرفی کرده است.[10]

ابوالفتح عبیدالله را فرزندی به نام ابوالحسن است  که در منابع رجالی و کتب انساب از او به عنوان سید الرییس و ذوالمجدین یاد کرده اند  او از نقبای سادات قم و کاشان است.

فرزند دیگر سید ابوالحسن موسی فردی است به نام ابوعبدالله احمد که سیدی جلیل القدر، وارسته و پارسا بود، و در منطقه خراسان زندگی می کرده است.[11]

ارادت بزرگان و علما نسبت به امامزاده موسی مبرقع (ع)

امامزاده موسی مبرقع (ع) به دلیل جایگاه والای معنوی و کرامات و فضائل فراوانی که به ایشان نسبت داده می‌شود، همواره مورد احترام و ارادت بزرگان و علما بوده است.

در اینجا به برخی از نمونه‌های ارادت بزرگان و علما به این امامزاده واجب التکریم اشاره می‌کنم:

علامه مجلسی: این عالم بزرگوار در کتاب "بحارالانوار" به کرامات و فضائل امامزاده موسی مبرقع (ع) اشاره کرده و ایشان را به عنوان یکی از امامزادگان واجب التکریم شهر قم معرفی نموده است.

محدث قمی: در میان امامزادگانی که اصل و نسب آنها کاملا مشخص و مرقد و مزار آنها به طور قطعی شناخته شده باشد، زیاد نیستند که یکی از آنها حضرت موسی مبرقع(ع) است.

آیت الله بهجت: این عالم ربانی، ارادت ویژه‌ای به امامزاده موسی مبرقع (ع) داشتند و بارها به زیارت ایشان مشرف می‌شدند. ایشان در یکی از سخنان خود فرمودند: "هر کس به امامزاده موسی مبرقع (ع) خدمتی بکند مورد عنایت اهل بیت (ع)، امام جواد (ع) وامام زمان (ع) قرار می‌گیرد." آیت‌الله العظمی بهجت(ره) بسیار به زیارت این امامزاده می‌آمدند و حتی میهمانان و بستگان خودشان را نیز سفارش به زیارت امامزاده موسی مبرقع(ع) می‌کردند.[12] 

آیت الله صافی گلپایگانی: این مرجع تقلید شیعیان، در زمان حیات خود بارها به زیارت امامزاده موسی مبرقع (ع) مشرف می‌شدند و ایشان را به عنوان یکی از بقاع متبرکه شهر قم می‌دانستند. ایشان بیان میفرمودند: خادمی درگاه امام زاده موسی مبرقع علیه السلام افتخار بنده است.

آیت الله نوری گلپایگانی: همانگونه که حرم کریمه اهل بیت دارای صحن و بارگاه باشکوهی است این مکان مقدس نیز باید دارای صحن و بارگاهی باشد که مردم و زوار با اشتیاق و رغبت بیشتری به زیارت این مکان مقدس بیایند.

آیت الله اراکی: حضرت موسی مبرقع(ع) حق عظیمی بر جهان تشیع دارد. شان حضرت موسی مبرقع(ع) باید همچون حضرت معصومه(س) نگاه داشته شود و این امامزاده محترم باید در اینجا پاس داشته شوند، زیرا اگر امروز دین و ایمان و عزتی که ایران اسلامی در دنیا پیدا کرده است مدیون این حضرات و بزرگواران است.

آیت الله فاضل لنکرانی: نقل است که دانشمندان مستقر در دستگاه عباسیان، سوالات علمی خود را از موسی مبرقع(ع) می‌پرسیدند و روایات بسیاری به ما رسیده که این امامزاده واجب التعظیم، در سلسله راویان آنهاست.

حجت الاسلام فرحزاد: حضور حضرت موسی مبرقع (ع) فرزند بلافصل امام جواد(ع) و مرقد مطهر ایشان در قم، مایه برکت برای همه قمی‌ها و زائران ایشان است. حضرت موسی مبرقع(ع) عالمی برجسته در حدیث و درایه بود و از روایان معتبر حدیث به شمار می‌رفت.

حجت‌الاسلام حسینی قمی: وقتی امام جواد(ع) به شهادت رسیدند، تنها 25 سال داشتند و موسی مبرقع(ع) سن کمی داشتند، امام(ع) سفارش کردند هر وقت موسی رشد کرد و بزرگ شد، او وصی من خواهد بود.

آیت الله ضیاءالدین نجفی: جناب امام‌زاده موسی مبرقع (ع) در اولاد حضرت جواد الائمه (ع) به قدری زیبا به همراه طلعتی نورانی و رخساره ای جذاب و سیمایی ملکوتی، رویی گشاده و ملیح داشت که او را تشبیح به یوسف صدیق می نمودند. وی ادامه داد: چون اشعه ای از انوار ولایت در صورت موسی هویدا بود و به همین جهت وقتی از منزلش بیرون می آمد و به بازار و کوچه عبور می کرد همه به تماشای او می پرداختند. حضرت موسی مبرقع برای اینکه از چشم انظار زن و مرد حفظ شود همواره در کوچه ها و معابر برقع بر روی خویش می افکند که از این جهت او را مبرقع می گفتند.

حجت الاسلام و المسلمین میرزامحمدی: امامزاده موسی مبرقع(ع) از جمله شاخص ترین امامزادگان واجب التعظیم است. علما و بزرگان ما همچون آیات عظام مرحوم بروجردی، مرحوم مرعشی نجفی و مرحوم آیت الله العظمی بهجت و دیگران، جزو سیره نورانی شان این بوده که به صورت مستمر به زیارت امامزاده موسی مبرقع(ع) می آمده اند و بر این امر تاکید بسیار داشته اند.

بقعه و بارگاه
تاریخ بنای بارگاه موسی مبرقع سال ۹۵۰ق و بانی آن شاه طهماسب صفوی است. معمار این بنا "استاد سلطان قمی" از مشاهیر معماری دوره صفویه است که نام وی در زیارتگاه ضبط شده است. در سال ۹۵۳ق به دستور شاه طهماسب صفوی سقفی بسیار مرتفع از آجر بر این بقعه زده شد.

چهل اختران
تعدادی از فرزندان و نوادگان موسی مبرقع در بقعه خانوادگی وی در کنار مرقدش معروف به چهل اختران مدفون می‌باشند. اسامی ۱۴ نفر آنها در تاریخ قم آمده است. مشهور است که در این بقعه چهل زن، چهل مرد و بیست و پنج کودک (در مجموع صد و پنج نفر) دفن شده‌اند.

از اين بزرگوار ميليونها سادات رضوي و رضائي و مرتضوي و تقوي و برقعي و مبرقع و يا بن الرضا شهرت دارند كه منتسب به اين امامزاده عظيم الشأن مي باشند. از نسل پاك اين بزرگوار هزارها نفر عالم و دانشمند و مجتهد و مصنف و نقيب و حاكم و شخصيتهاي بر جسته ديني و دنيوي بيرون آمده كه اگر استقصاء شود كتابها مي توان نوشت.

لذا دانشمندان و مورخين و محققين و محدثين و علماء انساب ترجمه و شرح احوال و كرامات و عظمت آن جناب را كم و بيش نوشته اند و كتاب مستقلي كه بنام آن حضرت تاليف شده از قرار زير مي باشد:

الف: (البدرالمشعشع في الحوال موسي المبرقع) تاليف محدث نورري صاحب كتاب مستدرك.

ب: (اضواء علي حيات موسي المبرقع و ذريته) تاليف فرزند مرحوم حاج سيد علي نقي كشميري.

ج: ( ستاره درخشان آسمان امامت و ولايت ) تاليف سيد مصطفي برقعي. [13]

امامزاده موسی مبرقع (ع) در میان مردم قم از جایگاه و احترام ویژه‌ای برخوردار هستند و ایشان را به عنوان یکی از شفیعان و واسطه‌های بین خود و خدا می‌دانند.

برخی به واسطه همین ویژگی ها حرم امامزاده موسی مبرقع (ع) را بعد از حرم حضرت معصومه(س) و مسجد مقدس جمکران سومین قطب زیارتی در شهر قم معرفی میکنند.

اگر قصد سفر به شهر مقدس قم را دارید، حتماً از بارگاه نورانی امامزاده موسی مبرقع (ع) دیدن کنید و از فیوضات معنوی ایشان بهره‌مند شوید.

--------------

[1]موسی با علم حدیث و درایه آشنا بود و همچنین راوی حدیث بوده است. علمای شیعه به عدالت، وثاقت و دیانت موسی مبرقع اعتراف کرده و برخی از راویان حدیث که هیچگاه از افراد ضعیف و غیر ثقه روایت نمی‌کنند از او روایت کرده‌اند. شیخ کلینی در کتاب کافی، شیخ طوسی در کتاب تهذیب، شیخ مفید در الاختصاص، و ابن شعبه حرانی در کتاب تحف العقول از وی حدیث نقل کرده‌اند. هم چنین موسی مبرقع نقل کرده که یحیی بن اکثم نامه‌ای به امام هادی(ع) نگاشته و از وی در مورد مسائلی مانند تشخیص خنثی نظر خواسته است.

[2] mehrnews.com/xXnFH

[3] حبیب السیر، ج ۴، ص ۳۳۳؛ تذکره نصر آبادی، ص ۷۸؛ مجله بررسیهای تاریخی، سال چهارم، شماره ۴، صص ۲۳۰ - ۲۲۵؛ فقیه فرزانه، صص ۴۰.

[4] خاتمه کتاب جنات ثمانیة، ص ۸۵۶

[5] منتهی الآمال، ج ۲، ص ۶۱۸

[6] فقیه فرزانه، ص ۲۵.

[7] اللؤلؤة المثبته فی الآثار المعنعنة، ص ۲۱۷.

[8] تاریخ قم، حسن بن محمد قمی، ترجمه حسن بن علی قمی، تصحیح سید جلال الدین تهرانی، تهران، توس، 1361.

[9] تاریخ، قم، همان مولف، همان مترجم، تصحیح دارالتحقیق آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام، قم، زائر، 1385.

[10] خاک پاکان، محد حسین حسینی جلالی، ترجمه قربان علی اسماعیلی، مشهد انتشارات آستان قدس رضوی (شرکت به نشر)، چاپ دوم 1380.

[11] شناختنامه قم، گروهی از نویسندگان و مورخان، قم، مرکز قم پژوهشی، 1390.

[12] https://bahjat.ir/fa/person/21411/%D8%AD%D8%B6%D8%B1%D8%AA-%D9%85%D9%88%D8%B3%DB%8C-%D9%85%D8%A8%D8%B1%D9%82%D8%B9

[13] https://ai14q.ir/hazrat-mosa-mobargha-farzand-imam-javad.html