ماجرای بزرگنمایی بارش‌های فروردین ۹۸/ به جز گیلان سیلاب اخیر طی هفت سال گذشته در این استان‌ها دارای سابقه بوده است

به گزارش سرویس خانه ملت پایگاه 598، مرکز پژوهش‌های مجلس با گذشت دو ماه از وقوع سیل در برخی استان‌های کشور طی نوروز ۹۸، از نیاز به جابه‌جایی بزرگ برخی از مناطق سکونتی واقع در مسیرهای سیلابی با میزان خطرپذیری بالا خبر داد. این مرکز پژوهشی، با اعلام برآورد جدید از میزان خسارت سیل، اصلی‌ترین عوامل تشدید خسارت‌های سیلاب در استان‌های مختلف را تشریح کرد ودر عین حال با اشاره به ۱۴ عامل انسانی محرک سیل، مقصر اصلی تشدید سیل وویرانی در ۵ استان کشور را معرفی کرد. بر اساس این گزارش، علاوه بر تاثیر عوامل طبیعی همچون بارش‌های شدید و کم‌سابقه و سرریز مخازن سدها، غفلت و قصور انسانی منجر به تشدید آسیب بارش‌ها و خسارت‌های مالی سنگین در تعداد قابل توجهی از استان‌های کشور و همچنین از دست رفتن جان ۷۸ نفر از هموطنان در اولین روزهای سال جدید شد؛ براساس این گزارش، برآورد خسارت سیل اخیر ۳۵ هزارمیلیارد تومان بوده است که حدود ۷ برابر خسارت وارد شده بر اثر زلزله ۳/ ۷ ریشتری سرپل ذهاب کرمانشاه در آبان ماه سال ۹۶ است. از سوی دیگر وزارت راه وشهرسازی در گزارش اخیر خود در ارتباط با میزان خسارت وارد شده بر اثر سیل، از وارد شدن بیش از ۴ هزار میلیارد تومان خسارت تنها به زیرساخت‌های ارتباطی و شبکه‌های حمل و نقلی جاده‌ای خبر داده بود.

براساس این گزارش، براثر وقوع سیلاب گسترده در نوروز ۹۸، دست‌کم ۲۸ استان، ۲۷۳ شهر و ۵۱۴۸ روستا در کشور از پیامدهای وقوع سیل تحت تاثیر قرار گرفته‌اند. این در حالی است که شدت وقوع سیل وخسارت‌ها ویرانی‌های سیل در ۵ استان (شامل استان‌های گلستان و مازندران،. لرستان، خوزستان و فارس)، به مراتب بیش از سایر استان‌ها بوده است. همچنین اطلاعات این گزارش از آسیب به بیش از ۱۵۰ هزار واحد مسکونی به دلیل وقوع سیل خبر داده است که از این تعداد معادل ۱۰۰ هزار واحد مسکونی به‌طور کامل تخریب شده ونیازمند احداث مجدد هستند.

اطلاعات این گزارش نشان می‌دهد در ماجرای وقوع سیلاب در سه مقطع زمانی وقوع سیل، مدیریت بحران و دوره بازسازی، گروهی از مسوولان و کارشناسان با تلاش برای بزرگنمایی وقوع سیلاب در نوروز ۹۸، سعی در ایجاد یک چتر محافظتی برای پوشاندن غفلت‌ها و کوتاهی‌های صورت گرفته از سوی برخی مسوولان مرتبط داشته‌اند؛ تا بتوانند کوتاهی‌های صورت گرفته از سوی مسوولان مقصر در تشدید خسارت‌ها و آسیب‌های سیل را کمرنگ جلوه دهند. چترسازی برخی مسوولان مقصر در تشدید خسارت‌های سیل به خصوص با بزرگنمایی درباره دوره بازگشت سیلاب‌های مخرب در استان‌های کشور، در این گزارش، مورد اشاره قرار گرفته است؛ در این گزارش از تمایل گسترده مدیران و مسوولان برای بزرگنمایی و بی‌سابقه نشان دادن سیل و شانه خالی کردن از قصورهای احتمالی انتقاد شده است؛ برای مثال ادعای دوره بازگشت ۱۰۰۰ ساله سیل اخیر کرخه از سوی برخی کارشناسان با وجود سابقه سیل‌های مهیب ۱۳۵۸، ۱۳۴۷، ۱۳۲۵ و ۱۳۱۲ در خوزستان، مورد اشاره قرار گرفته و به‌عنوان یکی از ملاحظات ویژه در این گزارش مورد تاکید قرار گرفته است.

این اقدام برای نادر جلوه دادن وقوع سیلاب در استان‌هایی که بیشترین سطح خسارت و غافلگیری به واسطه وقوع بارش‌های شدید و جاری شدن سیل، به آنها وارد شد انجام شده است؛ این در حالی است که تحقیقات صورت گرفته در قالب این گزارش نشان می‌دهد، ۵۰ درصد خسارت سیل‌های کشور در سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۶ در هفت استان بوده که به ترتیب خسارت، گیلان، مازندران، لرستان، فارس، گلستان و ایلام بوده‌اند. به عبارت دیگر، به جز گیلان سیلاب اخیر طی هفت سال گذشته در این استان‌ها دارای سابقه بوده و در این مدت نیز جاری شده است!

تشابه و تکرار مسائل مربوط به سیلاب اخیر در خوزستان با سیل بهمن ۵۸ در همین استان، تشابه و تکرار مسائل و موضوعات سیل اخیر در استان گلستان با سیلاب‌های دهه ۷۰ و ۸۰  در این استان و... برخی از نمونه‌هایی است که نشان می‌دهد وقوع سیلاب‌های مخرب در این استان‌ها سابقه معاصر داشته و دوره‌های بازگشت هزار ساله برای آنها در واقع ادعایی بی‌اساس محسوب می‌شود.

این موضوع با توجه به اطلاعات درج شده در این گزارش نشان می‌دهد مسوولان مرتبط طی سال‌های اخیر نسبت به سیلاب‌های سابقه‌دار در استان‌های سیل‌زده غفلت کرده‌اند؛ یعنی در استان‌هایی که فروردین امسال دچار خسارت سیل شد، پیش از این و طی سال‌های نه چندان دور نیز خسارت‌ها و سیلاب‌های این چنینی به وقوع پیوسته بود، اما اقدامات پیشگیرانه برای سیلاب‌های بعدی-همچون سیل فروردین ماه ۹۸- از سوی مسوولان مورد غفلت واقع شده است.

در واقع، خطاها، غفلت‌ها و کوتاهی‌های صورت گرفته از سوی برخی مسوولان مرتبط، مهم‌ترین عامل تشدید خسارت‌های سیل در نوروز ۹۸ شناسایی شده است. برآوردهای صورت گرفته در این گزارش نشان می‌دهد بر اثر وقوع سیلاب اخیر، ۱۲ میلیون نفر از جمعیت ۸۰ میلیون نفری کشور تحت تاثیر آثار و خسارت‌های زیانبار سیل قرار گرفته‌اند. این در حالی است که از میان ۵ استانی که در بین ۲۸ استان تاثیر گرفته از سیل بیشترین سطح خسارت دیدگی مربوط به آنها بوده است، قصور و غفلت انسانی و عوامل غیرطبیعی به‌عنوان اصلی‌ترین دلیل وقوع و تشدید خسارت‌های سیلاب ذکر شده است. در این گزارش همچنین دست‌کم ۱۴ عامل اصلی از مجموعه اقدامات بلندمدت پیش از بحران که می‌تواند بیشترین سهم را در تشدید بحران ایفا کند مورد تاکید قرار گرفته است.

اقدامات آبخیزداری ناکافی و تخریب پوشش گیاهی از جمله جنگل‌ها و مراتع دو مورد از علل اصلی هستند که در این باره ذکر شده‌اند؛ محققان همچنین از لایروبی نکردن رودخانه‌ها، نهرها و مسیل‌ها، دست‌اندازی به حریم کمی و کیفی رودخانه‌ها از جمله ایجاد ابنیه، معابر ترافیکی، فضای سبز، پارک و مستحدثات دیگر در حریم رودخانه، نبود دیوارهای حائل و سازه‌های کنترل سیلاب مناسب در حریم رودخانه‌های مجاور مناطق مسکونی، ضعف در مدیریت و برنامه‌ریزی توسعه شهری و همچنین عدم رعایت اصول مهندسی در راه، راه‌آهن، فرودگاه و ابنیه مربوطه، به‌عنوان سایر عوامل موثر در تشدید آسیب‌های سیلاب فروردین ماه ۹۸ یاد می‌کنند. پیش‌بینی نادرست زمان و شدت بارش‌ها و سیل و هشدارهای کلی و ناکافی سازمان هواشناسی و مدیریت بحران در مورد زمان، مکان و شدت بارش‌ها و اطلاع‌رسانی نامناسب با وجود زمان یک هفته‌ای برای پیش‌بینی‌های قابل اتکا، از دیگر مواردی است که خسارت‌های وقوع سیلاب را در استان‌های سیل‌زده افزایش داد و منجر به غافلگیری مسوولان و مردم شد. 

از سوی دیگر می‌توان به عواملی همچون پر بودن مخزن برخی سدها پیش از آغاز بارش‌ها و عدم ایجاد ظرفیت برای کنترل سیلاب، لایروبی نکردن مخازن سدها و کاهش ظرفیت مفید آنها، وقت‌کشی در رهاسازی آب برای کاهش خطر سیل و در نهایت ضعف‌های مهندسی در طراحی، اجرا و نظارت و عدم رعایت حداقل مشخصات فنی به‌عنوان مجموعه عوامل موثر در شدت گرفتن سیلاب و تشدید آسیب‌های ناشی از وقوع سیل اشاره کرد.

در این گزارش آمده است پی‌سازی نامناسب و ناپایداری و نشست ساختمان به دلیل آب‌شستگی مصالح زیرپی، در نظر نگرفتن تراز کف مناسب از سطح زمین و عدم ایجاد اختلاف تراز از سطح زمین به وسیله کرسی‌چینی، احداث شمع، پایه و ستون و...، عایق‌کاری نکردن تراز پایینی ساختمان‌ها، کلاف‌بندی نکردن افقی و قائم دیوارها، کلاف‌بندی نکردن سقف، ایجاد نکردن اتصال لازم سقف به دیوارهای باربر و کیفیت نازل مصالح ساخت، از عوامل موثر در تشدید خسارت‌های سیل در مناطق سیل‌زده بوده است؛ این در حالی است که احداث واحدهای مسکونی روستایی در مجاورت رودخانه‌ها و شیب‌های تند مستعد رانش و لغزش نیز در افزایش خرابی‌ها و خسارت‌های سیل اثر بسیار زیادی داشته است.

علاوه بر آنچه گفته شد در این گزارش آمده است: گسترش شهرها آسیب‌پذیری ناشی از سیل را به دلیل متمرکز کردن جمعیت و کالبد شهری در مناطقی از زمین که قبلا کاربری دیگری داشته است افزایش می‌دهد. فرآیند گسترش شهرها اغلب کمبود زیرساخت‌های زه‌کشی و جمع‌آوری آب‌های سطحی را نیز به دنبال دارد. همچنین توسعه شهرنشینی منجر به افزایش روان‌آب‌های سطحی به دلیل نفوذناپذیر شدن سطوح می‌شود که می‌تواند برای دفع آب از طریق کانال‌های طبیعی مانع ایجاد کند. یکی از دلایل اصلی که باعث افزایش آسیب‌پذیری شهرها و منازل مسکونی در پدیده سیل می‌شود نبود یا عدم کفایت برنامه کاربری اراضی است که همراه با کنترل نکردن سیاست‌های ساخت مسکن منجر به توسعه شهری کنترل نشده و ساخت‌وساز مسکن در مناطق سیل‌خیز می‌شود. به علاوه در میان اقشار مختلف جامعه آسیب‌پذیرترین افراد، قشر کم‌درآمد جامعه هستند به‌دلیل اینکه سکونت آنان عمدتا در مناطق آسیب‌پذیر شهری یا در روستاها بوده و این قشر ظرفیت کمتری برای از عهده برآمدن و بهبود شرایط پس از فاجعه دارند. زیرا ابزار مورد نیاز برای حفاظت از خود را ندارند، منازل مسکونی آنان اغلب دارای ساخت ضعیف و با استفاده از مصالح کم‌کیفیت است که توان مقابله با سیل را ندارد و بر اساس وضعیت اقتصادی توانایی تعمیر و بازسازی منازل و وسایل مورد نیاز زندگی یا تغییر محل زندگی و شروع دوباره را نیز ندارند.

مقصر اصلی سیلاب نوروز۹۸

در این گزارش، جزئیات مربوط به عوامل موثر در وقوع سیلاب در هر کدام از این ۵ استان کشور به‌صورت جزئی اعلام شده است؛ در چهار استان مازندران، گلستان، خوزستان و فارس مهم‌ترین عامل تشدید آسیب‌های ناشی از وقوع سیل، کوتاهی‌ها، غفلت‌ها و خطاهای انسانی ذکر شده است؛ بر این اساس اصلی‌ترین عامل تشدید خسارت‌های سیل در استان‌های گلستان و مازندران، جنگل‌زدایی و تخریب مراتع، آبخیزداری ناکافی و محدود، توسعه ناپایدار بالادست که در طی سال‌ها کماکان ادامه دارد و همچنین لایروبی نشدن انهار و رودخانه‌ها ذکر شده است؛ همچنین در تشریح سایر عوامل موثر در وقوع سیل در این دو استان، عواملی همچون وسعت و شدت طبیعی رخداد بارش‌های سنگین مداوم پس از اشباع بارش‌های پیشین، شیب و ارتفاع کم بستر، عدم ارائه پیش‌بینی‌های هواشناسی بلندمدت با زمان، مکان و شدت دقیق و همچنین عدم هشدار و اخطاریه ۷۲ و ۴۸ ساعته کافی و پایین‌تر از انتظارات سازمان هواشناسی ایران، مدیریت نامناسب منابع آب و به خصوص مخزن سدها؛ هم در بلندمدت ناشی از دست رفتن بخشی از حجم مفید مخزن سدها و هم تاخیر و اشتباه محرز در رهاسازی به‌موقع آب پیش از بارش‌ها، توسعه نامناسب شهری و روستایی، مسدود ساختن کانال‌های انحراف آب در آق‌قلا و گمیشان و توسعه شهری به سمت مناطق در معرض سیل، کاهش ظرفیت رود در مقطع شهری و همچنین نامناسب بودن زیرساخت‌های مربوط به خطوط ارتباطی، کمربندی شمالی آق قلا و خط آهن و تاثیر آنها بر تشدید آب‌گرفتگی به‌عنوان سایر عوامل موثر در تشدید خسارت‌های سیل در این دو استان ذکر شده است. 

در استان خوزستان نیز مدیریت نامناسب مخازن سدها و رها نکردن به‌موقع آب جهت افزایش ظرفیت پذیرش آب و کاهش مخاطرات سیلاب در پایین‌دست به‌عنوان اصلی‌ترین و مهم‌ترین تشدید خسارت‌های سیل ذکر شده است؛ جهات نامناسب توسعه شهری و ضوابط و مقررات نامتناسب با دشت سیلابی خوزستان در طرح‌های آمایش، منطقه‌ای و شهری، اتکای زیاد به ظرفیت سدها و عدم پندآموزی از سیل دو سال قبل و تعدی به حریم رودخانه و انهار و توسعه سطح زیرکشت در این مناطق و دشت‌های سیلابی شناخته شده مجاور رودخانه و همچنین وسعت و شدت طبیعی رخداد بارش‌های سنگین مداوم، پس از اشباع بارش‌های پیشین و ذوب ذخایر برفی زاگرس در بالا دست، همزمانی و شدت بارش از بالادست تا پایین‌دست حوضه آبریز از دیگر عوامل موثر در بروز سیلاب و ایجاد خسارت سنگین در این استان است.

در استان فارس و در جریان وقوع سیلاب در شهر شیراز نیز نادیده انگاشتن طبیعت در توسعه شهری و منطقه‌ای شهر شیراز، به‌عنوان عامل اصلی وقوع سیلاب ذکر شده است؛ در تشدید خسارت‌های سیلاب در این شهر همچنین به عواملی همچون تعدی به مسیل و پوشاندن مسیل برای احداث بزرگراه و نادیده انگاشتن دانش موجود در رخداد سیل در دوره‌های بازگشت مختلف با شدت‌های تصاعدی، انجام اقدامات عمرانی در بالادست دروازه‌قرآن که تشدید خسارات را در پی داشته است و بارش شدید لحظه‌ای که فرصت کمی برای هشدار و پیشگیری ایجاد می‌کرد، اشاره شده  است.

این در حالی است که تنها در استان لرستان، از وسعت و شدت طبیعی رخداد بارش‌های سنگین مداوم پس از اشباع بارش‌های پیشین و ذخایر برفی، به‌عنوان اصلی‌ترین عامل وقوع سیلاب یاد شده است؛ هر چند سایر عوامل موثر در تشدید سیلاب و آثار مخرب آن در این استان نیز عوامل انسانی و ناشی از قصور انسانی بوده است؛ عواملی همچون آبخیزداری ناکافی و لایروبی نشدن انهار و رودخانه‌ها و نامناسب بودن طراحی راه و ابنیه و توسعه شهری و روستایی نسبت به رودخانه، توسعه نامناسب شهری و روستایی و احداث سکونتگاه‌های غیررسمی در حریم و گاه بستر رودخانه و بهره‌برداری ناپایدار از مرتع و جنگل و رودخانه و توسعه شهری توسط اقشار آسیب‌پذیر از سایر عواملی هستند که خسارت‌های ناشی از وقوع سیل در این استان را دامن زده است.

فنون پیش‌نگر برای مقابله با سیل

در این گزارش همچنین با اشاره به جنس متفاوت رخداد سیل و زلزله اعلام شده است در وقوع حوادث سیل بیشترین سطح خسارت‌ها خسارت‌های مالی و اقتصادی است و تلفات جانی به نسبت خسارت‌های مالی بسیار کمتر است، این در حالی است که آمار تلفات جانی در حوادث زلزله به خصوص زلزله‌های مهیب بسیار قابل توجه است؛ بنا بر تاکید محققان این پژوهش، هزینه پیشگیری از وقوع سیلاب در مقایسه با برآورد هزینه‌ای بازسازی مناطق آسیب‌دیده بر اثر سیل، هفت برابر کمتر است؛ در واقع، تامین مالی اقدامات پیشگیری سیلاب با توجه به نسبت هزینه ۷ به ۱ بازسازی نسبت به پیشگیری به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین راهکارهای مقابله با خسارت‌های سیل به واسطه انجام اقدامات پیشگیرانه مورد تاکید قرار دارد؛ بر این اساس، در این مطالعه پیشنهاد واریز ۱۴درصد اعتبارات جبران خسارت‌ها به صندوق‌های بیمه و پیشگیری و مدیریت بحران با توجه به خسارت بسیار سنگین مالی سیل نسبت به سایر سوانح و ضرورت پایدارسازی و تاب‌آور کردن توسعه سرزمینی در برابر سیل مطرح شده است.

از سوی دیگر تهیه نقشه مناطق و پهنه‌های سیل‌خیز در مقیاس‌های کلان سرزمینی منطقه‌ای، محلی و شهری با اولویت مناطق در معرض خطر مداوم و شدید توسط وزارت نیرو به همراه شناسایی نواحی بحرانی آسیب‌پذیر در برابر سوانح و تدارک بیمه‌های تجاری و مشارکت دولت و نهادهای محلی و حمایتی در تامین مالی سهم بیمه، به‌عنوان دیگر راهکار موثر مورد اشاره قرار گرفته است؛ تدوین رسمی آمار بارش و سیلاب و همچنین اطلاعات مربوط به دوره بازگشت با مستندات موثق و قابل اتکا از دیگر موارد مورد تاکید به‌عنوان فنون پیشگیری از وقوع سیلاب‌های مخرب در این گزارش عنوان شده است؛ همچنین ضرورت برنامه یکپارچه مدیریت سیلاب، بهره‌برداری آب و حفظ محیط زیست (مشابه تجربه ژاپن و آمریکا) و جلوگیری یا محدود کردن توسعه جدید در نواحی سیل‌خیز و ایجاد مناطق کشاورزی در بالادست برای آهسته کردن سرعت سیلاب و در پی آن کاهش خطر بالا آمدن و طغیان رودخانه‌ها در پایین‌دست (نزدیک مناطق شهری) از دیگر راهکارهای مورد تاکید است.

در این گزارش همچنین از حذف مایملک و دارایی‌های آسیب‌پذیر در مسیر سیل به‌عنوان یک راهکار عملیاتی یاد شده است؛ در واقع مطالعات انجام شده با استناد به اعلام وزارت کشور نشان می‌دهد ۵۸ روستا از روستاهای سیل‌زده در نوروز امسال، نیازمند جابه‌جایی هستند؛ هر چند عملیاتی کردن این اقدام بسیار سخت و چالش‌برانگیز است؛ زیرا سکونت مردم در نواحی پرخطر در اغلب مواقع به این دلیل است که آن مناطق تنها مناطق قابل دسترس برای زندگی در یک منطقه بزرگ‌تر است. جابه‌جا کردن خانوارهای ساکن در واحدهای مسکونی غیرمجاز باید با فراهم کردن راهکارهای پیشنهادی و جایگزین همراه باشد و واحدهای مسکونی در مناطق غیرمجاز باید به‌طور فوری از بین رفته و اجازه اسکان به خانوارهای دیگر داده نشود. این اقدامات باید با گفت‌وگو با اهالی یا نمایندگان آن منطقه درخصوص خطر محتمل صورت گیرد و آموزش‌های لازم در این خصوص انجام شود و همچنین یک جابه‌جایی و جانمایی قابل پذیرش و مناسب نیز اندیشیده شود.