نقش وجایگاه شهر اسلامی در تحقق گام دوم انقلاب اسلامی ایران

واژه ي « civilization » به معناي « تمدن » برگرفته از واژه « city » به معناي « مدينه » يا « شهر » است. شايد بر اين اساس است که برخي از انديشمندان تمدن را در سطح خرد مورد توجه قرار داده و آن را به فرهنگ شهرها محدود کرده اند. هم ريشه بودن واژه ي « تمدن » و « مدينه »، در زبان عربي و واژه هاي « civilization » و « city » در زبان لاتين نشانگر نزديک بودن اين پديده ها از نظر مفهومي است و اين موضوع که شاهد چنين پيوند نزديکي در شرق و غرب بين تمدن و شهر هستيم، مي تواند دليلي بر اهميت و رابطه ي شهرنشيني با تمدن باشد؛ به گونه اي که مي توان گفت شهر وشهرنشيني ازمهم ترين نمادهاو مولفه های تمدن به شمار مي آيند.

برای تحقق توصیه های رهبری نباید از نقش آفرینی شهر به عنوان بستر تحقق سیستم های تمدنیغافل شد. امروزه معضل اساسی در شهرهای ایران اسلامی تبعیت وپیاده سازی مکتب لیبرالیسم در ساختارهای برنامه ریزی ومدیریتی شهر است. به دلیل تفاوت های بنیادین بین مکتب الحادی لیبرالیسم واسلام تا هنگامی که مدیران وبرنامه ریزان شهری به ضرورت توجه وپرداختن به الگوهای اسلامی ومنطبق با فرهنگ ایرانی پی نبرند درتحقق گام دوم با مسئله روبرو خواهیم بود. مبانی نظام لیبرال سرمایه داری متاثر از فردگرایی واصالت فرد است واین انگاره در ساختارهای کالبد وفضایی شهرهای ما به چشم میخورد مقام معظم رهبری در قسمت توصیه هادرمورد اقتصاد می فرمایند:اقتصاد یک نقطه‌ی کلیدیِ تعیین‌کننده است. اقتصاد قوی، نقطه‌ی قوّت و عامل مهمّ سلطه‌ناپذیری و نفوذناپذیری کشور است و اقتصاد ضعیف، نقطه‌ی ضعف و زمینه‌‌سازنفوذو سلطه و دخالت دشمنان است متاسفانه درحال حاضر درحوزه مدیریت شهری وشهرسازی اقتصاد لیبرال سرمایه داری بارویکرد التقاطی وارد نظام برنامه ریزی شهری نیز شده است. ازآنجایی که اقتصادکشورتک محوری ووابسته به نفت است براساس همین رویکرد ونگرش، طرح های توسعه شهری تصویب واجرا می شود وشهرها صرفا محل انباشت سرمایه وفضای شهری مروج مصرف گرایی است وجنبه تولید درشهر کاهش وفعالیت های سوداگرانه ودلالانه ترویج پیدا می کند. ایجاد محدودیت برای رشد وتوسعه افقی شهرها به بهانه کمبود زمین وهزینه های بالای رشد افقی شهر،دلیل براین شد که زمین به عنوان یک سرمایه به حساب بیاید و بورس بازی زمین شکل بگیرد و افرادی که صاحب زمین بودند ویا ازرانت های اطلاعاتی در طرح های توسعه شهری استفاده کردنددرمدت کوتاهی به یک ثروت زیاد دست پیداکنند وبه تدریج با بورس بازی زمین صاحب قدرت وثروت درشهرها بشوند وبرفرآیند توسعه شهرها تاثیرگذارباشند بگونه ای که امروزه شاهدیم اراضی مرغوب درشهرها دراختیار مالوپاساژها قراردارد ونظم وعدالت شهری را مختل کرده اند. دربحث معنویت واخلاق که رهبری به عنوان توصیه در بیانیه مرقوم فرمودند، در حوزه شهر میتوان اینگونه بیان داشت که معنایی که محیط و ویژگی های کالبدیبه انسان القا می نمایند آن دسته از اصول و ارزش های فرهنگی و جهان بینی جامعه می باشد و شکل دهنده محیط بوده اند و اصول و ارزش هارا به انسان القا نموده و به نوعی در تحولات فرهنگی در جامعه ایفای نقش می نماید بطورکلی باتوجه به این که محیط بر رفتار وسبک زندگی شهروندان تاثیرگذار است کالبد وفضاهای شهر اسلامی باید مروج ارزش های معنوی باشد تا افرادی که درشهر حضور دارند از مشاهده المان ها،نمادها،مبلمان ونشانه های شهری که بازگوکننده فضیلت های اخلاقی وبرگرفته ازارزش های دینی وفرهنگی جامعه اسلامی است تاثیر بپذیرند.امروزه نحوه تقسیمات کالبدی شهرها بگونه ای رقم خورده است که محلات که یک بسترمهم برای شکل گیری ارزش های جامعه در شهرهای سنتی بود، ازبین رفته است.در مقیاس محله توجه به مرکزیت وکالبد وفضای مسجد به عنوان اصلی ترین پایگاه اعتقادی،اجتماعی وفرهنگی می تواند باتوجه به شعاع عملکردی اش اثربخش باشد.محلات باتوجه به اهمیتی که درشهر اسلامی دارند باید احیا وتوانمندسازی شوند تا ارزش های معنوی وفضیلت های اخلاقی دربستر محیطی به نام محله بامدیریت نهادی مانند مسجد تجلی پیداکند وبه دیگر تقسیمات کالبدی شهر تسری پیداکند. توجه به عدالت ومبارزه یکی دیگر از توصیه های رهبری در بیانیه گام دوم بود. عدل یک مفهوم است اما برحسب مصادیق گوناگون جلوه های مختلفی دارد. درکالبد وفضای شهر عدالت زمانی تجلی می یابد کاربری های شهری به تمام نیازهای انسان درابعاد شبکه ای پاسخ درخوربدهد.براین اساس می توان گفت ملاک اصلی برای سنجش تحقق عدالت نحوه چگونگی پاسخگویی نظام کالبدی- فضایی شهر به نیازهای انسان است.مبحث عدالت در شهر ازچنان اهمیتی برخوردار است که حضرت علی(ع) عامل ویرانی شهرها راعدم رعایت عدالت بیان کرده اند. عدالت ابعاد وزوایای گوناگونی دارد برای رسیدن به عدالت در ساختارکالبدی،فضایی واجتماعی در شهرباید از مبانی اعتقادی اسلام بهره گرفت و بستر ایجاد مشارکت های مردمی را دراداره شهر فراهم نمود. شفافیت مالی ومشارکت مردم در ساختار اداره شهراسلامی یکی از مولفه های تحقق عدالت در شهر است. اگر دیگر سیستم های موثر در تحقق بیانیه گام دوم مانند اقتصاد موفق عمل کنند ولی در بستر شهر تجلی پیدا نکنند اقدامات انجام شده خروجی ناقصی خواهند داشت. ساختار برنامه ریزی شهری باید تمرکز زدا باشد .باتوجه به این که شهر پیچیدگی های خاص خودش را دارد ومدیریت متمرکز در یک مکان نمی تواند برای شهر تصمیم گیری کند پیشنهاد می شود برنامه ریزی های شهری برمبنای محلات با محوریت مسجد تراز انجام بشود.ازآنجایی که مساجد پایگاه انقلاب بوده اند در ادامه این مسیر روشن ونورانی نیز که انشاالله منتهی به ایجاد تمدن نوین اسلامی بشود مساجد باید محل اداره امور باشند وکارکرد مساجد باید محل مشارکت پذیری واداره محلات شهر اسلامی باشد. درانتها اشاره به این نکته ضروری است که باتوجه به پیشرفت های گوناگون در ابعادمختلف پس از پیروزی انقلاب، درایجاد واداره شهرها به دلیل عدم استفاده واعتماد به ظرفیت های دینی و الگوهای شهرسازی بومی،موفق نبوده ایم. پیشنهاد میشود مدیران وبرنامه ریزان شهری به جای الگوبرداری از ساختارها و مکاتب غربی وپیاده سازی در شهرهای ایران اسلامی، رجوعی به منابع دینی والگوهای شهرسازی موفق ایرانی داشته باشند به نظر میرسد برای حرکت روبه رشد وبستر سازی برای جامعه سازی وتمدن نوین اسلامی باید تاملی در نظام شهرسازی حال حاضر کشور داشته باشیم.

به قلم علی حجازیان،پژوهشگرمقطع دکتری شهرسازی، محقق موسسه مطالعات راهبردی علوم ومعارف اسلام مشهد