نقش تاریخی انار در روابط ایران و چین

سفر «شی جین پینگ» به تهران اما گذشته از اهداف اقتصادی در شرایط خاصی نیز انجام می شود؛ خصوصا اینکه دولت ایران در حالی میزبان رئیس جمهوری چین است که وی تهران را سومین مقصد سفر دوره ای خود به خاورمیانه قرارداده و احتمالا حاوی پیام های مهمی از مذاکراتش با شیوخ جنجال آفرین ریاض است.

پیام دیپلماسی عمومی رسانه چینی

رسانه های چینی نیز نگاه ویژه ای به این سفر داشته اند و مطالب و گزارش های متعددی درباره سفر رئیس جمهور کشورشان به تهران منتشر کرده اند که اگر بخواهیم دستکم بخشی از این مطالب را حاوی پیام هایی معنادار در قالب دیپلماسی عمومی تعریف کنیم، به نظر می رسد «انتظار برخورداری از امتیازهای ویژه در دوران پساتحریم» را باید فصل مشترک این پیام ها قلمداد کرد.

روزنامه «مردم» مهمترین نشریه ارگانی حزب حاکم کمونیست چین با استفاده از تعبیر «دو شریک همزاد» برای توصیف نوع رابطه ایران و چین تأکید می کند دو کشور «برای توسعه و پیشرفت مناسبات خود می توانند به یکدیگر تکیه کنند».

این نشریه اذعان کرده است که «ایران با داشتن منابع بسیار غنی انرژی و داشتن یک بازار بزرگ و همچنین حضور در یک منطقه بسیار مهم با بازارهای رو به رشد، برای چین از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. این قدرت بزرگ انرژی جهان اگر به جای خلیج فارس نفت و گاز را از طریق آسیای مرکزی صادر کند، بسیاری از کشورهای حاضر در این مسیر منتفع خواهند شد و پیوندهای عمیق سیاسی، تجاری، اقتصادی و فرهنگی میان آنها برقرار خواهد شد».

پشت پرده سفر زودهنگام آقای «شی»

این درست است که بنا به گفته «شی جین پینگ» در یادداشتی که برای روزنامه دولتی ایران نوشته، هدف از این سفر تأکید بیش از پیش برای رونق و گسترش مناسبات اقتصادی، فرهنگی و سیاسی است اما واقعین این است که اقتصاد چین این روزها حال و روز چندان خوبی ندارد و مدت ها است با چالش های عمیقی روبرو است.

ناظران و کارشناسان  اقتصاد چین معتقدند رئیس جمهور چین که ازمارس سال 2013 میلادی تا کنون زمام دولت را برعهده دارد، شرایطی مشابه وضعیت دکتر روحانی در کشور ما را تجربه می کند؛ رئیس جمهور قبلی چین طی 10 سال و 2 دوره متوالی 5 ساله، مجموعه ای از سیاست های اقتصادی را دنبال کرد که در کنار رکوردزنی هایی که برای این کشور به ارمغان آورد اما هزینه های فراوانی را نیز به دنبال داشت.

«هو جینتائو» رئیس جمهوری قبلی چین طی سال های اوايل 2003 تا اوايل 2013 میلادی با مطرح کردن شعارهایی مانند "اول تولید ناخالص داخلی دوم رفاه" منابع فراواني را به طرح های توسعه ايي اختصاص داد. این منابع بسیار بیشتر از ارقامی بود که در بودجه سالانه چین دیده می شد بنا بر این معمولا دولت این کشور در اواسط سال با کسري مواجه و ناگزیر از تزریق پول به اقتصاد بود.

اقتصاد چین طی ده سال زمامداری هو جینتائو رشد فزاینده ای را تجربه کرد تا جایی که در سال 2007 میلادی با دستیابی به رشد 13 درصدی، رکود بیشترین رشد اقتصادی این کشور را در 35 سال گذشته ثبت کرد. این روند البته با وقوع بحران جهانی در سال 2008 میلادی متوقف شد و نرخ رشد چین در سال 2009 میلادی به 9 درصد کاهش و سپس در سال 2010 میلادی به 10.4 درصد افزایش یافت.

رؤسای قبلی و فعلی چین

هو جینتائو با تأکید بر اولویت رشد اقتصادی از تزریق پول ابایی نداشت تا جایی که مقدار منابع تزریق شده به طرح های توسعه ای طی سال های فعالیت او معمولا به چند صد میلیارد دلار در سال هم می رسید. این رویه حتی به تزریق منابع با هدف حفظ ارزش یوان هم تعمیم داده شده بود و بسته هایی با عنوان "بسته های حمایت مالي" برای حفظ ارزش یوان تعریف و تزریق می شد.

پایان دوره ده ساله دولت هو جینتائو و روی کار آمدن "شی جین پینگ" با چند اتفاق همراه بود؛ افزایش شدید آلودگی های زیست محیطی و فشار نهادهای جهانی بر چین به علت سهم فراوانی که این کشور در ایجاد آلودگی هوا داشت، دولت جدید چین را ناگزیر کرد تا به مقوله محیط زیست توجه ویژه ای داشته باشد. از سوی دیگر نگاه رئیس جمهور "شی" به اقتصاد بسیار انضباط گرایانه تر بنظر می رسد و عزم خود را برای متوقف کردن تزریق پول به اقتصاد جزم کرده است و كنار آن بيشترين برخورد ها را با فساد اداري بعد از دوران مائو تسه تونگ به عمل آورده است.

طی حدود سه سالی که از آغاز فعالیت دولت شی جین پينگ می گذرد، روند تزریق منابع به شدت کنترل شده و انضباط بیشتری بر سیاست های مالی و پولی چین حکمفرما است. در این دوره تمام هدفگیری ها در راستای تحقق وعده بزرگ دولت برای تبدیل شدن چین به اقتصاد اول دنیا است. به همین خاطر نیز دولت ناگزیر از برقراری انضباط شدید مالی و پولی است. این انضباط طبیعتا رشد اقتصادی را تحت تأثیر قرارمی دهد و از نرخ آن می کاهد». اين روند همچنان تا سال ٢٠٢٠ ادامه خواهد داشت.

طی یک سال گذشته یوان حداقل 5 بار تضعیف شده است و این در حالی است که درسال 2014 چین نه تنها با کسر بودجه مواجه نبود بلکه مازاد بودجه نیز داشت. بودجه سال 2014 میلادی چین با نفت 110 دلار بسته شده بود ولی متوسط قیمت نفت در آن سال حدود 50 دلار بود و این با احتساب متوسط واردات روزانه 11 میلیون بشکه نفت یعنی حدود 270 میلیارد دلار مازاد بودجه.

با چنین توصیفاتی اکنون آقای «شی» در تهران است و احتمالا پس از استراحت در یکی از هتل های  مجلل پایتخت، امروز برنامه های فشرده ای برای دیدار با مقامات بلندپایه جمهوری اسلامی دارد.

رئیس جمهوری چین در یادداشتی که با امضای او در روزنامه دولتی ایران منتشر شده «چشم‌انداز آینده روابط چین و ایران را روشت توصیف کرده است» و با بیان  اینکه این سفر نخستین سفر او به ایران است  تأکید کرده است « من و بسیاری از مردم چین نسبت به پیشینه کشور باستانی و زیبای ایران ناآگاه نیستیم، زیرا جاده ابریشم دو ملت بزرگ را به هم متصل کرده است».

مراوادات ایران و چین؛ از نفت تا سنگ آهن

ارزش مبادلات تجاری ایران و چین در سال 2014 میلادی به رقم کم سابقه 52 میلیارد دلار رسیده بود اما با افت قیمت نفت این رقم کاهش یافت. با این وجود اما ایران در سال 2015 میلادی هم حدود 542 هزار بشکه نفت در روز به چین صادرمی کرد که 22 هزار بشکه بیشتر از سال 2014 بود.

اگرچه این مقدار در مقایسه با واردات 10 میلیون بشکه ای چین بسیار ناچیز بود اما به تنهایی 54  درصد صادرات نفت ایران را شامل می شد.

مراودات کلان ایران و چین به نفت خلاصه نمی شود و حوزه هایی مانند فولاد و سنگ آهن را هم دربرمی گیرد.

صنعت فولاد یکی از صنایعی است که طی سال های اخیر به شدت از محل واردات چینی ضربه خورده است؛ هم‌اکنون شمش چینی با قیمتی بسیار پایین‌تر از قیمت محصولات داخلی وارد می‌شود و این مسئله تولید فولاد در ایران را با چالش‌های اساسی روبه‌رو کرده است. به همین خاطر هم یکی از درخواست‌های فولادگران ایرانی افزایش تعرفه واردات فولاد است.

سنگ آهن هم از جمله حوزه مهم در روابط تجاری دو کشور بحساب می آید؛ چین تا حدود سه سال قبل بزرگترین واردکننده سنگ آهن از ایران بود و تقریبا تمام سنگ آهن تولیدی ایران به چین فرستاده می شد. اکنون هم چشم صنایع فولادسازی چین تا حدود زیادی به معادن سنگ آهن ایران دوخته شده است و صنعتگران چینی با نگرانی تحولات در رویکردهای تجاری ایران را پس از تحریم ها دنبال می کنند. این نگرانی تا حدی است که کیوان جعفری طهرانی مدیر امور بین الملل انجمن سنگ آهن ایران می گوید « در یکی از کنفرانس‌های اخیری که انجمن جهانی آهن و فولاد در چین برگزار کرد، به آنها از قول یک ایرانی یادآور شدم که این اعتقاد در ایران وجود دارد که چین در سال‌های تحریم ایران را تنها نگذاشت و بر این اساس پس از برداشته شدن تحریم‌ها روابط همچنان ادامه خواهد داشت. چرا که طی یک سال اخیر در اغلب کنفرانس‌هایی که حضور داشتم، به دفعات شاهد بودم که چینی‌ها با نگرانی سؤال می کردند آیا ایران با برداشته شدن تحریم‌ها در حوزه مواد معدنی، سنگ‌آهن و فولاد با چین همکاری خود را ادامه خواهد داد یا سراغ کشورهای دیگر می‌رود»؟

نگاه مردد مردم

این تعارف های دیپلماتیک  و اظهار امیدواری های خوشبینانه اما تمام ماجرای رابطه ایران و چین نیست؛ دستکم در ایران افکار عمومی و بدنه جامعه به ارتباط با چین آن هم در دوران پس از لغو تحریم ها، کمی با تردید نگاه می کند.

این نگاه مردد هم ریشه در تجارب نه چندان خوشایند ایرانیان با انبوهی از کالاهای وارداتی چینی دارد که مخصوصا در دولت احمدی نژاد و بعد از آن اغلب بازارهای ایران را به تسخیر خود درآورده و با «کالای بی کیفیت» مترادف شده است.

انتقاد تولیدکنندگان داخلی نیز سهم تأثیرگذاری در ایجاد این نگرش میان ایرانیان داشته است؛ طی سال های اخیر واردات محصولات ارزان چینی که معمولا نیز با وجود هزینه حمل و نقل و... ارزان تر از کالاهای تولید داخل درمی آمد، بلای جان تولیدکنندگان ایرانی شده بود و آه و ناله از بلای خانمان سوز واردات چینی به بیت الغزل سخنان تمام صنعتگران.

کارشناسان حوزه تجارت بین الملل اما معتقدند مواجهه مصرف کنندگان ایرانی با کالاهی نامرغوب چینی علل دیگری نیز دارد؛ عللی که باید ریشه آن ها را در سودجویی برخی واردکنندگان ایرانی جستجو کرد. به گفته این کارشناسان، برخی واردکنندگان ایرانی برای کسب سود بیشتر تعمدا کالاهای بی کیفیت و ارزان قیمت چینی را راهی ایران می کردند در حالی که از همین دست کالاها نمونه های بسیار باکیفیت تری در چین ساخته می شد. 

صنعت خودرو یکی از بارزترین حوزه هایی است که مردم ایران بی کیفیت ترین نوع از تولیدات چینی را در آن تجربه کرده اند. برخی از خودروهای ساخت چین در خود این کشور فقط اجازه تردد در فرودگاه‌ها و خیابان‌های فرعی را دارند اما همان خودروها در تیراژ بالا مونتاژ و به قیمت های گزافی به مصرف کنندگان ایرانی فروخته می شود.

انار؛ سمبل تداوم ارتباط

رئیس جمهور چین در بخشی از یادداشتش در روزنامه دولتی ایران با اشاره به صادرات انار از ایران به چین در گذشته های دور، این میوه را در فرهنگ چین « نماد زایش و باروری معرفی می کند که برای مردم آن کشور به سمبل رونق و رفاه تبدیل شده است؛ سمبلی که شاهد رفت و آمدهای دوستانه مردم در امتداد جاده ابریشم بوده است». آقای «شی» اکنون امیدوار است این سمبل همچنان    بکار بیاید و «گویای نائل آمدن دستاوردهای بیشتری در زمینه همکاری دو کشور در آینده باشد»؛ آرزویی که اما به نظر می رسد اکنون و در روزگار بدون تحریم بیشتر از اراده مردان سیاسی پکن، در گروی خواست مسئولان تهران است.