به این دلیل کرسی ‌‎های آزاد اندیشی برگزار نمی‌شوند

پایگاه 598 - متن زیر، حاصل تجربه تلاش های عملی نگارنده آن در برگزاری کرسی های مناظره و نظریه پردازی و دریافتن علت یا علل فقدان این مقوله در کشور می باشد. لذا جنس آن با نوشته های دستوری و تشریفاتی افرادی که خود نه دغدغه جدی این مقوله را دارند و نه تلاشی برای آن کرده اند، متفاوت است. بحث را از مانع عملی شروع کرده و سعی می کنیم گام به گام به ریشه ها بپردازیم.

تجربه عینی نگارنده نشان داده که شاید بزرگترین مانع، این تفکر است که چنانچه ما مخالفمان را دعوت کنیم و با او سر یک میز مناظره و گفتگو بنشینیم، به او مشروعیت داده ایم. اثرگذاری این نگاه جزمی و متحجرانه را تنها با بارها تلاش برای برگزاری این جلسات می توان دریافت. این فاجعه از مباحث سیاسی آغاز می گردد؛ یعنی نه حوزه و نه دانشگاهی حاضر می شود اوپوزوسیون را برای برگزاری مناظره دعوت کند، نه فرد مهم و با سوادی حاضر می شود در مقابل او بنشیند. حتی بحث های علمی و فلسفی نیز به دلیل گرایش های سیاسی طرف مناظره تعطیل می شود. البته نباید تصور کرد که منظور ما تنها موافقین نظام است؛ سروش و امثال او نیز با چنین استدلالی حاضر به مناظره نمی شوند. نتیجتاً بحث های علمی فدای گرایشات سیاسی می شود.

یک سایت خبری هیچ گاه حاضر نمی شود با انعکاس نظر مخالف خودش، یک مناظره مکتوب به راه اندازد. چرا که حضور و بازتاب نظر مخالفش را مشروعیت بخشیدن به آن می داند. فلاسفه اسلامی نه تنها از منتقدین فلسفه دعوت به گفتگو و مناظره نمی کنند، بلکه دعوت مخالفین را نیز به دلیل مشروعیت نبخشیدن به آنها لبیک نمی گویند. نمونه این امر، حسن عباسی است که پس از گذشت چندین هفته از نشر بحث تخصصی اش، مدعیان اصلی فلسفه اسلامی نه تنها هیچ پاسخی ندادند، بلکه حتی هیچ اشاره ای به نقدهای او نکردند که مبادا با این کار، این مباحث مورد توجه قرار گیرد و برای دیگران شبهه ایجاد گردد!

صدا و سیما که اصولاً به شنیدن نقدها و گفتگو با ناقدینش ابداً اعتقادی ندارد. در عالم سینما نیز همینگونه است؛ باید به یک نکته دقت داشت که یک دلیل عدم برگزاری، طرف های مناظره کننده اند، اما شاید مهمتر از این «طرف های دعوت کننده» اند. بعنوان مثال، نه بسیج حاضر است یک اصلاح طلب یا یک سینماگر روشنفکر را دعوت کند و نه انجمن اسلامی یک اصولگرا یا سینماگر ارزشی را به برنامه اش می آورد. شاید معدود جلسات برگزار شده بعنوان مثال نقض مطرح شود، اما باید توجه داشت که یک دو سه ده جلسه مناظره پراکنده، کرسی آزاداندیشی نیست و اگر انتظارمان از کرسی ها این باشد، باید دانست که بود و نبودش تأثیری در عالم تفکر ندارد. این جلسات منظم و متمرکز بر یک موضوع می باشند که پس از چندین بار برگزاری، می توان از آنها انتظار پیشروی در تفکر را داشت. اگر چنین جلساتی در کشور برگزار می گردد، نگارنده مضاعفاً مشتاق آگاهی از آن است!

پس اولین تفکر مخرب، عدم مشروعیت بخشیدن به مخالف است. اما دومین تفکر بنیاد افکن و تفکرزدا که شاید بتوان آن را ریشه اولی دانست، «عدم مطرح شدن حرف مخاطب در جامعه» است. متفکرین ما (اگر بتوان آنها را متفکر دانست) تا وقتی که یک تفکر به شهرت عمومی و به گوش همگان نرسیده، یا تا وقتی که برای کسی دردسری درست نکرده، ترجیح می دهند آن را مسکوت گذاشته و بایکوت کنند تا بی جهت دردسری برایشان ایجاد نگردد. اگر احیاناً تفکری گرایش عمومی یافت، آنگاه «با احتیاط» وارد پاسخ دادن به آن می شود. تأکید بر لفظ «با احتیاط» از این جهت است که در این مواقع هم ملاحظه قبلی لحاظ می شود؛ یعنی تلاش می شود اولاً مناظره ای با آن فرد برگزار نگردد و پاسخ از راه دور داده شود، ثانیاً در پاسخ دادن، تا جای ممکن اشاره ای به نام ناقد نشود و نهایتاً چنانچه ناقد به نقد ما پاسخی داد، دیگر بحث با او را ادامه نداد. نمونه قدیمی اتفاق اخیر، مباحثات دکتر داوری اردکانی با سروش و علی پایا و نمونه جدید آن، بحث حجت الاسلام پناهیان و آقای علی مطهری است که با مسکوت گذاشتن آقای پناهیان پایان یافت.

فکرکنندگان جامعه ما در برخورد با تفکرات جدید (که گویا نمی دانند «جدید بودن» احیاناً با «متفاوت بودن» و «منتقدانه بودن» هم همراه است) ترجیح می دهند به جای برگزاری نشست هایی جهت واکاوی حرف گوینده و حتی شنیدن حرف او و نهایتاً نقدش، تا جای ممکن آن را نادیده گرفته و حتی خودشان هم سراغ آن نروند تا یک وقت تحت تأثیر قرار نگیرند و جوابی ننویسند. نمونه این برخورد، برخورد حامیان فلسفه صدرایی با جریان فرهنگستان علوم اسلامی است که تا قبل از مشاهده اقبال عمومی به رئیس آن، هیچ تمایلی به گفتگو با این جریان فلسفی و حتی خواندن آثارشان نشان نمی دادند. حتی اکنون هم همان احتیاط نام برده لحاظ شده و گفتگو ها در حداقل حجم و بازتاب ممکن صورت می گیرد.

اما چنانچه یک گام عقب تر برویم و در پی ریشه همین تفکر باشیم، به نوعی علاقه جهت «سر بودن تفکر خود» که آن هم ریشه در «سر بودن خود» دارد می رسیم. در جامعه ما هیچ درس خوانده ای دوست ندارد که اعتبار آنچه عمری را صرف خواندنش کرده زیر سوال برود. او تمام تلاش خود را به کار می بندد که از آنچه طرفدار آن است، در مقابل دست اندازی ها تا جی ممکن دفاع کند. لذا برای این دفاع، از بایکوت و تحریم منتقد گرفته تا تحقیر او را هم بکار می برد.

نهایتاً می توان یک گام دیگر هم عقب رفت و از علت حاکمیت چنین جوی بر درس خواندگان و جامعه ما سوال کرد. فی الواقع چرا فکرکنندگان ما ترجیح نمی دهند سر بودنشان از راه پیوستن به تفکر جدید یا اصلاً «متفکر بودن» محقق گردد تا «دارای تفکر ثابت و استوار بودن»؟ آیا جز این است که تمامی بزرگان علم با «نوآوری» بزرگ شدند و آیا نوآوری جز با «در نظر گرفتن امکان های جدید و متفات» ممکن است؟ بعبارت دیگر، چرا ما ترجیح می دهیم به جای آنکه از راه تکاپوی علمی بزرگ شویم، با ثابت قدم بودن بزرگ بمانیم؟ چرا دوست داریم بجای آنکه «نوآور» خوبی باشیم، «مدافع» محکمی باشیم؟

دلیل این است که فی الواقع ما نه «علم» داریم و نه دغدغه علمی. جامعه ای افتخارش را از راه نوآوری علمی بدست می آورد که اصلاً در آن «علم» اهمیتی داشته باشد، دغدغه «عمیق شدن» وجود داشته باشد. در جامعه ما علم برای «بیشتر فهمیدن» خوانده نمی شود، برای «استفاده کردن» خوانده نمی شود و می دانیم که برای چه خوانده می شود. کسی علوم سیاسی را نمی خواند که به مشکلات سیاسی جامعه اش بیندیشد، چون اصلاً علوم سیاسی به مسائل و مشکلات جامعه ما مربوط نمی شود. کسی فلسفه را برای کارآمدی یا حل مسائل جامعه نمی خواند، فلسفه امروز در دانشگاه ها و حوزه های ما همانند یک علم «نقلی» خوانده می شود. یعنی هدف این است که خوب بفهمیم بوعلی و ملاصدرا و علامه و... چه گفتند. لذا تناسب دارد که تنها جواب طرفداران فلسفه اسلامی به منتقدین خود، این باشد که «تو فلسفه را فهمیدی؟»!

در عالم سیاست، کسی از بحث های سیاسی قصد حل مشکلی را ندارد و تنها هدف، پیروزی است. هیچ بحثی با این هدف آغاز نمی شود که یک گام مسأله جامعه مان را بیشتر بشکافیم تا عمیق تر روی آن فکر کنیم. اگر دنبال فهم بودیم، مثلاً تاج زاده را دعوت می کردیم تا کل عملکرد و تفکرمان را از بالا تا پایین زیر سوال ببرد تا فکرمان به کار بیفتد و به نقایص و سوال های ابهامات اعمال و افکارمان بیندیشم.

اما متأسفانه این سیاست زدگی و فقدان علم، اثر بالفعل و دفعی ندارد و اثر واقعی آن در مرور زمان مشخص می شود و مثلاً یکدفعه چشم باز می کنیم و می بینیم که مردمی که روزی به ما 22 میلیون رأی دادند، حالا به 180 درجه مخالف ما 24 میلیون رأی می دهند. چراکه سوالات و انتقادات و ابهاماتی که مسکوت گذاشتیم، در واقع در ذهن مردم چون بذری کاشته شده و روییده اند و حالا نتیجه اش روشن می شود. باید بی تعارف بپذیریم که آنچه در 88 اتفاق افتاد، برای 90 درصد جامعه یا اصلاً حل نشد و یا شبهاتی بر جای گذاشته. نباید تصور کنیم کسانی که در 9 دی به خیابان ها آمدند، مسأله برایشان کاملاً حل شده بود و این فرمایش آقاست. از این نمونه بگیرید تا باقی مسائل علمی و سیاسی.