ترویج فرهنگ تنبلی و عافیت‌طلبی به سبک مسابقات بی‌خاصیت / اقدام و عمل رسانه ملی، خلاف نهی صریح رهبر انقلاب

به گزارش سرویس فرهنگی پایگاه 598، یکی پای ثابت بسیاری از برنامه های تلویزیونی، برگزاری مسابقات و قرعه کشی های  مختلفی است که در آنها قول اهدای جوایز نفیس و در ارقام میلیونی، به معدودی از شرکت کنندگان  داده  می شود. در واقع بعضی از این مسابقات و قرعه کشی ها به صرف حضور در یک برنامه، برای مخاطبین جوایز گران قیمت در نظر می گیرند، بعضی برای پیش بینی نتیجه یک مسابقه ورزشی، برخی برای پاسخگویی به چند سوال اطلاعات عمومی، شماری برای موفق شدن در یک بازی رایانه ای و نهایتا برخی در قالب آگهی تبلیغاتی اعلام می کنند برای خرید یک کالا، به صورت قرعه کشی جوایزی را از بیت المال اهدا می کنند.

لازم به اشاره است که این جوایز بدین جهت داده می شود که شمار بینندگان این برنامه ها افزایش پیدا کند و یا اینکه  پیرامون یک مسئله نظر سنجی بزرگی با مسابقات پیامکی صورت گیرد و نیز  خرید از یک فروشگاه و برند تجاری، بیشتر شود. اما در کنار این اهداف، در بعضی از این مسابقات که به صورت پیامکی هم برگزار می شود ارقام کلانی بابت هزینه ی پیامک نصیب شرکتهای مخابراتی می شود در حالی که رقم پرداختی به جوایز این مسابقات در مقایسه با درآمد حاصله بسیار کم است و مطمئنا بین شرکتهای مخابراتی با برگزار کنندگان این مسابقات ارتباط تجاری  وجود دارد.

و از سوی دیگر جوایز گران قیمت فروشگاه های تجاری به شمار کمی از خریداران، در نهایت قیمت تمام شده محصول را بالاتر برده و از جیب همه خریداران کسر می شود. و نیز از منظر دیگر چنین قرعه کشی هایی، در جهت رشد فرهنگ مصرف گرایی عمل می کنند در این وضعیت، افراد به سمت خرید کالاهایی می‌روند که به آن نیاز ندارند یا به بیان دیگر نیاز اساسی ندارند. حال آنکه این سرمایه می‌توانست در خدمت تامین مایحتاج مهم‌تر و حتی پس‌انداز برای آینده خانواده تبدیل شود.  علاوه بر این، ضروری است گفته شود که عدم اعمال نظارت بر بعضی بخش های خصوصی، سبب می گردد مشخص نشود که جوایز وعده داده شده در نهایت چه سرنوشتی پیدا می کنند.

فارغ از حواشی این موضوع، سوالی که در اینجا شایسته پرسش است این می باشد  که دریافت جایزه ذی قیمت در قبال پیش بینی یک مسابقه و امثال آن از جهت شرعی چه وضعیتی دارد چرا که از یک نقطه نظر در دین مبین اسلام، عامل اصلی کسب ثروت و روزی، کار معرفی شده است. اما در این مسابقات به هیچ نحو بین تلاش صورت گرفته و ما به ازای دریافتی تناسبی دیده نمی شود و حتی در قرعه کشی ها به صرف شانس و اتفاق کسی ناعادلانه به دارایی ای می رسد.

چنانچه گفته شود این جایزه در قبال کار پرداخت نشده و طی یک قالب متفاوت که تلاش فرد در آن شرط نمی باشد صورت می گیرد، در جواب باید گفت آیا رواج حداکثری چنین مسابقاتی در نهایت به نوع تفکر و روحیه کسب روزی در مردم صدمه نمی کند؟ در حالت جزئی و مصداقی، بعضی از مراجع تقلید برای دریافتی های چنین مسابقاتی با رعایت کردن شرایطی، اشکال وارد نکرده اند و بعضی نیز چنین عایدی این گونه مسابقات را حرام دانسته اند. در همین رابطه مقام معظم رهبری در پاسخ به این سوال که "شرکت در مسابقات پیامکی و دریافت جایزه از آن به لحاظ شرعی چه حکمی دارد؟" می فرمایند:

اگر هزینه‎ای افزونتر از هزینه‏ های معمولی پیامک از افراد کم نشود و هزینه جایزه بر اساس جمع آوری پولهای کسر شده نباشد اشکالی ندارد. اگر علاوه بر هزینه معمول پیامک، پولی بابت شرکت در مسابقه از افراد کسر شود و از پولهایی که از افراد کسر شده جایزه تهیه کنند، حرام است."

و دفتر آیه الله وحید خراسانی در پاسخ به همین سوال عنوان نموده: ابتدا باید بدانیم برگزارکنندگان چه سودی می برند. اگر یک سازمان دینی یا فرهنگی غیرانتفاعی بودجه ای را برای بالا بردن سطح دینی، فرهنگی، معرفت اجتماعی، بهداشتی و... می گذارد که هزینه آن را دولت و یا سازمانهای خاص می دهند و اهداف عام المنفعه پشت آن است و برای آن سؤالاتی را طرح کرده و جوائزی را تهیه می کنند اشکالی ندارد، البته مادامی که در این مسابقات بدآموزی و رفتار حرامی نباشد اشکالی ندارد.

همچنین توجه به پاسخ مراجع عظام در  خصوص سوال زیر روزنامه راه مردم قابل تامل است:

روزنامه «راه مردم» در نظر دارد مسابقه پيش‌بيني مسابقات ورزشي را در روزنامه به چاب برساند؛ لذا از جنابعالي اين استفتا را دارد كه برگزاري مسابقه پيش‌بيني مسابقات ورزشي كه در روزنامه جنبه تبليغاتي براي روزنامه دارد و با عنايت به اينكه برگزاري اين مسابقه هيچ وجهي از خوانندگان روزنامه دريافت نمي‌گردد و صرفا با خريد روزنامه در اين مسابقه كه به صورت قرعه كشي برگزار مي‌گردد، شركت مي‌كنند و جوايزي اهدا مي‌گردد، ايراد شرعي دارد يا خير؟

آیت الله العظمی شبیری زنجانی: پرداخت جایزه بدون دریافت وجه خاصی از افراد در مثال ذکر شده اشکال ندارد، ولی به طور کلی شایسته است در اموری مانند پیش بینی مسابقات از گسترش و ترویج پرداخت جایزه جلوگیری شود، چرا که فرد بین حلال وحرام بسیار باریک است.

آیت الله العظمی صافی گلپایگانی: به نظر اینجانب پول گرفتن در مقابل پیش بینی مسابقات اکل مال به باطل است و جایزه نیست.

حضرت آیت الله العظمی علوی گرگانی: اگر بابت طرح مسابقه در روزنامه مبلغی بر قیمت متعارف روزنامه اضافه نشود و فردی که روزنامه را می خرد، صرفا پول را بابت شرکت در مسابقه ندهد بلکه قصد خرید روزنامه را داشته باشد، اشکالی ندارد."

با دقت در پاسخ مراجع عظام ملاحظه می شود ایشان پیرامون حکم شرعی مسابقات متعارف، از زاویه نیفتادن در ورطه شرط بندی و بلیط بخت آزمایی به این موضوع ورود کرده اند و در همین حال، بعضی مخالف مصادیقی از مسابقات و قرعه کشی های مذکور هستند. اما چنانچه در مقام حاکم اسلامی که با دید کلان مجموعه ای کثیری از این مسابقات را در نظر گرفته و آثار آن را مورد بررسی قرار دهیم بی شک نوع نگاه به این مقوله کاملا متفاوت می شود.

در توضیح این مطلب باید گفت برگزاری این مسابقات در حالت گسترده در کنار فرهنگهای مخرب دیگر سبب می شود که روحیه ی دارا شدن بدون کار و سختی برای مردم یک فرهنگ عمومی شود در واقع مخاطبی که روزانه در مسابقات مختلف برای بدست آوردن جوایز بعضا چند میلیونی شرکت می کند در حالی  که هیچ گونه زحمت خاصی برای پیروزی در آنها نباید متحمل شود و در همین حال به رویا پردازی های گوناگون می پردازد که در صورت پیروزی چگونه مال باد آورده را هزینه کند کم کم روحیه دارا شدن بدون تحمل کار و سختی برایش عادی می شود از سوی دیگر زیادخواه شده و قواعد معمول زندگی را فراموش می کند. و این روحیه و تفکر نقطه ی مقابل تفکر و سبک زندگی اسلامی است چرا که در اسلام  بیکاری و تنبلی و توقع رزق بدون تلاش تقبیح و از آن نهی شده است.

همچنین از آن جایی که در این مسابقات عده‌ی کمی موفق به کسب جایزه می شوند شاید این پاسخ مطرح شود که سایر شرکت کنندگان پس از ناکامی در مسابقه متوجه خواهند شد که راه اصلی کسب درآمد در زندگی تحمل مرارت های معمول کاری و بسنده کردن به حقوق رایج است اما نکته ای ظریفی که اینجا وجود دارد این است که کثرت برگزاری این مسابقات سبب می شود که افراد هیچ گاه امید خود را از دست نداده و در مسابقات دیگر شانس خود را امتحان کنند و از سوی دیگر ساعت ها رویا پردازی های بچگانه، به این راحتی از ضمیر ناخود آگاه شرکت کنندگان بیرون نشده و انباشت این تصور که باید به راحتی ثروت هنگفت بدست آورد سبب می شود که بعضی از افراد که تقید اخلاقی کمتری دارند، این آرزوی خود را با روش های نامشروع محقق کنند.

همچنین شکست در چنین مسابقاتی سرخوردگی و ناراحتی خاص خود را به مخاطب تزریق می کند. و لذا بعضی دیگر از افراد که هیچگاه به پول مفت دست پیدا نمی کنند دائما در آشفتگی فکری های ناشی از چنین خیالاتی به سر می برند.

در رابطه با دغدغه ی این نوشتار، نزدیک به ۱۰ سال قبل، رهبر معظم انقلاب در دیدار با مسئولان و مدیران صدا و سیما در رابطه با ترویج فرهنگ مصرف‌گرایی از طریق تبلیغات تلویزیونی و برنامه‌های بی‌محتوا فرمودند: «... یکی از مسابقه‌ها، مسابقه‌ی تلفنی است. شخصی تماس میگیرد و به‌خاطر هیچی، به او جایزه میدهند! یک روز من دیدم در یک برنامه‌ی تلویزیونی پنج میلیون تومان به یک نفر جایزه دادند؛ برای این‌که به چند سؤال جواب داد! این سرگرمىِ خیلی جالبی نیست. پنج میلیون تومان، تقریباً حقوق دو سه سال یک کارمند متوسط است. ممکن است بگویند این‌کار ترویج علم است.

ترویج علم را از یک راهِ بهتر بکنید؛ این راه ضرر دارد. عده‌یی که این‌گونه مسابقات را نگاه میکنند، بی منطقی به ذهن‌شان می‌آید و از این بی منطقی سوءاستفاده میکنند. این کار منطقی ندارد که مثلاً بنده بدانم انجیل عربی است یا یونانی است یا لاتینی است؛ بعد بگویند حالا که شما دانستید، این پانصدهزار تومان یا فلان مبلغ مال شما! این کار معنی ندارد....» و در ادامه فرمودند: «...تبلیغات رسانه‌اى و گاهى تبلیغ‌هاى خیلى پُررنگ که مردم را به طرف مصرف‌گرایى سوق مى‌دهد، با برنامه‌اى که فرضاً شما ساخته‌اید تا مصرف‌گرایى را تقبیح کنید، عملاً در تناقض است؛ با هم هماهنگ نیست» (بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار با مسئولان سازمان صدا و سیما؛ ۹ آذرماه ۱۳۸۳).

گفتنی است که یکی از آسیب های فرهنگی نسل امروز برخلاف نسلهای گذشته فرهنگ تنبلی، عافیت طلبی است و بهره وری کم کار در مراکز کاری شاهد این مدعاست و بی شک وجود چنین برنامه هایی در تلویزیون و سایر مجموعه ها رشد این فرهنگ مخرب را سرعت می بخشد.

از سوی دیگر در جامعه بسیار دیده می شود که افرادی با وضعیتی تقریبا غیر قابل تغییر از جهت ارتقای شغل و با درآمدهای کم و متوسط، رویای ثروت های بادآورده نجومی را در سر می پروانند که بسیاری از آنان هیچ گاه به این درآمده دست پیدا نخواهند کرد. و در همین زمینه آیا می شود نقش چنین برنامه هایی را در شکل گیری چنین افکاری انکار کرد؟

اما از لحاظ شرعی طبق احادیث کسی که در حلال خدا افراط کند به حرام می افتد. و در همین رابطه آیا رواج دادن گسترده ی این نوع مسابقات مصداق این حدیث نیست؟ همین طور در زبان دین اصرار بر گناهان صغیره، گناه کبیره تلقی می شود و از این رو از معیارهای مذکور برای حکم شرعی این موضوع می توان بهره جست.

 با این اوصاف، نباید برای کسب منفعت عده ای محدود، سبک زندگی عموم مردم متاثر شود و از این رو حکم استفاده از چنین مسابقاتی در مراسمات و برنامه های مذهبی و موجه نیز وضعیت متفاوتی ندارد و برگزاری این گونه قرعه کشی ها و مسابقات در یک افق بلند مدت و در مقیاس زیاد آسیب های ذکر شده را به دنبال خواهد داشت. و در حقیقت این نوع مسابقات و اهدای جوایز در راستای ایدئولوژی، فلسفه و سبک زندگی تمدن غرب و برای زندگی های صرفا مادی ای است که اصالت لذت هدف اصلی آنهاست و از طرفی برگزاری این مسابقات تامین کننده منافع عده ی معدودی سرمایه دار و سیاستمدار غربی است و با توجه به آنچه ذکر شد این مقوله هیچ گونه هم خوانی با تفکر و سبک زندگی اسلامی ندارد.

بنابراین انتظار می رود مسئولین مربوطه اقدامات لازم در جهت اصلاح این برنامه ها را در دستور کار قرار دهند و فعالین دغدغه مند نیز مطالبه این امر را در نظر داشته باشند.

در خاتمه ضروری است گفته شود این نوشتار در پی این پیشنهاد نیست که به طور کلی هر مسابقه ای که به مخاطبین خود جایزه می دهد تعطیل شود بلکه خواهان آن می باشد مسابقاتی که مفهوم خاص و مفیدی را به مخاطب انتقال نمی دهند و چنین جوایزی می دهند تعطیل و اصلاح شوند و از طرف دیگر بین جوایز مسابقات علمی و تلاشی که فرد برای کسب جایزه انجام داده ارتباط معناداری وجود داشته باشد. مثلا در مفید بودن برگزاری مسابقه برای مطالعه یک کتاب سودمند هیچ کس شکی ندارد.

* محمدحسین احمدپور - دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه امام صادق(ع)