نیم نگاهی به صف طولانی ماهواره‌های ایرانی آماده پرتاب +جزئیات

آن گونه که مستندات نشان می‌دهد، دست کم دوازده ماهواره ایرانی در صف پرتاب قرار دارند؛ یعنی تقریبا سه برابر تعداد ماهواره‌های ایرانی پرتاب شده به فضا؛ ماهواره‌هایی که حدفاصل سال ۸۷ تا ۹۳ به فضا پرتاب شدند و از آن سال تا به امروز، دیگر شاهد پرتاب نسخه‌های به‌روزتر و پیشرفته ترشان نیستیم.

داستانی مفصل که ظاهرا قرار است پس از یک توقف از سر گرفته شود و بنابراین، بد نیست گوشه‌هایی از آن را مرور کنیم؛ مرور بخش‌هایی از تاریخچه فناوری فضایی کشورمان در حوزه ساخت ماهواره.

ایران تا کنون موفق به پرتاب چهار ماهواره شده است؛ «امید» (ماهواره‌ای سنجشی که در سال ۱۳۸۷ پرتاب شد)، «رصد» (دیگر ماهواره سنجشی که در سال ۱۳۹۰ در مدار قرار گرفت)، «نوید» (ماهواره‌ای دیگر که در سال ۱۳۹۰ پرتاب شد و مأموریتش تصویربرداری بود) و «فجر» (ماهواره‌ای دیگر با مأموریت تصویربرداری که سال ۱۳۹۳ پرتاب شد).

این در حالی است که پیش از این‌ها و در سال ۱۳۸۴، ماهواره «سینا ۱» به عنوان نخستین ماهواره ایرانی به فضا پرتاب شد. پرتابی که با موشک ماهواره‌بر «کوسموس-۳ام» روسی و از پایگاه فضایی «پلستسک» روسیه صورت گرفت و هرچند موفقیت آمیز بود، در نهایت پروژه موفقی از آب درنیامد، چون ارتباط با آن از دست رفت؛ ماهواره‌ای که به سفارش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در شرکت «پالیوت» در شهر اُمسک روسیه طراحی و ساخته شده بود.

«مصباح۱» دیگر ماهواره ایرانی است که جا دارد نکاتی پیرامون آن یادآور شویم؛ ماهواره‌ای که اولین پروژه ایران برای ساخت ماهواره پس از انقلاب بود و وزارت ارتباطات و یک شرکت ایتالیایی در آن مشارکت داشتند. ماهواره‌ای از نوع ماهواره‌های مدار پایین که در سال ۱۳۸۴ طی مراسمی رونمایی و اعلام شد تابستان همان سال به فضا فرستاده خواهد شد، ولی این گونه نشد تا سرانجام سال گذشته اعلام شد که ارزش بازبینی و پرتاب ندارد و در نتیجه به موزه فناوری فضایی منتقل شده است.

نام این ماهواره نشان از هم خانواده بودن آن با ماهواره مصباح دارد که مدتی است کسی زمان پرتابش را نمی‌پرسد، چون می‌دانیم به موزه سپرده شده است. هم خانواده‌هایی که ظاهرا شباهت زیادی به هم ندارند، زیرا مصباح ۲ ماهواره‌ای مخابراتی است که در باند UHF کار می‌کند و مأموریت‌هایش ذخیره و بازیابی اطلاعات، جمع‌آوری و پخش داده‌ها روی مناطق وسیع و پراکنده، خواندن از راه دور و ناوبری است، جرم آن ۷۰ کیلوگرم بوده و قرار است در ارتفاع ۷۰۰ کیلومتری و برای سه سال فعالیت کند.

 

شاخصه‌هایی که بر اساس آن، مصباح ۲ تفاوت‌های زیادی با دیگر ماهواره‌های ایرانی دارد؛ هرچند هنوز در دسته بندی میکروماهواره‌ها می‌گنجد، مکعبی و ابعاد آن ۵۰*۵۰*۷۰ است. با این تفاوت که قرار است بر خلاف ماهواره‌های ایرانی هم قد و اندازه خود، در مداری خورشید آهنگ حرکت کند، بر خلاف نیای خود که نیمی ساخته شرکت ایتالیایی بود، بومی و ایرانی است و از همه این‌ها مهم‌تر، گفته می‌شود، به وسیله کنترل حرارتی نیمه فعال قابل هدایت است.

اطلاعاتی که اگر بدانید مدل مهندسی این ماهواره در چهاردهم بهمن ماه سال ۱۳۸۸، همزمان با رونمایی از این روز به عنوان روز ملی فضایی در تقویم کشورمان، رونمایی شده و قرار بوده مدل فضایی آن هم کمی بعد رونمایی شده و در صف پرتاب قرار گیرد، ممکن است نظرتان درباره آن‌ها تغییر کند.

این ماهواره به عنوان یکی از مجموعه ماهواره‌های توسعه فناوری کشور و به کارفرمایی سازمان فضایی ایران، توسط دانشگاه صنعتی شریف طراحی و ساخته شده است. جرم این ماهواره ۵۲ کیلوگرم است و بنابراین، یک «میکروماهواره» محسوب می‌شود. میکروماهواره‌ای که تقریبا مکعبی شکل و با طول یال حدودا نیم متر است و انرژی مورد نیاز خود را از پنل‌های خورشیدی نصب شده بر سطح و باتری‌های تعبیه شده در درونش تأمین می‌کند.

 

این ماهواره فاقد نیروی پیشران است، مدار حرکت آن بیضوی است، در دسته مدار‌های کم ارتفاع (LEO)، با ارتفاع اوج و حضیض به ترتیب برابر با ۳۱۰ و ۲۵۰ کیلومتر و شیب مداری ۵۵ درجه حرکت خواهد کرد و پس از استقرار در مدار از پیش تعیین شده، اقدام به انجام مأموریت‌های محوله در دوره عمر خود می‌کند و پس از سپری شدن عمر عملیاتی، با استهلاک انرژی جنبشی و نزول به مدار‌های پایین‌تر، وارد اتمسفر شده و عمر آن پایان می‌یابد.

«دوستی» در سال ۹۴ توسط رئیس جمهور رونمایی شده و به رغم آنکه رئیس سازمان فضایی، وزیر ارتباطات و رئیس مرکز ملی فضایی بار‌ها از برنامه ریزی برای پرتاب آن و حتی از انجام مذاکرات برای پرتاب دوستی با ماهواره‌بر بومی خبر داده و فراتر از آن، موعد پرتابش را یک بار سال ۹۵ اعلام کردند و بار دیگر وعده پرتاب آن در سال ۹۶ را دادند، هنوز پرتاب نشده است.

این ماهواره از نوع مخابراتی است و در سال ۹۵ توسط رئیس جمهور کشورمان رونمایی شده است. ماهواره‌ای که قرار بود با ماهواره بر سفیر در مدار قرار گیرد؛ همان موشکی که با ساخت و بهره برداری از آن، ایران به عنوان نهمین کشور جهان، توانمندی ارسال ماهواره به فضا را پیدا کرده است. وعده‌ای که البته هنوز محقق نشده تا ناهید ۱ هم از جمله ماهواره‌های آرشیوی کشورمان باشد.

 

این ماهواره شباهت زیادی به ماهواره دوستی دارد؛ از ساختار مکعبی شکل با ابعاد حدود نیم متر و وزن ۵۰ کیلوگرمی که آن را در زمره میکروماهواره‌ها قرار می‌دهد تا فاقد پیشران بودن و بهره مندی از پانل‌های خورشیدی در سطح و باتری در دورن برای تأمین انرژی مورد نیاز آن؛ با این تفاوت مهم که از دو صفحه خورشیدی بازشونده هم بهره می‌برد.

نوع مدار این ماهواره هم بیضوی است با ارتفاع اوج و حضیض ۲۵۰ و ۳۷۵ کیلومتر و قرار است با طول عمر ۴۰ روز، به مأموریت‌های مخابراتی اش بپردازد. در خصوص ماهواره ناهید ۱، اظهارنظر‌های متفاوتی مطرح می‌شود که شاید جالب‌ترین آنها، ثبت مدار ۳۴ درجه شرقی در سال ۱۳۵۶ برای پرتاب ماهواره مخابراتی ایرانی با نام ناهید باشد که امتیاز آن در سال ۲۰۱۲ میلادی منقضی شد!

پیام یک ماهواره سنجشی است که از سری میکروماهواره‌های توسعه فناوری فضایی سازمان فضایی ایران می‌باشد که توسط دانشگاه صنعتی امیرکبیر به منظور انجام مأموریت تصویربرداری طراحی و ساخته شده است. ت

صویربرداری سه‌طیفی (سبز- قرمز و مادون قرمز نزدیک) و پانکروماتیک از محدوده ایران (به‌صورت نزدیک به زمان‌واقعی و ذخیره- ارسال)، ذخیره و ارسال پیام (S&F) و اندازه‌گیری تشعشعات فضایی از جمله ماموریت‌های این ماهواره تعریف شده است.

 

این ماهواره هم به مانند دو ماهواره قبلی که معرفی شدند، از ساختار مکعبی بهره می‌برد و قرار است، در مدار کم ارتفاع (LEO) و در ارتفاع ۵۰۰ کیلومتری از سطح زمین و با شیب مداری ۵۵ درجه قرار گیرد؛ با این تفاوت که وزن آن تقریبا برابر وزن مجموع ماهواره‌های دوستی و ناهید ۱ است؛ وزن حدود ۱۰۰ کیلوگرمی که موجب شده برای پرتاب آن، نیازمند استفاده از موشک ماهواره بر سیمرغ باشیم.

این ماهواره نیز رسما در سال ۱۳۹۵ توسط رئیس جمهور رونمایی شد و پرتاب آن در دستور کار قرار گرفت، ولی وعده‌های داده شده برای انجام این کار محقق نشدند. نکته جالب توجه در خصوص این ماهواره، طول عمر دو ساله آن و طراحی دو ایستگاه‌های زمینی برای ارتباط با آن در مرکز ماهدشت و ایستگاه زمینی قشم است؛ گزاره‌هایی که پیش از سخنان رئیس جمهور هم مجابمان می‌کرد، پیام از جمله ماهواره‌هایی خواهد بود که در اولویت پرتاب قرار دارند.

همان طور که از نام این ماهواره پیداست، همسان ماهواره ناهید ۱، ماهواره‌ای مخابراتی است؛ ماهواره‌ای که پروژه ساخت آن پس از پایان کار «ناهید ۱» آغاز و مراحل طراحی و ساخت آن به پژوهشگاه فضایی ایران سپرده شد. این پروژه از جمله برنامه‌های راهبردی کشور برای دستیابی به ماهواره‌های مخابراتی زمین‌آهنگ (ژئوسَنکرون) است؛ یعنی ماهواره‌هایی که در مدار‌هایی قرار می‌گیرند که سرعت زاویه‌ایِ چرخش ماهواره‌ها بر روی این مدار‌ها با سرعت چرخش زمین برابر است.

 

ابعاد ناهید ۲، ۶۴ سانتیمتر در ۶۴ سانتیمتر و وزن آن ۱۰۰ کیلوگرم است که این ویژگی‌ها آن را در دسته میکروماهواره‌ها قرار می‌دهد. این ماهواره قرار است در ارتفاع ۵۰۰ کیلومتری زمین و در زاویه ۵۵ درجه مداری قرار گیرد؛ با این یادآوری که به مانند ماهواره پیام، برای طول عمر دو سال برنامه ریزی شده و قرار است ارتباط مخابراتی و اندازه‌گیری تشعشعات و آزمون ارتباط همزمان تلفنی را انجام دهد.

مهم‌ترین نکته قابل ذکر در خصوص ناهید ۲، برنامه ریزی برای پرتاب آن در سال جاری است که هرچند امید آن برای پرتاب در روز‌های آتی بر اساس وعده رئیس جمهور را زیاد می‌کند، از یک سو می‌دانیم ماهواره ناهید ۱ هنوز پرتاب نشده و از بخت پرتاب برخوردار است و از سوی دیگر با این واقعیت مواجهیم که ظاهرا این ماهواره ساخته نشده، که اگر شده بود، با آب و تاب رونمایی و به صف پرتاب هدایت می‌شد!

این ماهواره نخستین ماهواره سنجش از دور کشورمان است که توسط سازمان صنایع الکترونیک وزارت دفاع و پشتیبانی نیرو‌های مسلح ساخته و در سال ۱۳۸۸ از آن رونمایی شد. رونمایی همراه با وعده پرتاب آن با ماهواره‌بر «سیمرغ» که هنوز رخ نداده تا نخستین ماهواره سنجش از دور ایرانی که پرتاب شده است، نه طلوع، که ماهواره نوید باشد که در سال ۱۳۹۰ در مدار قرار گرفت.

 

شاید مهم‌ترین نکته جالب توجه در خصوص طلوع، ظاهر متفاوت آن با دیگر ماهواره‌های کشورمان باشد، اما در بعد فنی، ویژگی‌های جالب توجه تری هم در طلوع دیده می‌شود. شاخصه‌هایی مانند کنترل وضعیت مکانیزم‌ها و سلول‌های خورشیدی و تصویربرداری با دقت "۲۵ مترمربع" از فاصله ۵۰۰ کیلومتری مدار زمین که ظاهرا پروژه ارتقای این ویژگی ها، پروژه‌ای ادامه دار است.

مداومتی که موجب شده ماهواره طلوع بعد از اتمام به «طلوع ۱» تغییر نام داده و پروژه «طلوع ۲» در دستور کار قرار گیرد. پروژه‌ای که قرار است خروجی آن ماهواره‌ای (یا ماهواره‌هایی) با قدرت تصویربرداری بسیار بیشتر باشد، با این ملاحظه که می‌دانیم طلوع ساخته شده همچنان در صف پرتاب قرار دارد و معلوم نیست برای همیشه آرشیو شده یا قرار است پرتاب شود!

این ماهواره هم از نوع ماهواره‌های سنجش از دور است که قرار است برخلاف نمونه‌های ایرانی قبلی، در مدار دایره‌ای حرکت کند. ماهواره‌ای با وزن ۹۰ کیلوگرم که برای ۱۸ ماه (یک سال و نیم) فعالیت برنامه ریزی و روی آن ۴ دوربین رنگی نصب شده تا از سطح زمین با وضوح ۸۰ متر تصویربرداری کند. پروژه‌ای که کارفرمای آن سازمان فضایی ایران بوده و توسط دانشگاه علم و صنعت طراحی و ساخته شده است.

 

مهم‌ترین نکته در خصوص ماهواره ظفر، مشابهت آن با ماهواره «نوید» است که پیشتر توسط این دانشگاه طراحی و ساخته و در سال ۱۳۹۰ پرتاب شده است، با این ملاحظه که ظفر به نسبت نوید پیشرفت‌هایی داشته است، تا جایی که سازندگانش تاکید دارند دقت سیستم کنترل تعیین وضعیت ماهواره «ظفر» نسبت به ماهواره «نوید» ۳۰۰ درصد پیشرفت داشته است.

طراحی و ساخت این ماهواره به پایان رسیده و بر اساس اظهارات مسئولان، قرار است امسال (سال ۱۳۹۷) پرتاب شود؛ وعده‌ای که اگر محقق نشود، جای تعجب ندارد به ویژه اگر بدانیم بر اساس برنامه ریزی‌های اولیه، قرار بوده ظفر در سال ۱۳۹۱ به فضا پرتاب شود و این وعده هنوز محقق نشده است!

کلیدی‌ترین نکته در خصوص این ماهواره که نخستین ماهواره از خانواده ماهواره‌های پارس است، تخصصی کردن پروژه‌های ساخت ماهواره در کشورمان است، به این صورت که در پارس ۱ چهار دانشگاه که پیشتر در این عرصه فعالیت و تجاربی کسب کرده‌اند، اشتراکی کار کردند و هر یک بخشی از کار را پیش بردند. مشارکتی که در آن علاوه بر دانشگاه ها، سازمان فضایی نیز حضور داشت.

 

علاوه بر تقسیم کار و پیش رفتن به سوی تخصصی کردن مراکز دانشگاهی فعال در ساخت ماهواره در کشورمان، آن گونه که برنامه ریزی شده، قرار است ساخت ماهواره‌های خانواده پارس به رقابتی کردن فضا در این زمینه نیز منجر شود و ظاهرا برای رسیدن به آن برنامه ریزی‌هایی نیز صورت گرفته است، اما آنچه در حال حاضر قابل بیان است، پیشرفت سریع‌تر کار ساخت ماهواره پارس ۱ است که برخی منابع از پایان یافتن آن خبر می‌دهند.

خبری که هرچند روزهای پیش نیز بر آن تأکید و تکرار شده، تایید آن دشوار به نظر می‌رسد و از این روی، پیش بینی زمان پرتاب این ماهواره دشوارتر از دیگر ماهواره‌های ایرانی است؛ مساله‌ای پیچیده که با توجه به اطلاعات کم مخابره شده درباره ویژگی‌های پارس ۱، چندان عجیب نیست. ماهواره‌ای از نوع سنجشی که هدف‌گذاری‌ها در طراحی و ساخت آن، طول عمر ۴ سال بوده و تک تصویر درز کرده از آن حکایت از وجود چهار پنل خورشیدی بازشونده در این ماهواره دارد.

سُها ماهواره‌ای سنجشی است که سه سال عمر عملیاتی خواهد داشت و با وزن ۱۵۰ کیلوگرم، در مدار ۵۰۰ کیلومتری مأموریت خودش را انجام خواهد داد. به نظر همین توضیحات کافی است تا به تفاوت‌های سها با دیگر ماهواره‌های ایرانی پی ببرید. ماهواره‌ای که با سه محموله تصویربرداری MS، SWR، TR با قدرت تفکیک مکانی به ترتیب ۳۰۰، ۱۵۰، ۹۵ قرار است وظیفه تصویربرداری از کل اراضی کشورمان را عهده دار شود.

 

سُها با تصویربرداری در هفت طیف و با قدرت تفکیک حداقل ۱۵ متر و ارسال تصاویر به ایستگاه‌های زمینی، قرار است مجموعه بسیار ارزشمندی از داده‌های سنجش از دور را تأمین کند که در زمینه‌های مختلف از جمله مانیتورینگ اراضی، جنگل ها، آب‌ها و بررسی معادن و خطوط انتقال انرژی کاربرد‌های فراوانی خواهد داشت. ویژگی‌هایی که بر اساس آن، این ماهواره را می‌توان از جمله عملیاتی‌ترین ماهواره‌های وطنی نامید.

پروژه‌ای که در سال ۱۳۹۴ در پژوهشکده سامانه‌های ماهواره تعریف شده و قرار است گام نخست طراحی و ساخت ماهواره «پارس ۲» باشد، اما هنوز مدل کیفی آن هم پایان نیافته است و از این رو، سخن گفتن درباره زمان رونمایی از آن و متعاقبا، زمان پرتابش، کاری خطا به نظر می‌رسد چراکه تجربیات خوبی در این زمینه نداریم!

این ماهواره که چندسال پیش توسط دانشگاه علم و صنعت رونمایی شد، مکعبی شکل و در ابعاد ۵۰*۵۰*۷۴ است و ۵۰ کیلوگرم وزن دارد. ماهواره‌ای که در قیاس با ماهواره ظفر، نمونه ساده تری است و ظاهرا به سفارش سازمان فضایی ساخته شده، اما همان گونه که از نامش پیداست، ظاهرا هدف اصلی از ساخت آن، یدک کشیدن لقب دولت است.

 

این را می‌شود از نکته‌ای که در مراسم رونمایی از آن هم بیان شده دریافت؛ اینکه این ماهواره طی ۵ ماه طراحی و ساخته شده است. گزاره‌ای که اگر بدانیم نخستین ماهواره ساخت دانشگاه علم و صنعت یعنی ماهواره «نوید» در سال ۱۳۹۰ به فضا پرتاب شده و ماهواره «ظفر»، نسخه ارتقا یافته آن است که در این دانشگاه طراحی و ساخته شده، بیشتر خودنمایی می‌کند.

آن گونه که مسئولان گفته‌اند، تدبیر تست‌های استاندارد را سپری کرده و آماده پرتاب است؛ پرتابی که با موشک ماهواره بر سفیر هم ممکن است و از این رو بعید نیست به زودی صورت گیرد تا این ماهواره زودتر از ماهواره‌های سن و سال داری که در زمان طولانی تری است در صف پرتاب قرار دارند و بعضا از این ماهواره پیشرفته‌تر هستند، به فضا پرتاب شود.

این ماهواره هم همان طور که از نامش پیداست، ظاهرا هدفی بیش از بلند آوازه کردن نام پهنه آبی جنوبی کشورمان ندارد. ماهواره‌ای که با ماهواره تدبیر در یک روز رونمایی شده و ظاهرا به سفارش سازمان فضایی طراحی و ساخته شده است. ماهواره‌ای در ساختار مکعبی که برای اهداف مخابراتی ساخته شده و از بسیاری از ماهواره‌های معرفی شده در این گزارش کوچکتر است.

 

نکته جالب توجه در خصوص این ماهواره نه ابعاد یا شاخصه‌های فنی آن، که طراحی و تولید آن توسط دانشگاه مالک اشتر است. دانشگاهی که با خلیج فارس، ضلع چهارم دانشگاه‌های تولید کننده ماهواره در ایران لقب گرفته و دور از انتظار نیست که با پرتاب ماهواره اش به فضا، نامش در این حوزه بیش از پیش مطرح شده و نقش آفرینی اش در حوزه فضایی، گسترش بیابد.

پرتاب ماهواره‌ای سازگار با بستر ارتباطی بی سیم زمین پایه کشور که قرار است در خدمت ارتباطات امن قرار گیرد و چه بسا اگر در این اهداف موفق عمل کند، تکثیر آن برای بهره برداری در مواقع خاص (مثل زمان وقوع حوادث و بلایای طبیعی) در دستور کار قرار گیرد.

 

***
علاوه بر ماهواره‌های یاد شده، در این سال‌ها بار‌ها از طراحی و ساخت و یا رونمایی برخی ماهواره‌های دیگر اخباری مخابره شده که از جمله آن‌ها می‌توان به ماهواره دانشجویی «یامهدی» اشاره کرد. ماهواره‌هایی که اغلب قد و قواره‌ای بزرگتر از اسم هم نیافته‌اند و حتی یافتن تصویری از آن‌ها هم دشوار است.

ماهواره‌هایی که بی شک در مسیر کلی کشورمان به سمت دستیابی به دانش فضایی، نقشی ولو کوچک ایفا کرده‌اند و از این روی، جا دارد اطلاعات و تصاویر مربوط به آن‌ها در جایی گردآوری شده و در معرض دید همگان قرار گیرد؛ جایی که چه بسا در آینده بتوان برخی از ماهواره‌های فهرست شده در بالا را هم به آنجا منتقل کرد تا دست کم اگر پرتاب نمی‌شوند، گوشه و کنار رها نشده و خاک نخورند!