تنزل ۳درصدی صادرات محصولات دانش‌بنیان در دولت‌روحانی‌+‌نمودار

به گزارش سرویس اقتصادی پایگاه 598، نوسانات شديد قیمت نفت در سال‌های اخیر، جايگزين شدن منابع انرژي و بی‌ثباتی سیاسي در عرصه بین‌المللی، سال هاست لزوم توجه به افزايش صادرات غیرنفتي را بیش‌ازپیش آشکار می‌سازد. بدین جهت در راستای مقاوم سازی اقتصاد کشور، صادرات فناوری‌های پیشرفته کالا و خدمات دانش‌بنیان به‌واسطه ارزش بالای اقتصادي، ايجاد ثبات و اقتدار سیاسي و ایجاد وابستگي در كشور مقصد و ارزش، ازجمله معیارهاي تحقق اقتصاد مقاومتی محسوب می شوند.

با این حال، گزارش اخیر مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی (اینجا+) نشان می دهد ایران نه تنها وضعیت چندان خوبی در زمینه شاخص های فناوری‌های پیشرفته کالا و خدمات دانش‌بنیان ندارد، بلکه در طول چهار سال اخیر جایگاه ایران تنزل یافته است.  

سهم صادرات بخش دانش بنیان با دو  شاخص‌ استاندارد و مرسوم «صادرات محصولات فناوری‌های پیشرفته» و «صادرات خدمات فني و مهندسي» محاسبه می شود. گزارش مرکز پژوهش های مجلس  نشان می‌دهند صادرات محصولات با فناوري بالای کشورمان در سال ۱۳۹۳ حدود ۶۳۰ میلیون دلار (كمتر از ۴ درصد از كل صادرات تولیدي) و  صادرات خدمات فني و مهندسي در سال ۱۳۹۵ حدود ۲۲۰۰ میلیون دلار (حدود ۱.۴۰ درصد از کل صادرات تولیدی) را شامل می شوند.  این درحالی است  كه طبق آخرين برآوردها صادرات فناوری‌های پیشرفته در چین ۲۵.۸ درصد، در برزيل ۱۲.۳ درصد، در ژاپن ۱۶.۸ درصد، در كره ۲۶.۸، در هند ۷.۵ درصد و در مالزي ۴۲.۸ درصد از كل صادرات تولیدي است.

در ادامه جزییات صادرات دو مؤلفه صادرات محصولات با فناوری بالا و صادرات خدمات فني و مهندسي به‌تفصیل بررسی شده اند.

1. صادرات محصولات با فناوری بالا

میزان صادرات فناوري هاي پیشرفته يکي از شاخص هاي مهم تحقق اقتصاد دانش بنیان است که به عنوان صادرات پايدار شناخته ميشوند، زيرا متکي بر علم و فناوري بود و  نه تنها همانند منابع نفت و گاز تمام نمی شوند،  بلکه به تولید محصوالت تکمیلي مضاعف نیز منجر ميشوند.  

بررسی‌ها نشان می‌دهد درحال حاضر تمرکز کشورها در صادرات، حرکت از محصولات ابتدایی به سمت کالاهای با فناوری بالاست. براساس یک تحقیق بین‌المللی، از سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۰ رشد صادرات کالاهای مبتنی بر فناوری پائین ۵ برابر، کالایی مبتنی بر فناوری متوسط ۵۵ و کالاهای مبتنی بر فناوری بالا ۴۱ برابر رشد داشته‌اند.  بااین‌حال براساس نتایج تحقیقات مرکز پژوهش‌های مجلس، ایران در این عرصه چندان توفیقی نداشته است.

در یک تقسیم‌بندی کلی (بر اساس طبقه‌بندی بین‌المللی استاندارد صنعتی ISIC  و طبقه‌بندی بین‌المللی استاندارد تجارت  SITC)، محصولات با فناوري بالا شامل موارد زیر هستند.

• داروسازي و شیمی
• هوافضا (فضاپیما و هواپیما)
• راديو، تلويزيون و ارتباطاتي تجهیزات
•  ابزارهاي پزشکي، بصري و دقیق
• ماشین‌آلات اداري، شمارشگر و محاسبه‌گر
• ماشین‌های الکتريکي
• ماشین‌های غیرالکتريکي
• نرم‌افزار
• جنگ‌افزار

بر اساس این گزارش، اقلام صادراتی محصولات با فناوری بالای ایران در سال ۱۳۹۳ به شرح جدول زیر (شماره سه) می‌باشد.

همانطور که در جدول بالا مشاهده می شود، داروسازی و شیمی با ۲۹۵ میلیون دلار، رادیو، تلویزیون و تجهیزات ارتباطی با ۵۷، ابزارهای پزشکی با ۴۱ و هوافضا با ۳۴ میلیون دلار در رتبه‌های اول تا چهارم بیشترین صادرات محصولات با فناوری پیشرفته ایران قرار دارند.

سهم صادرات محصولات با فناوری بالا از کل صادرات تولیدی

بر اساس جداول زیر مقایسه رشد صادرات فناوری‌های پیشرفته تعدادي از كشورها در بازه زماني سال ۱۹۹۰  تا سال ۲۰۱۵ با ايران، نشان می‌دهد علیرغم رشد اندك اين شاخص در بازه زماني مذكور در ايران، فاصله كشورمان با اين گروه از كشورها بسیار زياد است. درحالی‌که در سال ۲۰۱۵ سهم (درصد) صادرات فناوری‌های پیشرفته از مجموع کل صادرات تولیدی در چین ۲۵.۸ درصد، در برزيل ۱۲.۳ درصد، در ژاپن ۱۶.۸ درصد، در كره ۲۶.۸، در هند ۷.۵ درصد و در مالزي ۴۲.۸ درصد است، اما این میزان (آمار سال ۲۰۱۳ ) در ایران حدود ۴.۱ درصد می‌باشد.

همچنین اگر ارزش پولی صادرات فناوری‌های بالای کشورمان را با کشورهای یادشده مقایسه کنیم، ارقام قابل‌تأملی را نشان خواهد داد. بر این اساس و بر طبق جدول دو، ارزش پولی  توسعه صادرات فناوری‌های پیشرفته ایران  در سال ۲۰۰۰ میلادی ۰۱۲/. میلیارد دلار، در سال ۲۰۰۵ حدود ۱۳۲/.، در سال ۲۰۱۰ حدود ۵۸۴/. و در سال ۲۰۱۳ حدود  ۶۵۳/. میلیارد دلار می‌باشد که برای نمونه در همین زمان حجم صادرات فناوری‌های پیشرفته کشور مالزی به ترتیب ۴۷، ۵۷، ۵۹ و ۶۰ میلیون دلار بوده است.

بر اساس این داده ها، در زمینه توسعه فناوری‌های پیشرفته علاوه بر كشورهاي توسعه‌یافته‌ای نظیر ژاپن، فاصله ایران با اقتصادهاي درحال‌توسعه‌ نظیر برزيل، مالزي، چین و هند نیز چشمگیری است.

1. صادرات خدمات فني و مهندسي

دومین مورد از مؤلفه‌های صادرات دانش بنیان، صادرات خدمات فني و مهندسي است. ارائه خدمات فني و مهندسي می‌تواند در مرز يك كشور محصور بماند و يا به بازارهاي بین‌المللی كشورهاي ديگر راه بیابد. به دلیل نیاز روزافزون به اقتصاد جهاني به توسعه عمراني و زيرساختي، ارزش‌افزوده‌ای صدور خدمات فني و مهندسي يك فرصت جهاني است. 

بر اساس ماده یک (۱)  آیین‌نامه مقررات حمايتي دولت در صادرات خدمات فني - مهندسي، »صادرات خدمات فني و مهندسي» عبارت است از: صادرات مجموعه فعالیت‌های هدف‌دار مهندسي، تداركات، اجرا، ساخت، تعمیر کالا و تجهیزات و ماشین‌آلات صنعتي، نصب و راه‌اندازی و نظارت و آموزش‌های مربوط، انتقال دانش فني، فعالیت‌های نرم‌افزاری (مديريتي، طراحي، مشاوره، خدمات انفورماتیك)، مطالعات توسعه و نظاير آن‌ها، به‌طوری‌که صدور كالای صرف محسوب نشود.

درحال‌حاضر كشورهاي توسعه‌یافته به‌سرعت درحال افزايش سهم خود در صدور خدمات فني و مهندسی‌اند. در نمودار زیر وضعیت صادرات خدمات فني و مهندسي ايران در فاصله زماني سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۵ نشان داده‌شده است. بر اساس این نمودار میزان صادرات خدمات مهندسی در سال ۹۲ حدود ۲۲۶۰ میلیون دلار بوده است که با تنزل ۷۳ میلیون دلاری، در سال ۹۵ به ۲۱۸۷ میلیون دلار کاهش‌یافته است.

همچنین ایران در مقیاس جهانی و در مقایسه با کشورهای پیشرو نیز همانند محصولات با فناوری بالا از وضعیت  چندان قابل دفاعی برخوردار نیست. بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، صادرات خدمات فنی و مهندسی ایران در سال ۲۰۱۴ حدود ۱۰۲۶ میلیارد دلار بوده است که در مقایسه با کشورهایی همچون تایلند، فیلیپین، روسیه، سنگاپور، ژاپن، هند و امریکا چندان وضعیت مناسبی ندارد.

هرچند نبايد منکر پیشرفته‌ای چندساله اخیر شد، اما مقايسه اين ارقام با كشورهاي ديگر نشان می‌دهد كه وضعیت رسوخ دانش و فناوري در تولیدات و صادرات كشور چندان رضایت‌بخش نیست.

* تراز