ایران، روسیه و ترکیه سه قدرت رقیب با منافع مشترک در تقابل با آمریکا / نظم آینده بین‌المللی منطقه در گرو نوع الگوی رقابت و همکاری این سه کشور خواهد بود

به گزارش سرویس بین الملل پایگاه  598، نشست آستانه و سفر پوتین و اردوغان به تهران از اهمیت بسیار زیادی برخودار بوده است. از طرفی موضوع گذار در نظم بین‌المللی و همچنین تحولات جدید منطقه‌ای و جهانی همچون «افول نسبی قدرت آمریکا» ، «خروج نیروهای آمریکایی از منطقه» ، «رشد چین» ، «بحران اوکراین و بحران احتمالی تایوان» ، «بحران انرژی» باعث متفاوت شدن شرایط نسبت به قبل شده است.

از این رو جهت بررسی و تحلیل اهمیت برگزاری نشست آستانه در تهران در سطح روسای جمهور سه کشور ایران، ترکیه و روسیه با ابوالفضل بازرگان کارشناس ارشد مطالعات خاورمیانه و پژوهشگر امنیت بین‌الملل گفتگو کردیم. این پژوهشگر امنیت بین الملل با بیان اینکه شرایط هر سه کشور شرکت کننده در آستانه نسبت به سال‌های گذشته تغییرات جدی داشته، هر یک از آنها را به تفکیک مورد بررسی قرار داده و تحلیلی از آینده منطقه با نقش ایران، روسیه و ترکیه ارائه داد.

ایران

ابوالفضل بارزگان در خصوص تغییرات مواضع سیاسی ایران نسبت به سال‌های گذشته اظهار داشت: موضع بین المللی ایران در نشست آستانه سال 1397 بسیار ضعیف‌تر از حال بود. چراکه از سال 1397 کمپین فشارهای حداکثری آمریکا  و ترامپ بر علیه ایران به اوج خود رسیده بود.

کارشناس ارشد مطالعات خاورمیانه گفت: ایران در آن مقطع زمانی دچار انزوای بین المللی شده بود و انتظار می‌رفت که بر اثر کمپین فشار حداکثری، دچار تضعیف و حتی فروپاشی اقتصادی کشور باشیم که این اتفاق رقم نخورد.

وی افزود: اما در حال حاضر با ایرانی روبرو هستیم که کمپین فشار حداکثری بر عیله خود را شکست داده است. در زمانیکه آمریکا در حال خارج کردن نیروهای خود از منطقه است، جمهوری اسلامی ایران بیش از هر زمانی در آستانه رسیدن به توان هسته‌ای بوده و قدرت موشکی غیرقابل کنترلی را دارد. علاوه بر آن قدرت پهپادی بسیار قوی در منطقه و گسترش حضور منطقه‌ای را نیز نمی‌توان نادیده گرفت.

روسیه

بارزگان با اشاره به تحولات اوکراین و چرخش سیاسی روسیه بیان کرد: از طرفی روسیه برخلاف دهه‌های گذشته، رسما در برابر آمریکا و غرب قرار گرفته و وارد عصر جنگ سرد دیگری با بروز تحولات اوکراین شده است.

کارشناس ارشد مطالعات خاورمیانه تصریح کرد: درحال حاضر بیش‌ترین میزان تحریم‌های دنیا بر روسیه تحمیل شده است. لذا روسیه در عرصه بین‌المللی همچون گذشته بازی میانه با آمریکا و غرب نداشته و عملا رو در روی آمریکا قرار گرفته است.

وی در ادامه خاطر نشان کرد: از طرفی روسیه با مطرح شدن گسترش ناتو و عضویت فنلاند و سوئد در آن، بدنبال اتحادگیری‌های جدید بوده و در این میان بدنبال متحدین قابل اعتماد می‌گردد. لذا شاهد شدت گرفتن تقابل روسیه با اسرائیل و به طبعش نزدیک شدن به ایران هستیم.

پژوهشگر امنیت بین‌الملل در تکمیل صحبت‌های خود، گفت: پس از شروع جنگ اوکراین و آغاز واکنش‌های شدید جهانی علیه روسیه، تصور می‌شد که روسیه در باتلاق گیر کرده و شکست بخورد. اما روسیه با نحوه مقابله با تحریم ها و سیاست‌های انرژی که در قبال اروپا اتخاذ کرد، ارزش پول ملی خود یعنی روبل را به مراتب افزایش داده و به دنیا ثابت کرد که هیچ کشوری در دنیا نمی‌تواند به این راحتی‌ها و بدون هزینه انرژی روسیه را جایگزین کند. از این رو روسیه نه تنها تضعیف نشده ، بلکه به عنوان ابر قدرتی مهم در نظم  آینده  جهانی ظهور کرده است.

ترکیه

ابوالفضل بازرگان با اشاره بر فعال شدن ترکیه در عرصه بین‌المللی، گفت: از طرفی ترکیه نیز به شدت در عرصه بین‌المللی فعال شده است. این کشور به مراتب مهم تر از قبل شده است و قاعده گذار در نظم بین‌المللی علیرغم آنکه عضو ناتو و متحد آمریکا و اروپاست، مستقلانه در عرصه بین‌الملل بازیگری می‌کند.

کارشناس ارشد مطالعات خاورمیانه اشاره کرد: در حال حاضر ترکیه با حفظ حمایتش از اوکراین، روابط خود را با روسیه نیز حفظ کرده و  همچنین سعی میکند که روابط خوبی را با چین داشته و ارتباط خود را با آسیای میانه قوت ببخشد و رویکردی به شرق و نگاهی همسایه محور داشته باشد. از طرفی سعی می‌کند که روابط جدیدی را با عربستان سعودی و رژیم صهیونیستی آغاز کند.

وی با تاکید بر فعال شدن نقش ترکیه در عرصه بین‌الملل خاطرنشان کرد: شاید بارزترین نمونه فعال شدن نقش ترکیه در بین الملل، مسئله ایستادن در مقابل عضویت فنلاند و سوئد در ناتو است. این امر بسیار مهم و ازطرفی بی‌سابقه‌ای بوده چراکه یکی از اعضای ناتو این عمل را انجام داده است.

همچنین بیان داشت: ترکیه علیرغم میل آمریکا سامانه اس ۴۰۰ از روسیه خریداری کرده و مورد تحریم های تسلیحاتی آمریکا قرار گرفت.

او با اشاره به اظهارات اردغان در پایان نشست درخصوص لزوم خروج آمریکا از سوریه تاثیر آن بر تقویت تروریست‌ها، اضافه کرد: این مسئله باتوجه به اهمیت این سخن از زبان اردوغان نشان می‌دهد که اردوغان نه تنها دست نشانده آمریکا نبوده بلکه رقابت های جدی با آمریکا دارد.

لذا با توجه به تحلیل کارشناس مطالعات خاورمیانه از وضع موجود، وزنه بین‌المللی این سه بازیگر یعنی ایران، روسیه و ترکیه بسیار با گذشته فرق کرده و دیدار آنها در عصر جدید بین‌المللی (عصر گذار در نظم بین‌المللی) اهمیت بیشتری دارد.

جایگاه این سه کشور در منطقه و جهان

بازرگان در تشریح اهمیت ارتباط این سه کشور با یکدیگر، بیان کرد: از طرفی دیگر اهمیت این سه کشور به جایگاه ژئوپلیتیک آنها نیز مرتبط است. چراکه ایران،روسیه و ترکیه سه کشور همسایه هستند. بدین صورت که ایران با روسیه مرز دریایی و با ترکیه نیز مرز زمینی دارد از طرفی ترکیه و روسیه نیز دارای مرز دریایی با یکدیگر هستند.

کارشناس مطالعات خاورمیانه با تاکید بر نقش این سه کشور در مسیر ارتباطی شرق به غرب تصریح کرد: در مسیر زمینی که همواره هر رفت و آمدی از شرق به غرب حتما باید از روسیه (شمال خزر) یا ایران (جنوب خزر) بگذرد.اما به لحاظ مرز دریایی، بر اساس اقدام اخیر ترکیه برای رساندن خود به قره‌باغ و ارتباط با آسیای میانه، بدنبال تشکیل کریدور جداگانه‌ای حول محور آسیای میانه-ترکمنستان-جمهوری آذربایجان-ترکیه-اروپاست.

پژوهشگر امنیت بین‌الملل ضمن اشاره به هزینه‌های سیاسی این اقدام ترکیه، گفت: ترکیه برای دست یافتن به این مسیر با چالش‌های متعددی یعنی ایران و روسیه روبرو خواهد بود. از این رو سعی می‌کند که همزمان با آن، روابط خود با ایران و روسیه را حفظ کند.

رقابت پنهان سه کشور

ابوالفضل بازرگان در خصوص رقابت پنهان و تاریخی این سه کشور با یکدیگر اذعان داشت: بطور طبیعی این کریدورهای تجاری باعث ایجاد یک رقابت ذاتی و طبیعی بر اساس ژئوپلیتیک منطقه بین ایران- روسیه و وجود داشه باشد مخصوصا در موضوع انتقال انرژی.

کارشناس مطالعات خاورمیانه در ادامه خاطر نشان کرد: اما در عین حال این سه کشور می‌توانند درصورت کنترل رقابت و هماهنگی مواضع خود با یکدیگر، به نقطه اشتراکی در این منطقه حساس برسند که به شدت موجب تقویت قدرت این سه کشور می‌‌شود. از طرفی می‌تواند یک محور به شدت قدرتمندی در برابر آمریکا و غرب بوجود آورد.

وی افزود: یعنی اگر این سه کشور در خصوص مسیر انتقال انرژی از شرق به غرب به اتفاق نظر رسیده و استقلال و عملکرد منطقه را به دست خود گیرند، شاهد افزایش قدرت آنها خواهیم بود بطوریکه ایران، ترکیه و روسیه می‌توانند از کشورهای تاثیرگذار در نظم آینده بین‌المللی باشند.

این تحلیل‌گر مسائل بین‌الملل با اشاره بر اینکه رقابت با غرب و بخصوص آمریکا سبب شده تا این سه کشور دور یک میز بنشینند، بر تفاوت رویکرد و شدت تقابل هر کدام از آنها با غرب تاکید کرد.

وی تصریح کرد که در حال حاضر شدت رقابت این کشورها با غرب برابر نیست. به عنوان مثال در گذشته بیشترین رقابت با آمریکا همواره در دست ایران بود، اما پس از وقوع بحران اوکراین، رقابت روسیه با غرب نیز به مراتب بیشتر شد. بطوریکه روسیه بیش از پیش به ایران نزدیک شده و مواضع خود را با ایران هماهنگ کرده است.

این پژوهشگر امنیت بین‌الملل همچنین بیان کرد که اختلافات ترکبه با آمریکا بر سر مسائلی از جمله «کودتای نافرجام 2016» ، «حمایت آمریکا از کردهای منطقه» و «وضع تحریم‌های تسلیحاتی آمریکا بر علیه ترکیه»، شدت گرفته است.

وی خاطر نشان کرد: اما با همه این تفاسیر میزان رقابت ترکیه با آمریکا به اندازه رقابت ایران و روسیه با آن نیست.

بازرگان تصریح کرد که ترکیه به دلایل گفته شده سیاستی میانه‌ای در عرصه بین‌الملل اتخاذ کرده بطوریکه علیرغم حفظ ارتباطش با رژیم صهیونیستی و غرب و همچنین خط و نشان کشیدن‌های خود در بحران قره‌باغ، مواضع بسیار معتدل‌تری در آستانه در پیش گرفت.

این کارشناس مطالعات خاورمیانه اظهار داشت که ترکیه در اجلاس آستانه سعی کرد که مواضعی هماهنگ با ایران و روسیه داشته باشد. این موضوع نشان دهنده آن است کعه ترکیه نیز برای تامین منافع خود بدنبال ایجاد روابط بهتر و حداقل کنترل شده با تهران و مسکو است.

وی در آخر گفت: با همه این تفاسیر ارتباط و رقابت کنترل شده این سه کشور، به شدت در نظم آینده بین‌المللی موثر خواهد بود.

اتحاد در رقابت با آمریکا

بازرگان در پاسخ به سئوال خبرنگار 598 مبنی بر اینکه «آیا اجلاس آستانه می‌تواند زمینه‌ای برای همکاری سه کشور به منظور رقابت با آمریکا باشد؟» پاسخ داد:بله، تا حدودی می‌شود به این سئوال پاسخ مثبت داد. اما شدت رقابت با آمریکا در تهران و مسکو نسبت با آنکارا بیشتر است. چراکه اردوغان سعی دارد نقش میانه‌ای در این بازی داشته باشد.

کارشناس مطالعات خاورمیانه در خصوص همراه کردن ترکیه باخود در رقابت با آمریکا اشاره کرد: ضمن اینکه بازدارندگی این سه کشور نسبت به هم کامل بوده، می‌شود که این رقابت را کنترل کرده و مواضع ترکیه را نیز به خود نزدیک کنیم.

وی در خصوص نقش ایران در این بین تصریح کرد: نقش ایران در این میان می‌تواند بسیار موثرتر واقع گردد. چراکه اگر تهران مواضع خود را با آنکارا هماهنگ‌تر کرده و گسترش همکاری را در دستور کار خود قرار دهد، می‌تواند ترکیه را در نگاه به شرق و رقابت با غرب بهتر مدیریت کند.

پژوهشگر امنیت بین‌الملل افزود: البته خداروشکر این اتفاق در سفر اردوغان به تهران رخ داد بطوریکه 8 سند همکاری با ترکیه به امضا رسید. لذا درصورتیکه این روند ادامه پیدا کرده و حجم تجارت ما با ترکیه افزایش یابد می‌توان به این سئوال قاطعانه پاسخ مثبت داد اما فعلا خیر.

ترکیه و حمله به کُردهای عراق و سوریه

کارشناس مطالعات خاورمیانه درباره تاثیر گفتگوهای رئیسی، پوتین و اردوغان بر تحولات مناطق شمالی سوریه اظهار داشت: در حال حاضر با خروج تقریبی نیروهای آمریکایی و روسی از سوریه، ایران به علاوه محور مقاومت قدرت اول در این کشور است. از طرفی با اینکه ترکیه در جنگ ده ساله سوریه سعی کرده ادلب را برای خود حفظ کند اما عملا به بازنده میدان تبدیل شده است.

وی در تشریح علت حملات ترکیه به شمال عراق و سوریه اذعان داشت: در واقع گروه‌های افراطی و تروریستی کُرد که بخشی از کُردهای شمال سوریه و عراق را تشکیل می‌دهند بزرگترین تهدید برای امنیت ملی ترکیه محسوب می‌شوند. چراکه کردها در منطقه خاورمیانه کشور مستقلی نداشته و تقویت، استقلال و جدایی طلبی آنها باعث تجزیه و فروپاشی چهارکشور ایران، سوریه، عراق و ترکیه می‌شود.

پژوهشگر امنیت بین‌الملل افزود: لذا از آنجاکه بیشترین میزان اقلیت ترکیه را کردها تشکیل می‌دهند، بیشترین تاثیر را نیز بر آن دارند. از این رو ترکیه بخاطر گفتمان ترکی خود، تقابل بسیاری با کردهای کشورش دارد.

بازرگان تصریح کرد: بنابراین مسئله کردها خیلی حیاتی است و ما می‌دانیم که آمریکا و اسرائیل در 20 سال گذشته به شدت از کردها حمایت کرده‌ و آنها را به پول، سلاح و اطلاعات مجهز کرده‌اند. گفتنی است که تمام این اقدامات بمنظور تشکیل کشور کردستان و بدنبال آن اجرای طرح خاورمیانه بزرگ و تجزیه کشورهای بزرگ آن است.

کارشناس مطالعات خاورمیانه خاطر نشان کرد: لذا ترکیه در این مورد مشکلات بسیاری با کردها دارد. همچنین مسئله حمله‌اش به کردها نیز برای ایجاد منطقه حائل 30 کیلومتری و فاصله گذاری بین کردهای ترکیه و کردهای شمال عراق و سوریه برای جلوگیری از تقویت آنها بوده است.

 وی در ادامه بیان کرد: در این راستا معتقدم که علیرغم علیرغم موضع علنی و رسمی سیاسی ایران باوجود اینکه وقوع جنگ دیگری در سوریه باب میلش نیست اما تا حدودی هم مخالف این موضع ترکیه نخواهد بود. چراکه تضعیف آن بخش از کردهای افراطی منطقه، به نفع ایران و سه کشور دیگر (عراق، سوریه و ترکیه) است.

پژوهشگر امنیت بین‌الملل، گفت: باتوجه به اینکه ترکیه در سال 2018 با هماهنگی ایران و روسیه به کردها حمله کرد، الان هم دوباره ممکن است که چنین اتفاقی رقم بخورد با این تفاوت که موضع جمهوری اسلامی ایران نسبت به گذشته قوی‌تر بوده و مثل قبل سکوت نخواهد کرد.

بازرگان افزود: به این معناکه در حال حاضر ایران در برابر این حمله اعلام مخالفت می‌کند تا ترکیه در راستای این سیاست به هماهنگی مواضع خود با ایران روی آورد. در این صورت تهران نیز می‌تواند در ازای این حمله امتیازاتی از ترکیه بگیرد که وقوع چنین اتفاقی در آستانه دور از ذهن نیست.

او اشاره تصریح کرد: اگر در آینده حمله‌ای از سوی ترکیه به کردهای سوریه و یا عراق صورت پذیرد، قطعا با هماهنگی جمهوری اسلامی ایران و روسیه خواهد بود و نه در تقابل با آنها.

ناتوی عربی، پروژه شکست خورده

باجود سفر بایدن به منطقه خاورمیانه و اذعان به اینکه آمریکا از منطقه خارج نمی‌شود تا ایران، روسیه و چین جایش را در منطقه پر کنند، برخی گمانه‌زنی‌ها از مخابره پیام‌هایی از تهران به واشنگتن با حضور پوتین و اردوغان در ایران بوجود آمد. اما برخلاف همه این تصورات بازرگان اظهار داشت: سفر روسای جمهور این سه کشور با سفر بایدن به خاورمیانه ارتباط مستقیمی نداشته است. چراکه در صورت عدم سفر بایدن به منطقه نیز، اجلاس آستانه برگزار می‌شد.

کارشناس مطالعات خاورمیانه در تکمیل صحبت‌های قبلی خود بیان کرد: اما ارتباط آنها با یکدیگر می‌تواند مربوط به بحث گذار در نظم بین‌المللی است. به این معناکه تلاش‌های آمریکا در منطقه هیچ اهمیتی نداشته و در هر صورت این ارتباط‌گیری‌های جدید در حال رقم خوردن بوده و تقویت روابط ایران و روسیه در حال شکل گیری است.

وی ادامه داد: در این شرایط حتی ترکیه با وجود عضویت در ناتو و اتحاد با آمریکا و اروپا نیز به ایران نزدیک شده و همچنین علیرغم داشتن رقابت با روسیه، سعی بر حفظ روابط خود با آنرا دارد.

پژوهشگر امنیت بین‌الملل خاطر نشان کرد: این اجلاس برخلاف آنچه که می‌گویند واکنشی در برابر ناتوی عربی نداشته چراکه اصلا ناتوی عربی‌ای شکل نگرفته است. اما این نشست‌ها می‌تواند به ائتلاف تهران و مسکو شدت بخشیده و مواضع نظامی ایران را قدرت ببخشد چراکه وضعیت جدید نظام بین‌الملل طوری شده که بر خلاف گذشته اکنون این روسیه است که به ایران نیاز دارد.

بازرگان اشاره کرد: روسیه درحال خریداری تسلیحات نظامی‌ای همچون پهپاد و سامانه پدافندی از ایران است. همچنین مسکو به تهران در سوریه، افغانستان و قره‌باغ نیاز دارد که این موضوع به شدت جایگاه ایران در منطقه را قوی می‌کند.

او اضافه کرد: روسیه اکنون از دور زدن تحریم ها تا خرید پهپاد به ایران نیاز داشته و برای حفظ دوستی ایران مجبور می‌شود به ایران امتیاز بدهد. از این رو امضای توافقنامه سرمایه گذاری ۴۰ میلیارد دلاری روسیه در صنعت گاز و نفت ایران در این راستا قابل تبیین است.

وی افزود: این اتفاق می‌تواند کشورهای عرب منطقه را از فکر ایجاد ناتو علیه ایران باز داشته و آنها را در محاسبه هزینه و فایده‌شان، ترغیب به تنش زدایی با ایران کند. این موضوع می‌تواند نشانی از شکست سیاست‌های بایدن در منطقه باشد.

تشکیل ائتلاف‌های جدید

بازرگان در پاسخ به این سئوال که «آیا این گفتگوها می‌تواند به تشکیل ائتلاف‌های جدید نظامی- امنیتی و حتی اقتصادی منجر شود؟» بیان کرد: بله اما بصورت موضوعی. در واقع الگوی رفتاری تهران، مسکو و آنکارا بخاطر رقابت‌های ذاتی‌شان و همچنین عضویت ترکیه در ناتو  هیچ وقت نمی‌توانند به یک ائتلاف استراتژیک برسند. اما توافق برای یک رقابت کنترل شده بر سر موضوعاتی  مشخص می‌تواند همکاری هایی صورت بگیرد مثل گفتگوهای اخیر در خصوص سوریه.

کارشناس مطالعات خاورمیانه تصریح کرد: اما در حال حاضر مسئله این هست که در کریدور انرژی و همچنین کریدور شرق به غرب همکاری های بیشتری بین سه کشور صورت می‌پذیرد یا خیر.

وی همچنین شرح داد: در این باره گفتنی است که در جریان اجلاس آستانه شاهد تمدید 25 ساله قرارداد انتقال گاز ایران به ترکیه بودیم. این خبر از آن جهت مهم است که ترکیه علیرغم انتشار اخباری از کشف میادین گازی یا تامین گاز از اسرائیل و کردستان، هنوز هم به ایران نیاز داشته و ترجیح می‌دهد تا این رابطه را با تهران داشته باشد.

این پژوهشگر امنیت بین‌الملل همچنین با اشاره به تحریمی بودن هر سه کشور اظهار داشت: علیرغم تمام موارد گفته شده، حجم تجارت ترکیه با روسیه بسیار بالا بوده بطوریکه در سال 2021 چیزی به حدود 36 میلیارد دلار مبادلات تجاری داشتند که در مقایسه با میزان مبادلات تجاری آنکارا با تهران بسیار بیشتر است. لذا همکاری تجاری ایران و ترکیه می‌تواند به بیش از اینها افزایش یابد همانطورکه حجم مبادلات تجاری ایران و روسیه در حال افزایش است.

بازرگان در ادامه گفت: در حال حاضر هرچقدر که ایران به سمت ترکیه برود می‌توانیم رقابت‌های خود را کنترل کنیم. چراکه اینها می‌تواند بهانه‌های خوبی برای همکاری بیشتر ما در زمینه‌های مختلف همچون بحران آب با ترکیه باشد.

وی همچنین تاکید کرد: از آنجاکه ارتباط نزدیک ما با روسیه سبب دور شدن آن از اسرائیل شده، گسترش روابط با ترکیه نیز می‌تواند از نزدیک‌تر شدن آن به اسرائیل جلوگیری کند.

ابوالفضل بازرگان در پایان افزود: بطور کلی از هر منظر که به اجلاس آستانه بنگریم، شاهد افزایش فرصت‌های تهران برای تامین منافع ملی خود خواهیم بود . درواقع در زمانیکه برجام هنوز احیا نشده و تحریم‌ها به قوت خود باقیست، همه این کشورها خواستار همکاری با تهران هستند. این بیانگر آنست که چقدر مواضع بین‌المللی تهران نسبت به قبل بهتر شده است.