اعتیاد به تلفن همراه و فضای مجازی تهدیدی جدی برای خانواده‌ها

به گزارش پایگاه 598، وقتی صحبت از اعتیاد می‌شود، بلافاصله اذهان به سمت سیگار، مواد مخدر و انواع روان‌گردان و... می‌رود اما در اغلب جوامع امروزی، اعتیادی به نام اعتیاد به استفاده از فضای مجازی و تلفن همراه نیز شایع شده است که با وجود همه آسیب‌هایش در سبک‌زندگی و سلامتی افراد، برای برخی به‌اندازه سیگار و مواد مخدر زشت و خطرناک جلوه نمی‌کند.

***

این روزها با ورود به مکان‌های عمومی از جمله مترو، اتوبوس و حتی مهمانی‌ها و جمع خانواده به جرات می‌توان گفت یکی از اتفاقاتی که خیلی زیاد به چشم می‌آید مشغول بودن افراد به گوشی‌‌های همراه است. اوضاع به گونه‎‌ای است که گویی تلفن همراه جزئی از اعضای بدن این افراد شده است! بسیارند کسانی که پیش از خواب شبانه، ابتدا شبکه‌های اجتماعی را زیر و رو می‌کنند و بعد به خواب می‌روند و یا به محض بیدارشدن از خواب ابتدا پیام‌های احتمالی و اعلان‌های دریافتی تلفن‌شان را بررسی می‌کنند. سرک کشیدن در شبکه‌های اجتماعی در هر مکان و زمانی حتی موقع غذاخوردن و انجام کاری مثل تماشای تلویزیون در افراد معتاد به تلفن همراه و فضای مجازی نسبتاً شایع است.

اعتیاد به استفاده از اینترنت و تلفن همراه برای همه اقشار و در سنین مختلف اتفاق می‌افتد و می‌تواند افراد را مبتلا به آسیب‌های روان‌شناختی، خُلقی و رفتاری کند. اُفت تحصیلی، مواجه‌شدن با تصاویر نامناسب آن هم با فضای مجازی آزاد و رها در کشور، کاهش ضریب هوشی و بروز مشکلات خُلقی و هیجانی و آسیب به چشم و ستون فقرات و مهره‌های گردن و برخی دیگر از اعضای بدن بر اثر استفاده بیش از حد از تلفن همراه، تنها نمونه‌هایی از عوارض اعتیاد به فضای مجازی در بین افراد و علی‌الخصوص نسل‌های جدید است.

کارشناسان روان‌شناسی معتقدند دوری از روابط واقعی، اجتماعی و دوستانه، و اشتغال بیش از حد به فضای مجازی می‌تواند سلامت روانی افراد و خصوصاً کودکان و نوجوانان را تحت تاثیر قرار دهد و آنها را از نظر اجتماعی تبدیل به افرادی منزوی، منفعل و گوشه‌نشین کند.

لزوم مرزبندی و چارچوب‌های مشخص در ارتباط با فضای مجازی
مهدی اسماعیل‌تبار، کارشناس روان‌شناسی و روان‌درمانی در گفت‌و‌گو با خبرنگار «کیهان» درخصوص موضوع وابستگی و اعتیاد شدید به گوشی تلفن همراه و فضای مجازی با اشاره به لزوم مرزبندی و وجود چارچوب‌های مشخص در ارتباط با فضای مجازی اظهارداشت: تمام کشورهای دنیا برای مرزهای فضای مجازی خود، تعریف و کارکردهای خاصی تعیین کرده‌اند، چرا که این مرزها مشخص می‌کنند که فرد چقدر می‌تواند به حریم و حدود امواج خود در اینترنت توجه کند.

اسماعیل‌تبار با انتقاد از کارکرد موبایل در درگیری‌های خانوادگی و معضلات فرهنگی افزود: خوراک اصلی نوع فناوری ارتباطی، هنجارشکنی و خلق ارزش‌های جدید مغایر با چارچوب و مرز و جغرافیای یک کشور است. شما برای آن که بین بچه‌ها در یک خانواده درگیری ایجاد کنید، خیلی راحت می‌توانید مفهومی را وارد کنید که ظاهر و عقبه جنگی ندارد اما پدر و مادر و بچه‌ها را با یکدیگر درگیر می‌کند و آنها را به جان یکدیگر می‌اندازد، حال آنکه اساساً کارکرد موبایل بدین شکل است.

چالش‌های ارتباط با فضای مجازی بر اثر کمبود دانش والدین و بچه‌ها
وی با بیان اینکه برای ارتباط با فضای مجازی و جلوگیری از اعتیاد افراد به آن باید در این زمینه تولید محتوا کنیم و سیستمی هوشمند برای کنترل و نظارت این فضا داشته باشیم، ادامه داد: مخالفتی با فضای مجازی و اینترنت وجود ندارد، در بحث مربوط به موبایل و فضای مجازی مهم این است که بدانیم این ابزارها نوعی فناوری ارتباطی هستند. مدرسه مجازی هم فرصت بوده است و هم تهدید، اما چرا برای بچه‌ها آسیب‌پذیری بیشتری دارد؟ چون بچه‌ها هنجارها و ارزش‌های جدید را دوست دارند و دنبال تحرک و نشاط هستند، همچنین نور، نشاط، رنگ، بازی‌ها و تجربیات هیجانی جدید برای بچه‌ها همواره جذاب بوده است. با این وجود پدر و مادرها از فضای درون موبایل اطلاع ندارند و هرچه جلوتر می‌رویم کمبود دانش پدر و مادرها و افزایش ریسک‌پذیری بچه‌ها در فضای مجازی باعث چالش‌های جدید می‌شود.

اصلاح سبک زندگی و وجود جایگزین برای ترک اعتیاد به فضای مجازی
نقش سبک زندگی و توجه به ساعت زیستی بدن مثل تنظیم ساعت خواب، انجام ورزش و... همواره در رهایی از اعتیاد موثر بوده است؛ این نکته‌ای است که اسماعیل‌تبار نیز روی آن دست می‌گذارد و می‌گوید: طی 24 ساعتی که در شبانه‌روز وجود دارد، خواب و ورزش تاثیر فوق‌العاده‌ای در برخورد با اعتیاد به استفاده از موبایل و فضای مجازی دارند. بهتر است همه افراد اعم از بزرگسال، کودک و زن و مرد از ساعت 10 یا 11 شب بخوابند؛ این تجربه اجداد ما در دوره غارنشینی هم بوده و چشم بعد از تاریکی به راحتی می‌پذیرد که خوابیده است. اکنون وجود نور موبایل در آغاز خواب و در رختخواب آسیب بسیار شدیدی به سلامت انسان ازجمله چشمان هر فرد وارد می‌کند. بنابراین آشنایی و توجه به روند روزانه و طبیعی زندگی و ساعت زیستی بدن و همین‌طور اعمال الگوی زندگی 24 ساعته سالم می‌تواند در کاهش اعتیاد به استفاده از موبایل و فضای مجازی موثر باشد.

وی بار دیگر با اشاره به لزوم جایگزینی عادات جذاب به جای استفاده از موبایل در بین کودکان و نوجوانان بیان داشت: جذابیت‌های جایگزین موبایل از طریق فراگیری مهارت‌های مقابله با اعتیاد می‌تواند توسط مشاور و روان‌شناس به پدر و مادر آموزش داده شده و سپس توسط آنها به فرزندان ارائه شود. به طور کلی باید تاکید شود که فهمیدن سبک زندگی در 24 ساعت شبانه‌روز و شناسایی تعداد ساعات درگیری فرد با موبایل و نهایتاً جایگزینی عادات مثبت مثل ورزش کردن، خواب مناسب، مطالعه و... تاثیر خوبی در رهایی از اعتیاد به استفاده از موبایل و فضای مجازی دارد.

از شناخت فضای خصوصی تا نقش پدر خانواده در کاهش اعتیاد به فضای مجازی
این کارشناس روان‌درمانی ضمن بیان چند توصیه و نکته کاربردی دیگر برای مقابله با اعتیاد به استفاده از موبایل و فضای مجازی، گفت: اعتیاد به موبایل شامل سه نوع مجازی، برخط و آفلاین است و برای رهایی از انواع این اعتیاد، باید جایگزین‌های جذابی در ذهن معتادان به فضای مجازی وجود داشته باشد.

اسماعیل‌تبار در تشریح راه‌های جدایی از اعتیاد به فضای مجازی با اشاره به حریم خصوصی و قلعه‌های ذهنی که افراد معتاد در فضای مجازی برای خود ساخته‌اند، بیان داشت: در ذهن والدین و فرزندان آن‌ها، نباید در فضای مجازی، فضای خصوصی معنا داشته باشد، باید دانست که فضای خصوصی بین انسان و خدا معنادار می‌شود، بنابراین زندان‌ها و قلعه‌هایی که در خانه‌ها، اتاق‌ها و خلوت هر عضو خانواده به واسطه موبایل و فضای مجازی درست شده است باید شکسته شود.

وی با اشاره به نقش مهم «پدر» در بین اعضای خانواده برای کاهش آسیب‌های ناشی از اعتیاد به استفاده از موبایل و فضای مجازی گفت: پدر در کمک به اعضای خانواده برای رهایی از اعتیاد به موبایل و فضای مجازی نقش عمده‌ای دارد، با این حال برخی از پدرها از اثربخشی و کارایی که در بین اعضای خانواده دارند استفاده نمی‌کنند و آن‌را رها کرده‌اند.

حضور فرزندان در فضای مجازی بیش از 1.5ساعت نباشد
دو سال آموزش مجازی به واسطه شیوع بیماری کرونا در کنار اجتناب ناپذیر بودن آن، خود عاملی شد که بیش از همیشه وابستگی به موبایل و فضای مجازی در بین کودکان و نوجوانان دانش‌آموز به عنوان یک آسیب‌ جدی دامنگیر خانواده‌ها شود. اکنون با تداوم اثرات این وابستگی و پیش رو بودن تعطیلات تابستان و فراغت بیشتر بچه‌ها نگرانی از تشدید این وابستگی و شاید اعتیاد دوچندان شده است. از طرفی متاسفانه برای برخی از خانواده‌ها حضور بیش از‌اندازه دانش‌آموزان و نوجوانان در فضای مجازی فارغ از آن که والدین نیز خودشان درگیر اعتیاد به فضای مجازی نشده باشند، به نوعی عادی شده در صورتی که خطرات جدی از سوی این ابزار والدین و علی‌الخصوص فرزندان آنها را تهدید می‌کند.

در همین رابطه محسن پوراحمدخمینی، مشاور خانواده در گفت‌وگو با «کیهان» بیان داشت: اگر بخواهیم با نگاه کارشناسی به مسئله حضور دانش‌آموزان در فضای مجازی بنگریم، به عقیده بنده این حضور شامل قاعده فقهی «الضرورات تقدر بقدرها» است و فقط به حداقل و از باب ضرورت می‌توان از این فضا استفاده کرد. اعتقاد بر این است که فضای مجازی برای فرزندان کودک و نوجوان شامل این قاعده می‌شود و اگر بنا باشد دانش‌آموزان در این فضا رها باشند و هیچ نظارتی روی آنها نباشد و آنها بدون هیچ‌گونه آمادگی، نظم و برنامه‌ریزی بخواهند وارد روند استفاده از فضای مجازی بشوند، قطعاً متضرر خواهند شد.

پوراحمدخمینی افزود: متاسفانه برخی والدین، فرزندان‌شان را با این توجیه که بچه باید درسش را دنبال کند، بدون هیچ نظارتی در این فضا رها می‌کردند و این بسیار خطرناک است. بسیاری از کودکان و نوجوانانی که در دوران کرونا گرفتار اعتیاد به فضای مجازی شده‌اند، گرفتاری‌شان از همین جا شروع شده است. به طور مثال یکی از مراجعین بنده که فرزندش به همین شکل به فضای مجازی اعتیاد پیدا کرده می‌گفت، در طول شبانه‌روز چیزی حدود ۱۹ ساعت در این فضا سیر می‌کند!

وی درخصوص چگونگی و راهکار اینکه تنش‌های درون خانواده‌ها و ارتباط فرزندان با فضای مجازی به حداقل برسد و بچه‌ها فقط به‌اندازه ضرورت در این فضا حضور پیدا کنند، گفت: فارغ از مسائل تربیتی و فقط به دلیل مسائل روحی، روانی و جسمی، حضور فرزندان در فضای اینترنت در طول شبانه‌روز نباید بیش از یک و نیم ساعت باشد.

نکات تربیتی در مقابله با اعتیاد به فضای مجازی
این مشاور خانواده خطاب به خانواده‌هایی که فرزندان‌شان درگیر اعتیاد به استفاده از فضای مجازی است، اظهار داشت: این دسته از والدین باید به چند نکته توجه کنند؛ اولاً اینکه اگر بخواهند در واکنش به حضور افراطی فرزندشان در فضای مجازی یک برخورد پادگانی و خشک داشته باشند، فرزندشان از آنها دور می‌شود و فاصله خواهد گرفت؛ بنابراین نخست باید مهم‌ترین خط قرمزی که میان فرزندان و والدین وجود دارد و آن حفظ ارتباط محبت‌آمیز میان آن‌هاست، حفظ شود. اگر قرار باشد پدر و مادر در مواجهه با مقدار کوچکی از اعتیادی که فرزندشان نسبت به گوشی موبایل پیدا کرده، با ادبیاتی خشن، سرد و بی‌روح برخورد کنند، باعث می‌شود سردی میان آنها بیشتر شود. وقتی این خط قرمز از بین رفت دیگر امید به حل مسئله هم به شدت کاهش پیدا می‌کند. چرا؟ چون فرزند دیگر احساس تعلقی به پدر و مادر ندارد و در خلوت می‌گوید، پدر و مادرم که مرا دوست ندارند پس چرا من باید به حرف آنها گوش کنم؟ بنابراین این خط قرمز نه‌تنها در مواجهه با این مسئله، بلکه در مواجهه با مسائل دیگری همچون اعتیاد به مواد مخدر، کاهل نمازی، بی‌حجابی و... هم نباید از بین برود. اگر این خط قرمز مهم حفظ شد، امید به حل مسئله نیز وجود دارد.

توصیه دیگر به این خانواده‌ها، نگه‌داشتن فضای خانه به‌عنوان یک محیط کاملاً با نشاط است. پوراحمد دراین‌خصوص بیان داشت: ما اگر بخواهیم فرزندان‌مان گرفتار اعتیاد به فضای مجازی نشوند، باید فضای خانه را برای آنها بانشاط کنیم. اگر فضای خانه برای بچه فضای امنی نباشد، بچه به دنبال فضایی آرامش‌بخش می‌گردد. امروز فضای مجازی به‌عنوان یک دوست خیلی خوب برای فرزندان ما ظاهر شده و چون جذابیت دارد بچه به این فضا دل می‌بندد و پیش خود می‌گوید، فضای خانه ما که ناامن و ناآرام است، چرا وقتم را در فضای خانه بگذرانم؟ می‌روم و در فضای مجازی این کار را می‌کنم!

این روانشناس و مشاور خانواده افزود: اگرچه در دنیای امروز، بدون استفاده از فضای مجازی بسیاری از امور مختل می‌شوند، اما استفاده ناسالم و غیرطبیعی از این بستر، سبک زندگی سالم و طبیعی فردی و اجتماعی افراد را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

این مشکل را باور کنیم
آنچه باید در پایان این گزارش یادآور شد این است که برای حل این معضل یعنی وابستگی و اعتیاد به تلفن همراه و فضای مجازی در بین افراد بزرگسال یا کودکان و نوجوانان خانواده، باید ابتدا به این شناخت برسیم که این مشکل در ما یا فرزندان و نزدیکان وجود دارد. کم توجهی یا انکار و نادیده گرفتن چنین مشکلی می‌تواند آسیب‌های جدی جسمی، روحی، اجتماعی، تربیتی و... و خطرات ویرانگری برای کانون ارزشمند خانواده و روابط اعضای این نهاد ارزشمند و در نهایت ارتباطات اجتماعی داشته باشد.