آینده‌پژوهی پیامدهای پدیده کرونا

قطعاً وضعیت اجتماع بشری، طبیعت، تکنولوژی، ساختار، روابط قدرت و... پس از کرونا با جامعه پیش از وقوع کرونا، از همهٔ جهات متفاوت خواهد بود.

ماتیاس هورکس و همکارانش در مرکز پژوهش‌های وابسته به موسسه رابرت که در آلمان، با رویکرد آینده پژوهانه تغییرات شگرف وضعیت جامعهٔ پس از کرونا را در سه بعد (تعاملات اجتماعی، نقش تکنولوژی و میانگین مطالعه افراد) ترسیم کرده است.

مرکز مطالعات بیولوژیک میشیگان، با انتشار تحقیقاتی با عنوان "کرونا، حیات بیولوژیک سیاره را متحول خواهد کرد." آیندهٔ امیدبخشی از محیط‌زیست را نوید می‌دهد.

عده‌ای دیگر (مثل: پرویز درگی) به آینده‌پژوهی در کار و کسب پرداخته‌اند.

شرایط ایران بعد از کرونا:

فارغ از تبعات تلخ و کشندهٔ این اپیدمی، نیمهٔ دیگر این اتفاق اما جالب و شنیدنی ست که کل جهان را تحت تأثیر قرار خواهد داد. بی‌شک ایران اسلامی تحت اثر پدیده ویروس کرونا، به‌طور شگفت‌آوری در ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، تکنولوژیکی، دفاعی، امنیتی و... متحول خواهد شد؛ که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:

1- ورود ایران به جرگه دارندگان قدرت فرازمینی (جن)

باید بدانیم که بدون هیچ شک و تردیدی موجودی بانام «جن» در جهان آفرینش وجود دارد که ازنظر تکلیف و شایستگی مورد خطاب پروردگار قرارگرفته و مشابه انسان از اختیار برخوردار بوده و پاداش و عقاب دارد. دیگر اینکه:

1-سی‌وچهار بار نام «جن» در قرآن کریم آورده شده است.
2-هفتادودو مین سوره قرآن بانام این موجود نام‌گذاری شده است.
3-احادیث و روایات فراوانی از پیامبر اکرم (ص)، حضرت علی (ع)، امامان و بزرگان علوم دینی درباره جن، موجود بوده و در دسترس قرار دارد.

4- اجنه توسط مردم عادی دیده نمی‌شوند ولی مثل خیلی از پدیده‌های دیگر (الکتریسیته، اتم و...) وجود دارند و منشأ اثر هستند. برای تقریب به ذهن می‌توان گفت اجنه مثل هوا هستند که در صورت تجمع (مثل ابر) قابل‌رؤیت می‌شوند. ازاین‌رو می‌توانند به اشکال مختلف و ریزودرشت درآیند.
5- جنیان قدرت فوق‌العاده‌ای دارند و محدودیت زمانی و مکانی نداشته و می‌توانند به خدمت انسان درآیند. چنان‌که حضرت سلیمان از جنیان به‌عنوان کارگزار خود بهره می‌برده‌اند چنان‌که در سوره نمل آیه 17 آمده است: (وَحُشِرَ لِسُلَیمَانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ وَالطَّیرِ فَهُمْ یوزَعُونَ) سپاهیان سلیمان از جن و آدمی و پرندگان گردآمده و جلوش به‌صف (رژه) می‌رفتند.

تحقیقات محرمانه نشان می‌دهد که اسرائیل و امریکا از سال‌ها پیش به فاز بهره‌گیری از قدرت اجنه و موجودات فرازمینی ورود پیداکرده‌اند و در زمینه جمع‌آوری اطلاعات، انتشار عوامل مخل امنیت و بهداشت، تغییر باورها و نگرش‌ها و...از این قدرت‌های نامرئی استفاده می‌کنند.

اشاره سربسته و رمزآلود مقام معظم رهبری در خصوص وجود و همکاری بین دشمنان «جنی» و «انسی» برای مقابله با انقلاب اسلامی و احتمال حمله بیولوژیکی به ایران از جنس کرونا، می‌تواند تعیین‌کننده استراتژی جدید برای نیروهای دفاعی ایران و بیان گوشه‌ای از واقعیت باشد. اسراری که ممکن است در آینده‌ای نه‌چندان دور افشا شود.

2-شکل‌گیری دهکده انسانی

اصطلاح دهکده جهانی(Global Village) اصطلاحی است کهمارشال مک‌لوهانکانادایی در توصیف آینده جهان، تحت تأثیر وسایل ارتباط‌جمعی به کار برد.

وی چهار دهه قبل، با قدرت آینده‌نگری فوق‌العاده‌اش می‌گفت جهان با گسترش تکنولوژی ارتباطی به یکدهکده فشردهتبدیل خواهد شد و حرکت اطلاعات از هر چهارگوشه جهان به هر نقطه در یک‌لحظه اتفاق می‌افتد.

مک لوهان اینترنترا (سی سال قبل از رایج شدنش)، به‌عنوان «گسترشخودآگاهی» و شکل‌گیری گروه‌های اجتماعی مجازی و تشکیل زیست‌بوم رسانه‌ای (Media Ecology) را پیش‌بینی کرد.

کشورهای غربی به سردستگی آمریکا پس از فروپاشی شوروی سابق، با موج‌سواری و سوءاستفاده از فرایند طبیعی جهانی‌شدن (Globalization) تحت تأثیر پیشرفت تکنولوژی، پروژه جدیدی را با برنامه‌ریزی به پیش بردند که می‌توان آن را «جهانی‌سازی» نامید. فروریختن مرزها در ابعاد اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی... و تسلط یک فرهنگ، زبان، سیاست و کدخدای واحد بر کل جهان، از جمله اهداف این پروژه است.

آمریکا درصدد است با برقراری نظمی نوین و با تسلط بر دهکده جهانی همه کشورها را به زیر سلطه خود درآورد و کشورهای متمرد (به خودشان) را تنبیه کند.

اما ویروس کرونا سرنوشت دیگری را برای جهان رقم خواهد زد. اگر بمباران اتمی ژاپن توسط آمریکا به مصونیت بیشتر و قدرتمندتر و ثروتمندتر شدن آمریکا منجر شد، اما گسترش ویروس کرونا (چه عمدی و چه اتفاقی) موجب مصونیت و سوءاستفاده آمریکا و کشورهای غربی نخواهد شد.

از این به بعد دهکده واقعی جهانی به شکل «دهکده انسانی» شکل خواهد گرفت. دهکده‌ای که مثل یک بدن و پیکر، شریک شادی و غم یکدیگر خواهد بود. به قول سعدی:

بنی آدم اعضای یکدیگرندکه در آفرینش ز یک گوهرند

چو عضوی به درد آورد روزگار دگر عضوها را نماند قرار

ویروس، بمب اتم و شبکه اینترنت نیست که دیگران بتوانند با اثر محدود، یک یا چند کشور را دچار مشکل کنند و خودشان از راه دور نظاره‌گر اثرات آن باشند. بلکه این اثر با شدت بیشتری به سایر کشورها سرایت خواهد کرد. چنان‌که ظرف چند روز آمار مبتلایان آمریکایی به کرونا رکورد زد و از چین و کره و ایتالیا و ایران نیز بیشتر شده است.

به نظر می‌رسد پدیده عجیب کرونا، موجب بازدارندگی در جنگ بیولوژیک و ایجاد تردید جدی در به‌کارگیری یا اهمال در مقابله با آن توسط ابرقدرت‌ها خواهد کرد.

3-باز تعریف ساختار قدرت در جهان

حدود دو قرن است که جهان (با هر اسمی) به دو گروه کشورهای «مرکزی، جهان اول، توسعه‌یافته، سلطه‌گر» و کشورهای «پیرامونی، جهان سوم، توسعه‌نیافته، تحت سلطه» تقسیم‌شده است. (هرچند در سطح نظریه افرادی مثل والراشتاین، جهان را به سه گروه مرکزی، پیرامونی و نیمه پیرامونی تقسیم می‌کنند)

جوامع پیرامونی وابسته و حیاط خلوت جوامع مرکزی هستند و نظام سلطه از هر فرصتی برای بهره‌برداری و تحمیل نظرات خود بر کشورهای دیگر استفاده می‌کند.

کودتا، تحمیل جنگ، تحریم، تشکیل و تحریک گروه‌های شورشی (داعش، منافقین، جندالشیطان بوکوحرام و...) همه و همه برای تأمین منافع سیاسی اقتصادی غرب صورت گرفته است. تاکنون هرچه ضرر و زیان بوده، متوجه کشورهای دیگر می‌شد و هرچه سود و منفعت بوده، به جیب کشورهای غربی رفته است.

اما پدیده کرونا این جاده یک‌طرفه را دگرگون ساخت. اگر (به‌عنوان‌مثال) پدیده داعش همه ضررها را بر کشورهای منطقه به ویژه سوریه و عراق تحمیل کرد و اغلب کشورهای غربی بدون پرداخت هزینه این جنگ‌افروزی، فقط از منافع آن بهره بردند، کرونا این‌گونه نیست.

اگر کودتای 28 مرداد علیه مصدق و جنگ علیه مردم یمن مضرات آن نصیب مردم ایران و یمن شده و برای کشورهای غربی سود داشته، کرونا نتایج دیگری را دارد رقم می‌زند.

اگر چین و ایران از این واقعه صدمه دیدند، کشورهای اروپایی خصوصاً آمریکا بیشتر دارند متضرر می‌شوند.

حتی کم‌کم دارد فلسفه تحریم‌ها زیر سؤال می‌رود. به‌طوری‌که اگر ایران به خاطر تحریم‌های دارویی نتواند جلو گسترش ویروس کرونا را بگیرد، این‌گونه نیست که فقط ایران ضرر کند، بلکه همه کشورهای منطقه و جهان، با شدت بیشتری متضرر خواهند شد.

به نظر می‌رسد ساختار و روابط «مرکز –پیرامونی» و «فقیر – غنی» و «ابرقدرت - تحت سلطه» و دژ تسخیرناپذیر ابرقدرت‌ها در حال فروریختن است.

4-تضعیف گفتمان دوگانه پنداری

رنسانس (Renaissance) یادوره نوزاییو تجدید حیات، جنبشفرهنگیِمهمی بود که آغازگر دورانی ازانقلاب علمی،اصلاحات مذهبیو پیشرفتصنعتی، اقتصادی و هنریدراروپاگشته است.

پس از رنسانس در همه زمینه‌ها (فلسفه، سیاست، اقتصاد، بهداشت و) یک نوع گفتمان دوگانه پنداری آشتی‌ناپذیر برجهان حاکم شده است که آن‌ها را در مقابل و در تضاد با یکدیگر معرفی می‌شود. چنان‌که:

(علم در مقابل دین)، (خدا در تضاد با انسان)، (دنیا مقابل آخرت)، (سنت در مقابل تجدد) و ...تلقی می‌شود.

این رویکرد در سایرکشورها از جمله ایران به ویژه از سوی روشنفکران غرب‌زده، با شدت و ولع بیشتری دامن زده می‌شود و چنان وانمود می‌شود که این پدیده‌ها در تناقض یا در تضاد با یکدیگرند و نتیجه می‌گیرند که پس: «اجتماع نقیضین محال» است و نمی‌توانند «با» هم باشند از این رو بین این دو گزاره‌ها «یا» می‌گذارند.

برخی از دوگانه پنداری ها عبارت‌اند از:

(طب جدید - طب سنتی)، (تعهد – تخصص)، (حوزه – دانشگاه)، (عوامل مادی- عوامل معنوی)، (استقلال- رفاه)، (دیانت – سیاست)، (معنویت _ مادیت)، (نگاه درون‌مرزی – نگاه برون‌مرزی)، (مراکز مذهبی – مراکز علمی) و...

وقوع پدیده کرونا در دنیا حقایقی را برجهانیان روشن می‌سازد که قبلاً بی‌سابقه بوده است. نکته‌هایی که ادیان الهی خصوصاً دین اسلام بر آن تأکید دارند ولی این بشر مغرور، از پذیرش آن‌ها خودداری می‌کرد. ولی اینک مجبور به پذیرش و اعتراف به آن شده است.

اینکه ترامپ سرکش، برای خلاصی از شر کرونا یک روز را به‌عنوان روز دعا و استغاثه به درگاه خداوند تعیین می‌کند.

اینکه دانشمندان زیادی بازگشت به معنویت تنها راه نجات بشر معرفی می‌کنند و انسان را ذلیل و ناتوان در برابر یک ویروس معرفی می‌کنند

اینکه وزارت بهداشت رسماً طب سنتی را به رسمیت می‌شناسد و به‌جای نفی طب سنتی، آن را مکمل طب جدید می‌داند

اینکه تمسخر معاندین در فضای مجازی از آموزه‌های دینی، دعا، مراکز مذهبی و روحانیت روزبه‌روز کم اثرتر می‌شود و...

نشان از آغاز گفتمان جدیدی مبنی بر عدم تضاد بین مفاهیم فوق‌الذکر و پذیرش همبستگی، یکپارچگی و لازم و ملزوم یکدیگر بودن آن‌ها دارد

5-تبدیل ایران به یک ابرقدرت جهانی

توانمندی یک سیستم زنده و پویا به نحوه‌ی مقابله آن با تهدیدات محیطی بستگی دارد. چنان‌که بدنی سالم و قوی است که بتواند در مقابل انواع بیماری‌ها، عکس‌العمل مناسب از خود نشان دهد. کشورها و جوامع بشری نیز چنین وضعیتی دارند.

پدیده کرونا محک خوبی بود برای ارزیابی قدرت مدیریت مسئولین هر کشور، میزان تاب‌آوری ملت‌ها و ازخودگذشتگی و رفتار انسانی فرهنگ‌ها.

آمریکا و اغلب کشورهای اروپایی پس از جنگ جهانی دوم، در معرض تهدید و ابتلا قرار نگرفته بودند. بیشتر، این‌ها بوده‌اند که کشورهای دیگر را تهدید، تحریم و غارت کرده و آنان را مورد تجاوز مستقیم یا غیرمستقیم قرار داده‌اند و همواره این کشورهای استعمارگر بوده‌اند که با ایجاد ناامنی برای جهان سوم، در حاشیه امن بوده و برای ملت خود، رفاه و امنیت فراهم کرده‌اند.

اما پدیده کرونا وضعیت جدیدی را رقم‌زده است. این ویروس علاوه بر کشورهای مورد هجوم (چین و ایران) به خودِ کشور مهاجم (آمریکا) و حامیان آن‌ها (اروپا) سرایت کرده است (وَمَکرُوا وَمَکرَ اللهُ وَاللهُ خَیرُ الْمَاکرِینَ) اما اتفاق عجیبی افتاده است.

چین با برخورداری از یک حکومت تمرکزگرا و با قدرت اقتدار وبرتری اقتصادی و پزشکی تقریباً این ویروس مهلک را کنترل کرده و ایران با تکیه بر فرهنگ غنی و اقتدار مردم‌سالار و گروه‌های مردمی جهادی در حال مدیریت این ویروس است. در غرب اما نه اقدامات حکومت اقتدارگرای آمریکا و آلمان در این زمینه موفقیت‌آمیز بوده است و نه حکومت لیبرال دمکراسی انگلیس و ایتالیا و.

آمار رو به ازدیاد مبتلایان به ویروس کرونا و فوتی‌ها در اروپا به ویژه در آمریکا و پیشی گرفتن از چین و ایران نشان از عدم توانایی مدیریت بحران از سوی دولتمردان غربی است.

هجوم و غارت فروشگاه‌ها از سوی مردم، مستثنا کردن افراد مسن از خدمات بهداشتی گرفتن و سرقت‌های مستمر لوازم بهداشتی توسط دولت‌های غربی و ضعف دولت مرکزی در انطباق با شرایط پیش‌آمده و ناتوانی در تأمین نیازهای اولیه و بهداشتی و...ننگی است بر دامن فرهنگ غرب و نشان‌دهنده واقعیت دنیای استکباری در ورای فیلم‌ها بزک کرده سینمایی است.

شواهد زیادی حاکی از انتقال قدرت از غرب به شرق است. هرچند چین و روسیه ازنظر اقتصادی، نظامی و تکنولوژی به ظاهر از ایران قوی‌ترند ولی ایران با برخورداری از ایدئولوژی جهان شمول و پویا و وجود چشم‌اندازی روشن برای اداره جهان با جمعیتی جوان و ایثارگر و تجربه مقاومت و توانایی عبور از بحران‌ها، ظرفیت بیشتری از سایر کشورها برای تبدیل‌شدن به ابرقدرت جهان (یا حداقل یکی از ابرقدرت‌های بلامنازع) را داراست مشروط بر آنکه دولتمردان لیبرال و غرب‌زده، جایشان را به دولتمردانی انقلابی در تراز انقلاب اسلامی بدهند.

6-شکل‌گیری حکمرانی نوین

بیش از دو دهه است که حرکت به سمت دولت الکترونیک ((E- Governmen در ایران آغازشده است. در شیوه‌نامه اجرایی بند ۶ سند چشم‌انداز بیست‌ساله ج.ا.ا (1384-1404) تشکیل دولت الکترونیک به‌عنوان یکی از مقدمات و مؤلفه‌های مهم حکمرانی خوب (good governance) معرفی‌شده است؛ اما قصور و تقصیر دولت در تحقق سند چشم‌انداز (بویژه دولت الکترونیک) آتش زیر خاکستری بود که منتظر وزش نسیمی ملایم بود که آن را شعله‌ور سازد.

وقوع پدیده کرونا، طوفانی است که موجب شد ضعف بنیادی و حرکت لاکپشتی دولت به سمت «دولت الکترونیک»، «جامعه هوشمند» یا «دولت همراه (M- Governmen)» و... نمایان شود. به‌طوری‌که:

مجلس تعطیل شد و نتوانست جلسات را در بسترالکترونیک برگزار نماید و بودجه سال 99 با حکم حکومتی از بن بست خارج شد. تشکیل جلسات دولت با تأخیر چند هفته‌ای از طریق ویدئو کنفرانس تشکیل شد. با رعایت پروتکل‌های بهداشتی اغلب کسب و کارها تعطیل است و امور قضایی، اداری، اقتصادی، درمانی و ... کاملاً مختل شده است. مراکز آموزشی و دانشگاهی و حوزه‌های علمیه بسته شده‌اند و آموزش‌های مجازی به روش‌های بسیار ابتدایی صورت می‌گیرد.

دولتمردان علت عدم تحقق دولت الکترونیک را «بودجه»، «فرهنگ مدیران و مردم» و «ساختار نامناسب سازمانی» معرفی کرده‌اند.

کرونا به‌طور ناگهانی هر سه مانع را برطرف کرد:

مجلس و دولت فهمیدند که هزینه آماده کردن زیرساخت‌های دولت الکترونیک و انجام کارها به شکل غیرحضوری، بسیار کمتر از هزینه توسعه شبکه حمل‌ونقل و پذیرش درمان و مرگ‌ومیر ناشی از رفت‌وآمدهاست.

مردم ازنظر فرهنگی نه‌تنها مقاومتی در برابر تغییر نمی‌کنند بلکه به یک مدعی تبدیل‌شده‌اند.

سازمان‌ها به‌ناچار خود را با شرایط کنونی مثل دورکاری و چابک سازی و ارائه خدمات الکترونیکی در حال وفق دادن هستند (البته بانک‌ها نسبت به سایر ادارات پیش‌قدم بودند)،

به‌عنوان نمونه: چند دانشگاهی که من تدریس می‌کنم، کاری را که در عرض دو دهه برای آموزش مجازی و راه‌اندازی سیستم آنلاین انجام نداده‌اند، در تلاش‌اند در عرض دو ماه انجام دهند.

*پدیده کرونا نه‌تنها شکل گری «دولت الکترونیک» را در همه کشورها (از جمله ایران) به‌شدت تسریع خواهد کرد، بلکه زمینه شکل گری «حکمرانی نوین» و «حکمرانی خوب» در بستر الکترونیک را فراهم خواهد ساخت.

دولت الکترونیک در پی تسهیل در ارائه خدمت به شهروندان است ولی حکمرانی نوین به دنبال فراهم کردن مشارکت عامه در تصمیم سازی، پاسخگو کردن دولت و شفافیت در عملکرد سه قوه و بسط عدالت همه‌جانبه است.