آیا کتاب درسی جایگاه آزمون و خطاست؟

حال روزی را تصور کنید که کتاب درسی به عنوان مرجع دانش‌آموزان، خود دچار اشکالاتی فاحش باشد. متاسفانه در سال‌های اخیر با توجه به تغییرات و بازنگری کتاب‌های درسی، شاهد برخی اشکالات فاحش در کتاب‌های درسی هستیم و مشخص نیست که علت این اشتباهات در کتاب‌های درسی، بی‌دقتی است یا عدم تسلط کافی به مباحث.

 و امسال نیز شاهد وجود اشکالاتی در کتاب فارسی پایه یازدهم هستیم البته در طول سال‌های اخیر به دلیل حجم گسترده تغییرات کتاب‌های درسی، اشکالاتی در کتاب‌ها پس از چاپ و توزیع مشاهده می‌شود اما مشخص نیست چرا با وجود برخی اشکالات در کتاب‌های درسی، پایش‌ها برای کنترل و کاهش این اشتباهات بیشتر نمی‌شود و باز هم هر سال شاهد تکرار اشتباهات فاحش در کتاب‌های درسی هستیم.

باید دقت داشت که ایرادات کتاب‌های درسی موضوعی جدی است و این اشکالات می‌تواند مرجعیت کتاب‌های درسی را مخدوش کند، اینکه کتاب‌های درسی با اشکالات فاحش چاپ و به دست دانش‌آموزان می‌رسد به این امید که چاپ امسال آزمایشی است و سال بعد اصلاح خواهد شد تا چه اندازه در نزد افکار عمومی جامعه قابل پذیرش است؟

* ایرادات کتاب فارسی پایه یازدهم از نگاه یک معلم

یکی از معلمان درس ادبیات فارسی پایه یازدهم،‌ با اشاره به اینکه متاسفانه منبع کتاب‌های درسی وبلاگ‌ها شده است و با مراجعه به وبلاگ‌ها کتاب‌ها را تدوین می‌کنند، اشکالات کتاب ادبیات فارسی را اینگونه برمی‌شمرد:

صفحه 61 کتاب در سوال یک قلمرو فکری عنوان کرده‌اند: در عبارت‌های زیر مقصود از قسمت‌های مشخص شده چیست؟ در صورتیکه اصلا قسمت‌ها مشخص نشده است.

در صفحه 82 و در درس روانخوانی، دو بیت شعر آورده‌اند و آن را به شخصی به نام اصغر رباط نسبت داده‌‌اند که اسیر بوده است، این فرد در سال 69 از اسارت آزاد می شود و 10 سال اسیر بوده است در صورتی که این شعر برگرفته از غزلی است از شهید محمد عبدی بابلسری، این شهید در 27 اردیبهشت سال 55 به دنیا و 16 بهمن 77 به عنوان سرباز در مبارزه با قاچاقچیان شهید می‌شود.

در صفحه 49 شعری« زندگی رسم پذیرایی از تقدیر است، وزن خوشبختی من وزن رضایتمندی است.» این شعر به نام سهراب سپهری منتشر شده است اما در حقیقت شاعر آن کیوان شاهبداغی است.

در صفحه 60 کتاب بحثی به نام املای همزه را آورده‌اند و یک سوال مطرح شده است که برای کاربرد شکل‌های مختلف همزه 6 واژه مناسب بیابید و خود کتاب مار بوآ را مثال زده است اما مگر چه تعداد واژه وجود دارد که حرف پایانی آنها همزه باشد؛ البته این بخشی از اشکالات است فاحش است و اشکالات ویرایشی و املایی دیگری هم در کتاب مشاهده می‌شود.

* آموزش‌وپرورش در پاسخ به اشتباهات چه می‌گوید؟

در رابطه با اشتباهات کتاب‌ فارسی پایه یازدهم، محمود امانی طهرانی مدیرکل دفتر تالیف کتاب‌های درسی گفت:‌در یکی از تمرین‌های کتاب فارسی پایه یازدهم شعری به اشتباه از یک شاعر مطرح شده و آن را منسوب به سهراب سپهری کرده‌اند که با توجه به بررسی‌های انجام شده این بیت شعر از سال آینده حذف شده و شعری از شاعری سرشناس را جایگزین خواهند کرد. علاوه بر این مطلب در یکی از تمرینات کتاب درسی علوم و فنون ادبی 2 هم یکی از ابیات به اشتباه به یکی از شاعران معروف کشور نسبت داده است که این مسئله هم از سال آینده اصلاح خواهد شد.

وی در رابطه با دلایل این اشتباهات عنوان کرد:‌ امسال اولین دوره کتاب‌های پایه یازدهم بین دانش‌آموزان توزیع شد و با توجه به حجم عظیم فعالیت‌ها برای تدوین کتاب‌های درسی در2 مورد جزئی شاهد اشتباهاتی بودیم که برای سال آینده بر طرف خواهد شد البته نباید این از این مسئله غافل بود که سال اول چاپ هر کتاب به طور آزمایشی است. همواره برای تالیف کتاب‌های درسی دقت کافی از سوی مولفان و عوامل دخیل در تالیف کتاب‌های درسی را شاهدیم اما گاهی اشتباهاتی کوچک رخ می‌دهد که فضای مجازی در انعکاس آن نقش بسزایی دارد البته همواره در جهت حذف چنین اشتباهاتی هستیم.

* اشتباهات علمی در کتاب‌های درسی

هر چند برخی کارشناسان معتقدند نمی‌توان از کنار این اشتباهات به سادگی گذشت و آنها را جزئی تلقی کرد و باید پیش از مرحله چاپ کتاب‌های درسی دقت کافی را داشت چرا که هر اشتباه ضربه‌ای است بر اعتماد عمومی مخاطبان و اعتبار و مرجعیت کتاب‌های درسی را مخدوش می‌کند.

هامون سبطی مولف و مدرس زبان و ادبیات فارسی معتقد است که از دید بزرگان آموزش‌وپرورش، این مسئله که دانش‌آموز موش آزمایشگاهی و کتاب درسی جایگاه آزمون و خطا نیست، امری پذیرفته است هر چند که ممکن است در چاپ نخست کتاب‌های درسی اشتباهاتی رخ دهد اما این اشتباهات نباید ساختاری و محتوایی باشد. متاسفانه در سال‌های اخیر شاهد اشتباهاتی از این دست در کتاب‌های درسی هستیم.

وی افزود: یکی از نمونه های اشتباهات علمی در کتاب های فارسی این است که در کتاب پایه یازدهم، نویسنده بر این گمان است که با جمع بستن یکی از اجزای واژه مرکب، واژه جمع بسته می شود و سست عناصر را جمع سست عنصر معرفی کرده است! پس حتما "خوش الحان" هم جمع خوش لحن است! در حالی که صفت در فارسی جمع ندارد.

این مدرس و مولف زبان و ادبیات فارسی گفت: متاسفانه باید گفت که این اشتباهات در کتاب‌های درسی، لغزش قلم نیست و نشان دهنده این است که نویسنده شناخت کاملی نسبت به دستور زبان فارسی ندارد.

* کمرنگ شدن دستور زبان فارسی در کتاب‌های درسی

سبطی با اشاره به اینکه سال تحصیلی گذشته کتاب‌های نگارش فارسی را بررسی کردم ، ادامه داد: در این بررسی با مواردی مواجه شدم که اثبات کرد،‌ سفارش‌های ساده نگارشی کتاب های نگارش در خود همان کتاب‌های نگارش رعایت نشده است(از جمله به کاررفتن واژه‌های فارسی به همراه "ات" جمع عربی).در کتابهای تازه تالیف، آموزش دستور زبان فارسی به قدری کمرنگ شده که در حد چند تمرین نامنسجم در پایان درس‌ها خلاصه می شود، این در حالی است که دستور زبان جزو مهم زبان و ادبیات در جهان است.

وی در توضیح این مسئله گفت: اگر به شما بگویند در کشورهای انگلیسی زبان بحث گرامر و در کشورهای عربی زبان بحث صرف و نحو تدریس نمی‌شود یا در حد چند تمرین نامنسجم خلاصه شده است، تعجب نخواهید کرد؟ متاسفانه این مسئله در کتاب‌های درسی کشور ما مشاهده می‌شود.

این کارشناس آموزش زبان و ادبیات فارسی عنوان کرد:‌ بی توجهی به دستور زبان در کتاب‌های ادبیات مشاهده می‌شود در حالیکه برای آموزش زبان دوم، ترجمه متون،ماشین‌های ترجمه همزمان و حتی تولید متن و درک آن نیاز به نگاه دستوری است همچنین در رشته عصب شناسی که از مهترین شاخه‌های علوم نوین است، دستور و زبان‌شناسی از شاخه‌‌های مهم به شمار می‌آید.

* تقویت انشاء در کتاب‌های جدید

سبطی تصریح کرد: سیاست‌گذاری کتاب‌های جدید ادبیات خوب است و در کتاب‌های قدیمی شاهد جای خالی مقوله انشا بودیم اما با تدوین کتاب درسی نگارش، این فرصت برای دانش‌آموزان فراهم شد که در این زمینه قلم بزنند، همچنین ساختار و سرفصل‌های کتاب‌های نگارش هوشمندانه است اما تیم اجرایی نتوانسته است آنچه را از آنها خواسته‌اند به شیوه صحیح اجرا کند.

وی افزود: کتاب‌های درسی منشور آموزشی است و جای آزمون و خطا نیست. سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی اگر چه با حجم سنگین کار و فشار ناشی از تغییر نظام آموزشی، مواجه بوده است، با این حال امکانات بسیاری نیز در اختیاردارد بنابراین پیش از آنکه کتاب‌های درسی در شمارگان میلیونی چاپ شوند و ذهن دانش‌‌آموزان با مطالب نادرست درگیر شود، باید آنها را به خوبی بررسی کرد تا شاهد اشتباهات آشکار نباشیم.

این کارشناس آموزش زبان و ادبیات فارسی خاطرنشان کرد: مشکل آموزش‌وپرورش این است که از توانمندی بخش خصوصی در بحث کتاب‌های درسی بهره نمی‌برد حتی می‌توان در مرحله ویرایش کتاب‌های درسی از توان بخش خصوصی استفاده کرد که در این راه نیز همراهی صورت نگرفته است.

وی با طرح این پرسش که چرا شعر معاصر در کتاب‌های درسی کمرنگ شده است، افزود: تیم تالیف کتاب‌های درسی باید به قدری توانمند و مقتدر باشد که در هر مقوله‌ای، یک یا دو متخصص با تجربه حضور داشته باشند، البته اگر فردی شناخت کافی از شعر یا زبان شناسی نداشته باشد، جابه جایی اسم چند شاعر یا خطاهای دستوری برایش چندان مهم تلقی نمی‌شود اما وجدان فرهیختگان جامعه از کنار این مسائل به سادگی عبور نمی‌کند.

سبطی گفت: طبق اسناد آموزش‌وپرورش این وزارتخانه مکلف شده است در تولید کتاب‌های آموزشی از توان بخش خصوصی بهره‌مند شود و خود به عنوان ناظر ایفای نقش کند. با وجود نگاه مثبت و نوگرایانه اغلب مدیران دفتر تالیف، از سوی دیگر، شاهد نخبه هراسی در این حوزه هستیم به گونه‌ای که به جای جذب تعداد بیشتری از نخبگان در دفتر تالیف کتاب‌های درسی شاهد کمرنگ شدن حضور صاحب نظران باسابقه و کارآزموده گذشته در برخی گروه‌ها هستیم.

* ایرادات آشکار اعتبار کتاب‌های درسی را نزد دانش‌آموزان کمرنگ می‌کند

این فعال آموزشی بیان کرد: امسال به عنوان معلم و مدیر مسئول انجمن ناشران آموزشی کشور، در نمایشگاه بین المللی کتاب تهران، ایرادهای باور نکردنی کتاب‌های نگارش را در حضور مسئولان ارجمند دفتر تالیف کتاب‌های درسی بازگو کردم اما پس از آن، حتی نخواستند تا ایرادات را به صورت مکتوب براییشان ارسال کنم. این نوع نگاه به بخش غیردولتی کار را به جایی رسانده که دانش‌آموزان نتوانند به دقت علمی کتاب‌های درسی مطمئن باشند و به منابع دیگر روی بیاورند.

سبطی ادامه داد: کتاب درسی سرمایه ملی است و حدود 100 سال است که بزرگان کشور تلاش کرده‌‌اند تا کتاب‌های درسی در ذهن ایرانیان در چنین جایگاهی والا جای گرفته است. اما وقتی در کتاب‌های درسی ایراداتی فراوان و نوظهور مشاهده می‌شود، اعتبار آن نزد خانواده‌ها،‌ دانش‌آموزان و معلمان فرومی کاهد.

وی بیان کرد:‌این که مسئولی می‌گوید چاپخانه ویراست قبلی را چاپ کرده است،‌ قابل قبول نیست؛ نهاد آموزش‌وپرورش یک سرمایه ملی است و جای سهل انگاری نیست. همچنین مقوله دیگری که باید به آن توجه جدی کرد، بحث انتخاب محتوای مناسب برای کتاب‌های درسی است، چرا که در سال‌های اخیر متون درجه دو یا سه به کتاب‌های درسی وارد شده است و همچنین باید تکلیف این موضوع مشخص شود که آیا دانش‌آموزان ایرانی علاوه بر گرامر و صرف و نحو نیازی به دستور زبان فارسی دارند یا خیر؟