از "عصر جدید" تا "حسینیه­‌ی معلی"

سرویس فرهنگی پایگاه 598- حجت الاسلام امین اسدالله زاده/ این روزها که مردم شیفته­ی ابی عبدالله (علیه السلام) به تماشا و لذت از برنامه "حسینیه ی معلی" نشسته اند، اندیشمندان و فضلای حوزوی و دانشگاهی به نقد و بررسی ساختار و محتوای این برنامه مشغول بوده و در پی تصویر نسبت آن با فرهنگ اسلامی-ایرانی ما هستند. سطح بحث البته به همین برنامه محدود نمی­شود، در واقع این مباحث بهانه‌­ایست تا رسانه‌­ی ملی و برنامه‌­سازان فرهنگی، نسبت خود را با برنامه‌­ها و قالب‌­ها و چارچوب­‌هایی که از سوی مغرب زمین عرضه می­شود، تعیین کنند، این نوشتار در صدد بررسی همین موضوع است، لکن برای مقدمه بایستی به صورت اجمالی برنامه­‌ی عصر جدید را  مورد واکاوی قرار داد[1].

"عصر جدید" به دنبال ایجاد برنامه­ای ملی و ایرانی، البته با استفاده از قالب برنامه‌­ی استعداد­یابی (America's Got Talent) بود، مراحل دقیقا به همان صورت که شرکت­کنندگان در هر سن و سالی ابتدا ویدئوی را از استعداد خویش برای برنامه ارسال می­کردند، پس از تأیید اولیه به مرحله­‌ی آزمون اولیه دعوت شده و سپس در مقابل تماشاگران و چهار داور و یک مجری اجرا خواهند کرد و در صورت موفقیت و کسب رای داوران و در مراحل بعدی تماشاگران تلویزیونی، به مرحله­ی بعدی صعود می­کنند تا در نهایت قهرمان و نفرات بعدی مشخص شوند. عصر جدید البته قالبی ایرانی اسلامی بدان داده است، از تیتراژ برنامه که با روایت شریف "فَبَعَثَ فِيهِمْ رُسُلَهُ وَ وَاتَرَ إِلَيْهِمْ أَنْبِيَاءَهُ لِيَسْتَأْدُوهُمْ مِيثَاقَ فِطْرَتِهِ وَ يُذَكِّرُوهُمْ مَنْسِيَّ نِعْمَتِهِ وَ يَحْتَجُّوا عَلَيْهِمْ بِالتَّبْلِيغِ وَ يُثِيرُوا لَهُمْ دَفَائِنَ الْعُقُولِ"[2] بگیرید تا انتخاب داورانی که دغدغه‌­ی ملی و دینی دارند. برنامه به دنبال ایجاد نوعی عدالت اجتماعی است، استعدادهای فراوانی در سراسر ایران اسلامی هستند که چون دیده نمی شوند، شکوفا نشده و حذف می­شوند، اما این برنامه به افراد مدد می­دهد تا اولا دیده شوند و ثانیا تحت آموزش مربیان قرار گیرند و ثالثا کمک‌­های مالی دریافت کنند، نفس دیده شدن موضوعیت دارد و آینده­ی شغلی افراد را نیز تحت تأثیر قرار می­دهد. از طرفی دیگر برنامه به بیننده حس خوبی می­دهد، رقابتی جذاب در حضور داورانی جذاب­تر، به همراه نشان دادن توانایی های ملت و جوانان ایران در ایجاد کارهای خارق­‌العاده و صحنه های محیّر العقول و لذت­بخش و القاء حس "ما می­توانیم" و "چیزی از غرب کم نداریم" به بیننده، از نکات دیگر این برنامه بود. برنامه به راستی سرگرم کننده و جذاب و خانودگی بود و ساعات خوشی را برای خانواده های ایرانی در کنار یکدیگر رقم می­زد.

اما مشکل ما با عصر جدید اینها نیست، مشکل اصلی ما شبکه‌­ی معانی موجود در روح این برنامه و فضای فکری و فرهنگی است که به فرهنگ و مخاطب می­دمد. این برنامه تجسد و عینیت یافته‌­ی شبکه ای از معانی است که در فرهنگ اسلامی مقبوح و مذموم است. به برخی از این معانی دقت بفرمایید: دیده شدن، مسابقه، پیروزی، شهرت، نمایش بصری، درآمد زایی، استعدادیابی (به معنای مادی زمینی آن)، اجرا برای کسب رأی و پول در آوردن از هنر، مقوله ی سرگرمی مخاطب و ...، فرهنگ پشتیبان این معانی یک فرهنگ مادی است. البته هیچ کسی با استعدادیابی در سطح مادی آن مشکلی ندارد اما مسأله ضریبی است که به این قبیل استعدادها داده می­شود و حصری است که صورت می­گیرد. مسابقه در امور دنیوی در هر سطح و مرتبه ای در فرهنگ دینی مذموم است، چون حیثیت مادی انسان را آبی دوباره زده و طراوتی خاص می­بخشد و از روحانیت وی می­کاهد، فلذا سباق کراهت دارد، مگر جایی که در خدمت هدف والا چون جهاد فی سبیل الله و امثال آن قرار گیرد[3]، آنچه در فرهنگ دینی و قرآنی بدان دعوت شده مسابقه دادن و پیشی گرفتن در کسب فضائل روحانی و معنوی و حرکت به سوی کمال و قلل انسانیت است، «سَابِقُوا إِلَىٰ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا كَعَرْضِ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِ»[4]، «وَسَارِعُوا إِلَىٰ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ»[5]، «وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ ‎أُولَٰئِكَ الْمُقَرَّبُونَ»[6].

به بیان دیگر، انسان موجودی است، با استعدادهای گوناگون و متنوع و در هر کدام می­تواند به بی نهایت میل کند، اما کدام استعداد بایستی شکوفا شود و به آن ضریب­ بالا در فعالیت­های فرهنگی داده شود و کدام استعداد باید علاوه بر شکوفا شدن برای زندگی مادی، مهار شده و در خدمت استعدادهای والاتر قرار گیرد؟ سبقت گرفتن در سنخ دوم است که اصالت داشته و انسان را به موجودی وراء زمان و مکان تبدیل می کند.

 روح معانی حاکم بر برنامه عصر جدید به حدی بر آن سیطره دارد که حتی اگر ورزش باستانی و زورخانه­‌ای سنتی ما بخواهد در قالب آن ریخته شود، بایستی قلب ماهیت کرده و متناسب چارچوب آن درآید. توضیح آنکه ورزش زورخانه­­ای و سنتی ما، ورزشی است برای جسم در ذیل روح، آنچه در این ورزش موضوعیت دارد اولا جنبه ی روحانی و نفسانی است، و سپس در پرتو آن جسم تربیت می­شود. ریاضت جسم مرحله‌­ای مقدماتی برای حرکت روحانی و جدایی از منیّت و نفسانیّت است[7]، و این شبکه ی معانی بتمامه با بدنسازی و ورزش های غربی چون فوتبال و بستکتبال و والیبال غیره متفاوت است، در ورزش­‌های مدرن محوریت با تربیت جسم و خودنمایی و لذت تماشاگر و درآمدزایی و قهرمانی و امثال ذلک است. علت آن است که در دو فرهنگ متفاوت دو نقطه ی کانونی متغایر وجود دارد، و ورزش که تجسد این نقاط کانونی و معنایی در حیطه ی مادی است، رنگ آنها را به خود می گیرد. به همین دلیل است که ورزش زورخانه‌­ای پیوندی ناگسستنی با عرفان و اخلاق دارد، در ظاهر قرائت اشعار والای توحیدی و وِلایی به همراه ضربی خاص ناظر به رعایت موازین شرعی و در باطن آن دریایی از آداب پهلوانی یافت می شود. اما همین ورزش زورخانه ای زمانی که به عصر جدید می آید و در قالب دو گروه جوانمردان ایران زمین (در فصل دوم) و پهلوانک­های ایران زمین (در فصل سوم) عرضه می شود، بایستی ماهیت آن تغییر یابد. آنچه موضوعیت می­یابد هماهنگی و نظم و جذابیت های بصری است، باید چشم نواز باشد، تا در اجرایی چند دقیقه ای بتواند رای جمع کند. البته مردم ایران چون به فرهنگ و تمدن خود بها می­دهند، از این قبیل کارها بسیار لذت بده و معمولا رای می­دهند، لکن آنچه مورد غفلت قرار می گیرد تفاوت معنای نهفته در چنین اجرایی است.

اتفاق دیگری که در عصر جدید بر آن پافشاری می شود، تقلیل هنر از جایگاه والای آن به نازل ترین رتبه یعنی جذابیت بصری و ابزار درآمدزایی است. توضیح آنکه هنر اسلامی ابزار تعالی روح آدمی و واسطه ی انتقال معانی عالی و مفاهیم والاست. سریع ترین راه برای کندن از ظلمات أرض و اتصال به نورانیت آسمان، هنر است، چون هنر، اگرچه کالبد مادی در آن موضوعیت دارد لکن اولا و بالذات از جنس معنا و متعلق به بُعد روحانی انسان است. هنر از جذابیت مادی شروع ولی به تعالی روح و ارتقائی نفسانی ختم می شود. نمونه ی اعلای چنین هنری در قرآن کریم و سپس در اشعار عرفانی بزرگانی چون حافظ و مولانا یافت می­شود[8].  اما "عصر جدید" چه درک و در ادامه مواجهه ای با هنر دارد؟ چه میزان به معنای ریخته شده در کنار کالبد آن توجه می شود؟ اگر خواننده‌­ای به روی صحنه می آید در نظر داوران چیزی جز فالش نبودن و صوت خوش و ابعاد ظاهری و مادی موضوعیت دارد؟ همچنین کارهای به اصطلاح هنری دیگری که در این برنامه پخش و مورد واکاوی داوران قرار گرفت، در کدام اثر بر این تعالی بخشی تأکید شده و معنی بر صورت غلبه پیدا کرده یا حد اقل در وزان آن مورد توجه قرار است؟ نسبت امثال گروه مجاز که در فصل دوم تا فینال رفت و گروه بیت باکس بارکد و گروه ستاره ی هستم و فرشتگان نینجا و امثال ذلک با چنین هنری چیست[9]؟ آیا در چنین نمایش هایی چیزی فراتر توازن و هارمونی صوتی یا تصویری و کارکردی به غیر از چند ثانیه سرگرمی برای مخاطب دارد؟ «اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِينَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَتَكَاثُرٌ فِي الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ ۖ كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَبَاتُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطَامًا ۖ وَفِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٌ ۚ وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ»[10].

اما مشکل از کجاست؟ علت آن است که ابعاد متعدد فرهنگ مادی و شبکه­ی معنای آن در تار و پود چنین فرمی از برنامه راه یافته است. این صورت برنامه همانند چارچوب نظری و روش تحقیق در پژوهش­های علوم انسانی است، مادامی چارچوب نظری و روش تحقیق برآمده از پیش فرض های عمیق تمدن غرب باشد، نتیجه ی تحقیق مغایر با فرهنگ قرآنی-اسلامی تحقق پیدا خواهد کرد ولو محقّق مسلمانی مومن و مقیّد به آموزه های اسلام و نیّت تحقیق نیز نیّتی والا و درست باشد.

و اما برنامه ی "حسینیه معلّی" را بایستی جهشی در عرصه ی صدا و سیمای جمهوری اسلامی و هنر انقلاب قلمداد کرد. واقع آن است که فرم سطحی و ظاهری برنامه که شبیه حضور چهار داور[11] و یک مجری و اجراست، در قدم نخست قدری رهزن می نماید که نکند همان شبکه ی معنایی در یکی از مقدّس ترین و آسمانی ترین هنرهای اسلامی یعنی مداحی راه یافته است! اما هر کس یک قسمت از برنامه را کامل مشاهده کند، نظرش عوض خواهد شد. اولا هیچ چیزی شبیه به محتوای مسابقه و برتری و مرحله ی بعد و قهرمانی و ... در برنامه مشاهده نمی شود، در این مسابقه همه برنده اند، چون روح حاکم بر مداحی این مصرع حافظ است که «ارادتی بنما تا سعادتی ببری».

برنامه بیشتر شبیه یک گعده ی مداحی است، عده ای عاشق با هم حاضر شده اند، تا از یکدیگر حال معنوی دریافت کنند، در کنار آن چند نوجوان هم می آیند و در کنار عرض ادبی که می کنند، چند نکته از اساتید و مادحین معروف فرا می گیرند و از همه مهم­ترین با فرهنگ مداحی نزد نوکرای قدیمی تر ابی عبدالله (علیه السلام) آشنا می­شوند. ادب ویژه ی مادحین عزیز اولین چیزی است که به چشم می زند، احترام به بزرگتر، پرهیز از نظر دادن در مورد مداحی افرادی که جوانی را پشت سر گذاشته اند، کلیدواژه ی "از محضرتان استفاده کردم و یاد گرفتم" که از زبانشان نمی­افتد. توجه به معنی و پرهیز از توجه های بیش از اندازه و رهزن به قالب و فرم خواندن[12]، دعوت و تشویق به فراگرفتن مداحی از نزد اساتید و پیرغلامان اهل بیت علیهم السلام به نوجوانان و جوانان، و از همه مهم تر چشمان اشکبار و حال خوش مجری و مداحین بزرگوار همه گواه سخن این حقیر است.

مادحین با فرد مدعو همراه می شوند، به محتوای شعر توجه می کنند، با معانی عالیه به وجد می آیند و آن را اظهار می کنند، وسط اجرای طرف مقابل خود می خوانند و یا یک بیت مشابه اضافه می کنند، بعد از اجرای فرد مدعو می روند و دست پیرغلامان را می بوسند، با مداح مدعو هندی و پاکستانی برنامه ای مشترک اجرا می کنند و در کنار نونهالان و سالخوردگان نشسته بر صندلی زانو می زده و خود را هم قد وی می کنند  و به اجرا می پردازند.

"حسینیه ی معلی" فضای معنوی و حال خوشِ موجود در مداحی را به مخاطب تلویزیونی انتقال می دهند. در این برنامه ما با یک شبکه ی معنایی بومی و اسلامی که محصول هزار سال ابراز ارادت و مودت به خاندان عترت و طهارت علیهم السلام است مواجه هستیم. از نکات قابل توجه آن است که مادحین بزرگوار انقدر غرق صحنه و درگیر حال خود هستند که بازی نمی کنند، در انتخاب الفاظ تأمل نمی کنند، اصلا انگار مخاطب تلویزیونی وجود ندارد، به راستی آنچه هستند و آنچه به نظرشان می آید را بدون خودسانسوری و با همان لحن و گویش خاص خود بیان می کنند.

خلاصه آنکه "حیسینه­‌ی معلّی" را می توان یک حرکت فرهنگی رو به جلو و یک الگوی ارتقای برنامه سازی قلمداد کرد، یعنی به آن فرهنگ اصیل و معانی عالیه، اکنون ابتکار و جذابیت و هنر نمایش نیز افزوده شده است، بی آنکه معنی دچار تحریف شده یا تحت تأثیر فرم و قالب قرار گیرد.

----------------------------------------------------

[1] مناسب بود در همین راستا به برنامه ی "خندوانه" و در ادامه "جوکر" نیز مورد واکاوی قرار می­گرفت، لکن به دلیل پرهیز از تطویل بحث از آن صرف نظر شد.

[2]  نهج البلاغه، خطبه 1

[3] رُوِيَ عَنِ اَلْعَلاَءِ بْنِ سَيَابَةَ قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ شَهَادَةِ مَنْ يَلْعَبُ بِالْحَمَامِ قَالَ «لاَ بَأْسَ إِذَا كَانَ لاَ يُعْرَفُ بِفِسْقٍ» قُلْتُ فَإِنَّ مَنْ قِبَلَنَا يَقُولُونَ قَالَ عُمَرُ هُوَ شَيْطَانٌ فَقَالَ «سُبْحَانَ اَللَّهِ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ قَالَ «إِنَّ اَلْمَلاَئِكَةَ لَتَنْفِرُ عِنْدَ اَلرِّهَانِ وَ تَلْعَنُ صَاحِبَهُ مَا خَلاَ اَلْحَافِرَ وَ اَلْخُفَّ وَ اَلرِّيشَ وَ اَلنَّصْلَ فَإِنَّهَا تَحْضُرُهَا اَلْمَلاَئِكَةُ» وَ قَدْ سَابَقَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ ، أُسَامَةَ بْنَ زَيْدٍ وَ أَجْرَى اَلْخَيْلَ. شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج3، ص48

[4] الحدید:21

[5] آل­عمران: 133

[6] الواقعة: 10 و 11

[7] در ورزش های رزمی و سنتی مشرق زمین نیز آنچه اولا بالذات موضوعیت دارد روح و در پناه آن تربیت جسم است. اگرچه امروزه با بسط تمدن غربی و تبدیل ورزش­های رزمی به ورزشی مدال آور در المپیک و مطرح شدن هنرهای نمایشی رزمی در سینما و تلویزیون آن جنبه کاسته شده است، لکن اهالی مشرق زمین هنوز بر ماهیت روحانی آن تأکید داشته و سعی می کنند این معنی را در فیلم­ها و محصولات فرهنگی خود منعکس سازند.

[8] اگرچه متأسفانه امروزه برخی به نحوی غرق در فصاحت و بلاغت و ادبیات قرآن و اشعار می شوند که از حقیقت آن باز می مانند.

[9]  لازم به ذکر است یکی از دلایلی رونق و استقبال مردمی از اجرای سرکار خانم فاطمه ی عبادی که در فصل نخست به قهرمانی رسید، توجه به جنبه ی معنا و قدرت روایتگری متناسب با فرهنگ اسلامی-ایرانی در کنار نقاشی با شن بود.  

[10] الحدید: 20

[11] تعبیر "داور" به تسامح مورد استفاده قرار گرفته است، والا در ادامه روشن خواهد شد که هویت مادحین بزرگوار اصلا داوری نیست.

[12] برای مثال آقا سعید حدادیان به نوجوانی که با دستگاه­های موسیقی آشنایی داشت، اولین توصیه اش این بود که گاهی زیاد غرق این فضا شدن فرد را از دستگاه ابی عبدالله خارج می کند. مواردی از این قبیل زیاد بود، اساتید به نوجوان دیگری که مداحی خود را به صوت بسیار خوش و تحریرهای زیبا آمیخته بود، تذکرهای بسیار عالی و دقیقی دادند.