طراحی و مهندسی الگوی خانواده آرمانی

به گزارش پایگاه 598، علی  رغم سیاستگذاری  های انجام یافته در زمینه روش  های ترویج فرهنگ و معارف قرآنی در جامعه از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی و شورای تخصصی توسعه فرهنگ قرآنی، راهبردها و راهکارهای عملی آن همچنان مغفول مانده است. این مقاله با تمرکز بر جامعه دانشجویی در صدد است تا راهکارهای ایجاد و تقویت انس دانشجویان با قرآن و معارف والای آن را مورد بررسی قرار دهد. فرهنگ  سازی در مقاطع تحصیلی پیش از دانشگاه، اتخاذ جذاب  ترین روش در تولید و ارائه محتوا، توجه به عوامل انگیزش در مخاطب، استفاده از راهبردهای مبتنی بر «کونوا دعاه الناس بغیر السنتکم» و لزوم ایجاد تحول در معیارهای گزینش مربیان و مدرسان معارف قرآنی، توجه به نقش و تاثیر رسانه و هنر در تربیت پنهان جوانان و اندیشیدن جهت به کارگیری تدبیر مناسب در پاسخگویی به شبهات مطرح پیرامون قرآن و آموزه  های آن، از جمله این راهکارها است.

واژگان کلیدی

انس با قرآن، انس با تفسیر قرآن، ترویج فرهنگ قرآنی، درس تفسیر موضوعی قرآن.

طرح مسئله

عصر حاضر، در ظاهر اوج قدرت نمایی شیطان و افول ارزش  های دینی است، به گونه  ای   که برخی دوران خدامحوری را تمام شده تلقی کرده  اند؛ (کرد فیروزجایی، 1386: 157) اما این سرابی است که چند روزی بیش جلوه  گر نباشد که «جاءَ الحَقّ وَ زَهقَ الباطِل اِنَّ الباطِلَ کانَ زَهوقا» (اسراء / 81) امروزه عطش نیاز به دستورهای حیات  بخش قرآن، مرزهای کشورها را درنوردیده و بسیاری از اندیشمندان کشورهای غربی برای نجات، چشم به نسخه قرآن دوخته  اند. قرآن  سوزی کشورهای مدعی فرهنگ و تمدن نشان از اوج زبونی و بن  بست مکتب لیبرالیسم در اداره جهان امروز است که «یُر  یدُونَ لِیُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بأفْوَاههمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُور  هِ وَ لَوْ کَر  هَ الْکَافِرُونَ». (صف / 8)

در کشور ما نهادهای مردمی و دولتی فراوانی در زمینه ترویج قرآن کریم و انس با آن فعالیت می  کنند. ثمره   بابرکت این تلاش  ها هرچند در برخی زمان  ها و مکان  ها نمود می  یابند اما آن  گونه نیست که درخور امت پیامبر خاتم(صلی الله علیه و آله) و منتظران ظهور حضرت حجت(علیه السلام) باشد. افزون بر این در برخی از این فعالیت  ها به پی  ریزی مستحکم عقیدتی مخاطبان بر اساس آموزه  های قرآن کریم نیز توجه شایانی نشده و به آموزش  های سطحی و تغییرات ظاهری بسنده شده است.

این پژوهش به دنبال پاسخ به این سوال است که راهکارهای تقویت و تعمیق انس و الفت دانشجویان با قرآن کریم و تفسیر آن چیست؟ در مسیر تقویت انس با قرآن چه موانعی وجود دارد؟

مقدمه

راهکارهای عملی (1) که در این مقاله از آن سخن می  رود راه  ها و شیوه  های عملیاتی کردن سیاست  های (2) کلی و راهبردهای (3) کلان نظام اسلامی در راستای ترویج فرهنگ قرآنی است. این سیاست  ها به صورت کلی تحت عنوان «منشور توسعه قرآنی» تدوین گردیده و تا حدودی راهبردهای آن نیز مشخص شده است؛ (4) اما هنوز تأثیرات چشمگیری از آن در جامعه دیده نمی  شود. از دلایل این موضوع شاید کم  توجهی به راهکارهای اجرایی است که مسئولان و متصدیان امور قرآنی باید آن را طراحی و عملیاتی نمایند.

مفهوم  شناسی انس

واژه «أُنس» مصدری عربی است و با واژه  های «وحشت» (مصطفوی، 1360: 1 / 158؛ عمید، 1351: 146) و «نفرت» (راغب اصفهانی، 1412: 94) متضاد است. در حالت مصدری به  معنای خو گرفتن، آرام گرفتن به چیزی و الفت گرفتن با آن است. (دهخدا، 1377: 3 / 3547؛ مصطفوی، 1360: 1 / 158) و در حالت اسم مصدری، آن را به معنای خوگرفتگی، مؤانست، الفت، همدمی، مصاحبت، دوستی، مودت، رفاقت، خرّمی و بی  پژمانی دانسته  اند؛ چنان  که شاعر گوید:

چو نیلوفر انس تو با جوی آب

چو لاله همه جای تو در حجر

(دهخدا، 1377: 3 / 3547)

بدین  ترتیب بدیهی است انس و الفت با قرآن تا جایی که آرامش انسان وابسته به آن باشد، در واقع گونه  ای درآمیختن با کتاب خدای تعالی است. اوج این حالت در سخن امام سجاد(علیه السلام) دیده می  شود که فرمود: «اگر همه انسان  های مشرق و مغرب بمیرند، آنگاه که قرآن با من است اضطراب و وحشتی نخواهم داشت.» (کلینی، 1362: 2 / 602) گروه هدف این نوشتار دانشجویان هستند که در آغاز جوانی بوده، در کشور ما غالباً در محدوده سنی 18 سال یا کمی بیش از آن وارد محیط دانشگاهی می  شوند و بنا به مقطع تحصیلی بین 4 تا 10 سال و گاهی بیشتر در این محیط ماندگارند.

ضرورت و اهمیت موضوع (5)

معجزه پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) برخلاف سایر کتب موجود به  نام ادیان آسمانی، عین کلام الهی است. (بقره / 75، توبه / 6 ، فتح / 15) کتابی است جهان شمول که همه انسان  ها از مسلمان تا کافر، اهل کتاب و مشرک را مخاطب خود قرار داده است. (انعام / 19؛ طباطبایی، 1386: 38   ـ 37) حقیقتی خالص و همیشگی (طارق / 14، اسراء / 105) و بطلان  ناپذیر (فصلت / 42) است. توجه به این نکات دقیق، ما را به عظمت قرآن کریم و اهمیت انس با آن رهنمون می  سازد. چنان  که از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) روایت شده است که: «همانا قلب  های مردم زنگ می  زند همان  طور که آهن زنگ می  زند، و شفاف و صیقلی نمی  شود مگر به قرائت قرآن». (دیلمی، 1412: 1 / 78)

در عالم تاریکی  های مادّی، قطعاٌ بی  نور الهی نمی  توان قدم از قدم برداشت که «قَدْ جَاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتَابٌ مُبینٌ». (مائده / 15) البته برای پیمودن مسیر، باید با نور قرآن همراه شد تا به آن نور مطلق متصل گردید که «یهْدِی بهِ اللَّهُ مَن   اتَّبَعَ ر  ضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلام   وَ یخْر  جُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إ  لَى النُّور   بإ  ذْنِهِ وَ یهْدِیهمْ إ  لَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیم  .» (مائده / 16) انس با قرآن غبار غفلت را از دل انسان می  زداید (مدثر / 55   ـ 54، بقره / 152) و زمینه  های گناه را در فرد و جامعه از بین می  برد. أنیس قرآن هم  نشین شیطان نمی  گردد (مدثر / 36) و در فتنه  ها اسیر باطل نمی  شود (فرقان / 1) همان  گونه که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) اصحاب را در طوفان فتنه به قرآن سفارش کرده، می  فرماید: «فاذَا الْتَبَسَتْ عَلَیْکُمُ الْفِتَنُ کَقِطَع   اللَّیْل   الْمُظْلِم   فَعَلَیْکُمْ بالْقُرْآن   فَإ  نَّهُ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ وَ مَاحِلٌ مُصَدَّقٌ وَ مَنْ جَعَلَهُ أ  مَامَهُ قَادَهُ إ  لَی الْجَنَّه وَ مَنْ جَعَلَهُ خَلْفَهُ سَاقَهُ إ  لَی النَّار  .» (کلینی، 1362: 2 / 599)

از سوی دیگر موضوع سخن در اینجا نسل جوان است، آنان  که به ملکوت الهی نزدیک  ترند و هنوز ریشه  های گناهان در درون جانشان ریشه  دار نگردیده است. (امام خمینی، 1368: 22 / 344) جوان همان  طور که امیرمومنان(علیه السلام) می  فرماید: همچون زمین مستعدّ، آماده پذیرش هر نوع بذری است. (نوری، بی  تا: 4 / 426) به سبب همین آمادگی، پاکی و لطافت روح است که جوان مؤمن اگر قرآن تلاوت کند کلام خدا با گوشت و خونش آمیخته می  گردد. (صدوق، 1406: 100)

مقدمات ایجاد انس با قرآن

جوانی که قرار است از قرآن آرامش بگیرد (رعد / 28، یس / 69) و گوشت و خونش با آن آمیخته گردد، می  بایست از دروازه دیدن، شنیدن و تلاوت آیات شریف قرآن وارد گردد اما به تلاوت ظاهری رضایت ندهد: «الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاَوَتِهِ أُولئِکَ یُؤْمِنُونَ بهِ»؛ (بقره / 121) بلکه با مجاهدت به دریای عظیم تفکر و تدبر راه یابد. (نساء / 82 ، ص / 29، محمد / 24) البته آن که در این تفکر و تدبر شناگر قهارتری باشد، گوهرهای بیشتری صید خواهد کرد. بدیهی است برای شنا در دریای بی  کران کتاب الهی به هر دو علم اکتسابی که حاصل تحصیل است و علم افاضی که حاصل تهذیب می  باشد، نیاز است و در این میان قاری که به فرمان «فَاقْرَءُوا مَا تَیسَّرَ مِنَ الْقُرْآن  » (مزمل / 20) و «لِیدَّبَّرُوا آیاتِهِ» (ص / 29) عمل می  کند، در میدان عمل نیز توانمندتر شده به قله  های بیشتر و فرازمندتری از عمل به وحی دست خواهد یافت.

با توجه به آنچه ذکر شد مهم  ترین مقدمات ایجاد انس با قرآن  کریم چنین است:

الف) ایجاد انگیزه و علاقه به قرآن

نظام جزا و پاداش ادیان، در واقع نظام تشویق و حرکت  آفرینی است و قرآن کریم برای ایجاد انگیزه و رغبت از تبشیر و تنذیرهای مکرر و متعدد استفاده می  کند تا آنجا که «بشارت» و «رحمت» از نام  های مبارک قرآن است. (بقره / 97، نحل / 89 و 102، نمل / 2، احقاف / 12، یونس / 57، اسراء / 82) برای ایجاد انس پایدار در افراد ایجاد انگیزه و میل اولیه ضروری و حیاتی است اما در آموزش قرآن و علوم دینی رسمی، به این امر به صورت علمی توجه کمی شده است. حتی در دانشگاه  ها که مهم  ترین مراکز علمی به شمار می  آیند توجهی به این امر نشده و نهایت چیزی که به آن پرداخته شده ارتقاء محتوایی کتب معارف اسلامی دانشگاه و تلاش برای جذب استادان مسلط  تر بر این محتواها بوده است و آنچه در این میان فراموش گشته است ارتقاء شکلی متون معارف اسلامی و تسلط علمی و عملی استادان آن بر روش  های ایجاد انگیزه در بین دانشجویان است. شیوه  های امروزین «ایجاد انگیزه» از حوصله این نوشتار بیرون است؛ اما به قطع این موضوع مهم  ترین محوری است که جهت بسط فرهنگ قرآنی عنایت ویژه دستگاه  های مرتبط را می  طلبد.

عوامل ایجاد انگیزه خود به دو صورت بیرونی (جایزه، تأیید، محبت، احترام و مانند آن) و درونی (رضایت خاطر، احساس کفایت و عشق به پروردگار و مانند آن) هستند. در یک نظام آموزشی کارآمد، باید علم  آموزان را به سمت عوامل درونی سوق داد؛ چرا که تشویق  های به موقع و به اندازه بیرونی ضروری است اما استفاده مکرر و غیر علمی تشویق بیرونی مانع از خودانگیختگی و شوق درونی می  شود. (کریمی، 1384: 145 ـ 110) ازجمله عوامل درونی ایجاد انگیزه می  توان به برخوردهای عاطفی و صفات نیکوی مربی، گره زدن موضوعات درس با مسائل روزمره علم  آموز و آفرینش لحظات و خاطراتی خوش از درس مورد نظر در ذهن مخاطبان اشاره کرد. (ر.ک به: دیل، 1384؛ دنی، 1388؛ اسپالدینگ، 1381)

تاکید بر این نکته ضروری است که «درک ضرورت و نیاز به قرآن» تاحدی شدیدتر از نیاز انسان به دم و بازدم خویشتن، مهم  ترین هدف در ایجاد انگیزه درونی و پایدار است. (صفایی، 1382: 26 ـ 11) (6) البته بدیهی است انسانی که این اضطرار را فهمیده پیش از آن، چند گامی در مسیر درک ضعف و فقر خویش، درک عظمت بی  منتهای او و دشواری ابتلای خلیفهاللهی خود قدم برداشته است. «إ  نَّا عَرَضْنَا الْأ  مَانَه عَلَی السَّمَاوَاتِ وَ الْأ  رْض   وَ الْجبَال   فَأ  بَیْنَ أ  نْ یَحْمِلْنَهَا وَ أ  شْفَقْنَ مِنْهَا وَ حَمَلَهَا الْإ  نْسَانُ إ  نَّهُ کَانَ ظَلُوماً جَهُولاً؛ (احزاب / 72) ما امانت [الهی و بار تکلیف] را بر آسمان  ها و زمین و کوه  ها عرضه کردیم، پس، از برداشتن آن سر باز زدند و از آن هراسناک شدند، و[لی] انسان آن را برداشت؛ راستی او ستمگری نادان بود».

برای آغاز مسیر انس، آنچه بیش از هر چیز در آموزش دروس مرتبط با قرآن اهمیت می  یابد، شخصیت استاد، علاقه وی به تدریس، شیوه  های تدریس و از همه مهم  تر، نوع رفتار وی با دانشجویان و ایجاد رابطه فرد با فرد است. از امام صادق(علیه السلام) روایت شده است که «کُونُوا دُعَاه للنَّاس   بغَیر   أ  لْسِنَتِکُمْ لِیرَوْا مِنْکُمُ الِاجْتِهَادَ وَ الصِّدْقَ وَ الْوَرَع». (کلینی، بی  تا: 2 / 76)

یا رب از عرفان به ما پیمانه  ای سرشار ده

چشم بینا، جان آگاه و دل هوشیار ده

مدتی گفتار بی  کردار، کردی مرحمت

روزگاری هم به ما، کردار بی  گفتار ده

پس از دقت در به  کارگیری مربیان خلاق و مهذب، مسائل دیگر همچون کاربردی کردن آیات مرتبط و مبتلا به روزانه در زندگی روزمره جوانان اهمیت می  یابد.

1. ایجاد انگیزه بیرونی

نگاهی به فرهنگ عمومی برخی کشورهای مسلمان مانند: پاکستان، مالزی، تونس، سودان و ... بیانگر آن است که قرآن کریم در فرهنگ عمومی کشور ما هنوز جایگاه شایسته خود را نیافته است. (بنگرید به: شعاعی) استاد مطهری درباره مهجوریت قرآن در بین ما سخنانی تأثربرانگیز دارد:

ما مسلمانان و مخصوصاً مسلمانان ایران، باید کاملاً به این نکته توجه بکنیم که درباره قرآن مجید واقعاً مقصر هستیم.

چقدر اسباب تأسف است که تدریجاً باسوادهای ما هم که هرگونه کتاب علمی و غیرعلمی و حتی کتاب  هایی را که به زبان  های بیگانگان نوشته شده است می  توانند قرائت کنند ولی از قرائت ـ چه رسد به حفظ ـ کتاب مقدس آسمانی خودشان ناتوانند، با اینکه قرآن مجید گذشته از سایر مزایایی که دارد یک مزیتش ـ که برای همین بوده است که مورد توجه واقع بشود ـ زیبایی و فصاحت و بلاغت قرآن است و این امر کم  کم دارد در میان ما متروک می  شود. من خیال می  کردم تنها در کشورهای عربی حافظ قرآن زیاد است و عذر خودمان ایرانی  ها را در این می  دانستم که چون زبان ما زبان عربی نیست از دیگران خیلی عقب مانده  ایم ولی امسال از یک مرد مطلع؛ یعنی استاد شیخ خلیل الرحمن، قاری مسجد النبی(صلی الله علیه و آله)، مطلبی شنیدم. این مرد که اصلاً اهل پاکستان است به دعوت حسینیه ارشاد برای تشویق یاد گرفتن قرآن و مخصوصاً قرائت قرآن و تجوید قرآن به شکل صحیح که نمونه  اش به آن شکل در ایران وجود ندارد به ایران آمد و بحمدالله بسیار حسن اثر داشت. بسیاری از دانشجویان و جوانان تشویق شدند تلفش و آهنگ صحیح قرآن خواندن و تجوید قرآن را یاد بگیرند. او راجع به پاکستان ـ که مردم آن عرب زبان نیستند ولی مسلمان و معتقد و مؤمن و به قرآن علاقه  مندند ـ گفت: «علاقه به حفظ قرآن در پاکستان و مجالس یاد گرفتن قرآن فوق العاده زیاد است» و ایشان که مرد مطلعی است و گزاف و گتره سخن نمی  گوید گفت: «در حال حاضر در حدود یک میلیون نفر حافظ قرآن در پاکستان وجود دارد». (مطهری، 1377: 25 / 166)

یک. قرار گرفتن یادگیری و حفظ قرآن به عنوان یک امتیاز و معیار فراگیر در همه سطوح گزینش مدارس، دانشگاه  ها و استخدام  های ادارات؛ این معیار از بسیاری از روایات معصومین(علیهم السلام) قابل استخراج است. از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نقل شده است: «اهل قرآن در بالاترین مرتبه آدمیان پس از پیامبران و مرسلین قرار دارند، پس آنان را کوچک نشمارید و حقوق  شان را اندک نپندارید؛ زیرا آنان نزد خداوند از جایگاهی عظیم برخوردارند.» (صدوق، 1406: 100)

دو. برگزاری مسابقات متنوع قرآنی با جوایز نفیس مادی و معنوی و تلاش در نوآوری در این زمینه؛

سه. تصحیح فرهنگ عمومی از طریق کتب درسی، فیلم  ها و سریال  ها و ... جهت بزرگداشت بیشتر قرآن و اهل آن؛

چهار. سوق دادن خیران و اهل وقف در جهت صرف مال بیشتر در این مسیر؛ متاسفانه بسیاری از عوام و خواص جامعه، برخی انفاق  های آسیب  زای فعلی را بر خرج اموال در ترویج فرهنگ قرآنی مقدم می  دارند. در این زمینه بررسی نقش رسانه  ها و سریال  های سطحی تلویزیونی مانند «کلید اسرار» در این فرهنگ  سازی مخرّب، ضرورتی حیاتی است.

پنج. سیاست  گذاری برای استخدام مربیان خلاق، مومن و خوش  سیرت   در آموزش  های قرآنی؛ علی  رغم توسعه فناوری و آموزش  های رسمی و غیر رسمی مجازی هنوز هیچ چیز جای ارتباط عاطفی یک مربی خوش ذوق باورمند و کاردان را پر نمی  کند. اسوه  های عملی همچنان بزرگ  ترین خلأ بسیاری از کلاس  های قرآنی است.

2. ایجاد انگیزه درونی

برای انس واقعی و پایدارتر با قرآن باید قرآن  شناسی و خودشناسی در ما تحول یابد (نقی  پورفر، 1381: 77 ـ 55)؛ چراکه آموزش و پرورش رسمی و غیر رسمی ما در این زمینه نقایص مهمی داشته و بعضاً براساس مبانی توحیدی عمل نکرده و مخاطبان را از مسیر اصلی دور ساخته  اند. ازاین  رو متربی در این مرحله باید گام  های زیر را بپیماید:

یک. ایجاد و تقویت معرفت (بینش) نسبت به مقام و صفات بی  منتهای گوینده قرآن (حج / 74، زمر / 67)؛ شناخت خدای تعالی، حکیم دانستن او، لطف بی  کرانش و غنای ذاتی  اش ما را در این مسیر راهنمایی می  کند. آنگاه درک می  کنیم که این جهان بیهوده آفریده نشده و لطف بی  شمار خالق یکتا اقتضاء کرده است تا ما را در مسیر بندگی با کتاب و پیامبرانش راهنمایی کند.

دو. ایجاد و تقویت ایمان (گرایش) نسبت به مقام بی  منتهای گوینده قرآن؛ معرفت را باید به دلمان برسانیم چراکه علم بی  ایمان نافع و نجات  بخش نخواهد بود: «وَ جَحَدُوا بهَا وَ اسْتَیْقَنَتْهَا أ  نْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوّاً فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَه الْمُفْسِدِینَ». (نمل / 14)

علامه طباطبایی در ذیل این آیه شریفه روایتی را از امام صادق(علیه السلام) آورده است که طبق آن کفر جحود و انکار به دو دسته تقسیم می  شود: نوع اول همچون کفر دهریه که معتقدند نه خدایی هست و نه بهشت و جهنمی. نوع دوم کفر در عین علم و معرفت است. آنگاه از قول معصوم می  افزاید آن این است که:

کسی با اینکه حق را شناخته، و برایش ثابت شده، انکار کند، که خدای عزوجل درباره  شان فرمود: «وَ جَحَدُوا بها وَ اسْتَیْقَنَتْها أ  نْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا؛ دین خدا را انکار کردند، با اینکه در دل به حقانیت آن یقین داشتند، اما چون ظالم و سرکش بودند، زیر بار آن نرفتند»، و نیز فرمود: «وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بهِ فَلَعْنَه اللَّهِ عَلَی الْکافِر  ینَ؛ قبل از آمدن اسلام یهودیان به کفار می  گفتند: به زودی پیامبر آخرالزمان می  آید، و ما را بر شما پیروزی می  بخشد، اما همین که اسلام آمد، بدان کافر شدند، پس لعنت خدا بر کافران باد». (طباطبایی، 1374: 1 / 85)

سه. ایجاد و تقویت معرفت نسبت به شأن و مقام رفیع قرآن کریم (ثقل اکبر)؛ درک این که قرآن کریم تنها راه زندگی و سعادت بشری است؛ نه راهی در کنار سایر راه  ها. کتابی است که خالق جهان بر اساس تکوین ویژه خود در آن به تشریع پرداخته (طباطبایی، 1388: 33 ـ 23) و به استوارترین راه  های سعادت دعوت می  کند. (اسراء / 9)

چهار. ایجاد و تقویت ایمان نسبت به شأن و مقام رفیع قرآن کریم؛ باور به این معرفت؛ یعنی این که قرآن تنها راه زندگی و سعادت بشری است؛ نه راهی در کنار سایر راه  ها. روشن است که گرایش، ثمره بینش صحیح و تهذیب نفس است و در مقابل مادی  گری و شهوت  پرستی، گرایش به معنویت و انس با خدای تعالی و کتابش را در قلب انسان می  کشد.

فراموش نشود که ایجاد حس درونی مذهبی، موتور حرکت متربی است که هیچ جایگزینی نخواهد یافت. بنابراین تلاش برای شکوفایی معنویت درونی افراد از دوران مدارس و کم  سالی با لحاظ کردن ظرائف سنی دانش  آموز باید در دستور کار نهادهای تربیتی باشد.

پنج. ایجاد و تقویت معرفت نسبت به فقر و نیاز خود؛ پایه  گذاری هندسه معرفتی حقیقی و صحیحی که در آن معرفت  آموز به فقر ذاتی خود آگاه و بصیر باشد. تا آنجا که عطر «یَا أ  یُّهَا النَّاسُ أ  نْتُمُ الْفُقَرَاءُ إ  لَی اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ؛ (فاطر / 15) ای مردم، شما به خدا نیازمندید، و خداست که بی نیازِ ستوده است» را از اعماق جان استشمام کند. این  چنین خویشتن  شناسی است که انسان را از مرض کبر و نخوت نجات می  دهد و او را از امواج «نفسَه» به ساحل «ربّه» سوق می  دهد: «قَالَ النَّبیُّ(صلی الله علیه و آله): مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّه.» (مجلسی، بی  تا: 2 / 32)

شش. ایجاد و تقویت ایمان نسبت به فقر و نیاز خود؛ در این مرحله نیز باید آنچه را انسان با چشم سر دیده است با گوش دل بشنود و مقدمه این مهم، دل سپردن به حضرتش و عبودیت وی است که العبودیه جوهره کنهه الربوبیه. (مصطفوی، 1360 ب: 453)

هفت. ایجاد و تقویت معرفت نسبت به معلمان و مفسران حقیقی قرآن (ثقل اصغر)؛ لطف الهی ایجاب کرده تا ثقل اکبر بدون حافظ، مبین و مفسر نباشد؛ (نحل / 44 و 64) ازاین  رو این دو ثقل تا قیامت، حقیقتی واحدند که به مقصد واحد احد دعوت می  کنند. (7)

با بیان فوق معنای فرمایش امام علی(علیه السلام) در محاجه با افراد ظاهربینی که می  گفتند: «ما با قرآن بر سر نیزه نمی  جنگیم» روشن می  شود که فرمود:

ذلک القرآن فاستنطقوه و لن ینطق و لکن أخبرکم عنه: (نهج  البلاغه، خطبه 158)

از قرآن بخواهید تا سخن گوید، که هرگز سخن نمی  گوید، اما من شما را از معارف آن خبر می  دهم.

هشت. ایجاد و تقویت ایمان نسبت به معلمان و مفسران حقیقی قرآن؛ امروزه شاهدیم که رابطه قلبی شیعیان با معصومین(علیهم السلام) به  خوبی از طریق زیارتگاه  ها و هیئت  های مذهبی برقرار می  گردد؛ البته نباید نقش معرفت و بصیرت جهت نگاهداشت این سنگرهای مستحکم مبارزه با طاغوت  ها فراموش گردد.

نه. ایجاد طهارت درونی و دوری از گناهان (ر.ک به: نقی  پورفر، 1381: 143 ـ 105)؛ این مطلب زمانی روشن  تر می  شود که با خود اندیشه شود که از صدر اسلام چه بسیار قاریان، حافظان و مفسران قرآن بوده  اند که بی  توجهی به طهارت درون، آنان را به مسیری خلاف کتاب الهی سوق داده است؛ بلکه در توجیه زشت  کاری  هایشان، هواهای خود را بر قرآن تحمیل کردند و افراد بسیاری را همراه با خود به گمراهی کشاندند.

درباره اهمیت پاکی درون، علامه طباطبایی ذیل آیات شریفه «إ  نَّهُ لَقُرْآنٌ کَر  یمٌ فِی کِتَابٍ مَکْنُون   لا یمَسُّهُ إ  لاّ الْمُطَهَّرُونَ» می  نویسد:

آن کتاب مکنون که قرآن در آن است و یا قرآنی که در آن کتاب است، از دسترس اغیار و ناپاکان محفوظ است، و به جز پاکان کسی با آن مساس ندارد و به هر تقدیر کلام در سیاق بزرگداشت امر قرآن است، می  خواهد قرآن را تجلیل کند، و از همین جا می  فهمیم که منظور از مس قرآن، دست کشیدن به خطوط آن نیست، بلکه علم به معارف آن است ... و کلمه «مطهرون» اسم مفعول از باب تفعیل تطهیر است، و منظور از «مطهرون» کسانی هستند که خدای تعالی دل  هایشان را از هر رجس و پلیدی؛ یعنی از رجس گناهان و پلیدی ذنوب پاک کرده، و یا از چیزی که از گناهان هم پلیدتر و عظیم  تر و دقیق  تر است، و آن عبارت است از تعلق به غیر خدای تعالی، و این معنای از تطهیر با کلمه «مس» که گفتیم به معنای علم است مناسب  تر از طهارت به  معنای پاکی از حدث و یا خبث است، و این خیلی روشن است.

پس مطهرون عبارتند از کسانی که خدای تعالی دل  هایشان را پاک کرده، مانند ملائکه گرامی و برگزیدگانی از بشر که درباره آنان فرمود: «إ  نَّما یُر  یدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أ  هْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهـِیرا.» (طباطبایی، 1374: 19 / 238 ـ 237)

ب) آموزش روخوانی، تجوید، صوت و حفظ برای تمامی سطوح جامعه به ویژه برای کودکان و نوجوانان

کلاس  های رایج کنونی قرآن امری لازم اما ناکافی است. بازنگری محتوایی و شکلی این کلاس  ها ضروری است؛ چراکه هر کلاس باید متناسب با سن و احوال مخاطب طراحی و ارائه گردد. ضمناً نباید فراموش شود که آموزش دینی یک وسیله برای پرورش حسّ دینی است و نباید حجابی برای این مقصد گردد.

ج) آموزش زبان عربی، ترجمه قرآن و علوم قرآنی

همان  طور که درک عمق زیبایی اشعار حافظ و سعدی جز با تسلط بر زبان فارسی آشکار نمی  شود، درک عمیق زیبایی  های قرآن نیز تنها با یادگیری زبان عربی ممکن می  گردد، همان چیزی که در روایات مختلف اهل بیت(علیهم السلام) بر آن تاکید گردیده است چنان  که امام صادق(علیه السلام) می  فرماید: «تَعَلَّمُوا الْعَرَبیَّه فَإ  نَّهَا کَلامُ اللَّهِ الَّذِی یُکَلِّمُ بهِ خَلْقَه». (مجلسی، بی  تا: 1 / 212؛ صدوق، 1362: 1 / 258)

د) آموزش نکات شیرین، نغز و تفسیری قرآن کریم

آموزش فرازهایی از زیبایی  های قرآن و وجوه اعجاز آن و همچنین گزیده  هایی از نکته  های تفسیری آیات قرآن کریم از مقدمات ایجاد کشش و میل به قرآن کریم است؛ نکته  ای که دست  اندرکاران آموزش قرآن غالباً نگاهی وارونه به آن دارند و پس از سال  ها تحمیل آموزش روخوانی خشک و بی  روح، تلاش در ایجاد انس و آموزش مفاهیم را ـ آن هم گاهی بی  توجه به مقتضیات سن، جنس، قوم و قبیله و موقعیت شغلی ـ آغاز می  کنند.

ه‍) طراحی و مهندسی الگوی خانواده آرمانی و اجتماع مطلوب جهت سوق دادن جوانان به سمت قرآن و آموزه  های وحیانی آن

ضروری است متولیان امر قرآن کریم علاوه بر توجه به محیط  های آموزش و پرورش رسمی نظیر: مسجد، مدرسه و دانشگاه، به نقش خانواده و اجتماع در ایجاد کشش به سمت قرآن نیز توجه کنند و از تأثیر آموزش و پرورش غیررسمی همچون محیط معمول اجتماعی، فیلم  ها و رسانه  ها و ... بر آینده  سازان کشور غفلت ننموده، سیاست  های کلانی را در جهت سامان  دهی آموزش غیررسمی در کشور تدوین و اجرا نمایند.

پی نوشت:

1. course of action.

2. Policy.

3. strategy.

4. سایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دفتر هماهنگی و ترویج فعالیت  های قرآنی.

http://www.qia.ir/manshoor

5. وضع موجود قرآنی جامعه ما ـ از لحاظ انس با قرآن و مقصدی که باید به سمت آن حرکت کنیم   ـ را مقام معظم رهبری این  گونه تشریح می  نماید: «در باب قرآن، ما باید اعتراف کنیم که سال  های متمادی [در دوران طاغوت] جامعه ما با قرآن فاصله گرفت ... اما در دیگر کشورهای اسلامی ... این سیاست  مداران و دولتمردان کشورهای عربی   ـ که همیشه هم ما به دوری اینها از مبانی قرآنی در عمل، اعتراض داشتیم و داریم و اعتراض به  حق هم بود، اما   ـ قرآن در ذهن و زبان اینها حضور داشت. همیشه ما تأسف می  خوردیم که ما چرا این جوری نیستیم. مثل اینکه حالا اگر من بخواهم تشبیه بکنم، افراد باذوق ایرانی در خلال صحبتشان ممکن است جملاتی از گلستان سعدی، از شعر حافظ، جملاتی از فلان نویسنده معروف بیاورند، آنها از قرآن همین جور استفاده  هایی می  کردند؛ اما در کشور ما چنین چیزی نبود. ما از قرآن به  خاطر نوع تربیتی که قبل از انقلاب وجود داشت، فاصله گرفته بودیم». (مقام معظم رهبری، دیدار با بانوان قرآن  پژوه، 28 / 7 / 1388).

6. هیچ دیده  ای که در خانواده  های فقیر، ماشین آب  میوه  گیری و یا رختشویی، چگونه مطرح می  شود؟ همین که بچه  های فضول می  خواهند به برق وصلش کنند همه دست پاچه می  شوند که صبر کن. بیا کنار! دست نزن تا داداش کتابچه را ببیند، دستورش را بخواند. ماشینی که نظام دارد نمی  توان همین طور به آن دست زد و با آن رابطه برقرار کرد. علم می  خواهد. کتاب می  خواهد. [قرآن کریم، کتابچه راهنمای ارتباط ما با جهان هستی است؛ جهانی که علم جزئی ما از سیطره بر آن عاجز است.] این نظام وسیع  تر برای من این  گونه طرح می  شد و ضرورت وحی این  گونه احساس می  شد.

7. حدیث متواتر ثقلین که در کتب معتبر شیعه و سنی از طرق مختلف با الفاظ یکسان یا با اختلاف ناچیز نقل گردیده است، بیانگر نقش مهم دو ثقل عظیم در هدایت مسلمانان بوده و یکی بودن این دو را بیان می  کند. (برخی از منابع روایی اهل  سنت که روایت مزبور را نقل کرده  اند، عبارتند از: حاکم نیشابوری، 1406: 3 / 148؛ نسایی، 1411: 5 / 51؛ ابن  حنبل، بی  تا: 3 / 14 و 17.

منابع و مآخذ

الف) کتاب  ها

قرآن کریم.

نهج  البلاغه،گردآوری سید رضی، قم، هجرت.

ابن  حنبل، احمد بن محمد، بی  تا، مسند الامام احمد بن حنبل، بیروت، دار صادر.

اسپالدینگ، چریل لین، 1381، انگیزش در کلاس، ترجمه محمدرضا نائینیان و اسماعیل بیابانگرد، تهران، مدرسه برهان.

امام خمینی، سید روح  الله، 1368، صحیفه نور، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

ـــــــــــــــ ، 1387، جهاد اکبر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی+.

امینی، عبدالحسین، 1379، الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، بیروت، دار الکتاب العربی.

بروسوی، اسماعیل، بی  تا، تفسیر روح البیان، بیروت، دار الفکر.

حاکم نیشابوری، محمد بن محمد، 1406 ق، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دار المعرفه.

دنی، ریچارد، 1388، هنر ایجاد انگیزه، ترجمه محبوبه ندیمی، تهران، آزاد مهر.

دهخدا، علی  اکبر، 1377، لغت  نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران.

دیل، توویلا، 1384، شیوه  های ایجاد انگیزه در افراد، ترجمه فرهاد احمدی نائینی، تهران،   شرکت چاپ و نشر بازرگانی.

دیلمی، حسن، 1412 ق، إرشاد القلوب إلی الصواب، قم، شریف رضی.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، 1412 ق، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دمشق و بیروت، دار الشامیه و الدار العلم.

رضایی اصفهانی، محمدعلی، 1379، انس با قرآن کریم، قم، شهید مسلم.

شیرازی (ملاصدرا)،محمد بن ابراهیم، 1387، مفاتیح الغیب، ترجمه محمد خواجوی، تهران، مولی.

صدوق، محمد بن علی، 1362، الخصال، قم، دفتر انتشارات اسلامی.

ـــــــــــــــ ، 1367، من لایحضره الفقیه، تهران، صدوق.

ـــــــــــــــ ، 1406 ق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم، دار الرضی.

صفایی حائری، علی، 1380، تطهیر با جاری قرآن، قم، هجرت.

ـــــــــــــــ ، 1381، روش برداشت از قرآن، قم، هجرت.

طباطبایی، سید محمدحسین، 1374، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی.

ـــــــــــــــ ، 1388، قرآن در اسلام، قم، بوستان کتاب.

طبرسی، فضل بن حسن، 1372، مجمع البیان لعلوم القرآن، تهران، ناصرخسرو.

طریحی، فخرالدین، 1375، مجمع البحرین، تحقیق سید احمد حسینی، تهران، کتابفروشی مرتضوی.

عمید، حسن، 1351، فرهنگ عمید، تهران، جاویدان.

فاکر میبدی، محمد، 1389، مراحل انس با قرآن، قم، زمزم هدایت.

فلسفی، محمدتقی، 1368، الحدیث، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

کریمی، عبدالعظیم، 1384، تربیت آسیب  زا، تهران، انجمن اولیا و مربیان.

کلینی، محمد بن یعقوب، 1362، الکافی، تهران، اسلامیه.

کحالزاده، عباس و دیگران 1381، واژه  نامه جامع مدیریت، تهران، ترمه.

کردفیروزجایی، یارعلی 1386، چنین گفت نیچه، تهران، کانون اندیشه جوان.

گولد، جولیوس و ویلیام ل. کولب، 1384، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه گروه مترجمان، تهران، مازیار.

مجلسی، محمدباقر، 1365، بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار(علیهم السلام)، تهران، اسلامیه.

مصطفوی، حسن، 1360 ب، مصباح الشریعه، تهران، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران.

ـــــــــــــــ، 1360، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

مطهری، مرتضی، 1377، مجموعه آثار، تهران، صدرا.

مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، 1388، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه.

نسایی، احمد بن شعیب، 1411 ق، السنن الکبری، بیروت، دار الکتب العلمیه.

نقی  پورفر، ولی  الله، 1381، پژوهشی پیرامون تدبر در قرآن کریم، تهران، اسوه.

نوری، میرزا حسین، بی  تا، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل البیت(علیهم السلام).

واقدی، محمد بن سعد، 1374، الطبقات الکبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، فرهنگ و اندیشه.

ب) مقاله  ها

یدالله  پور، بهروز، 1390، «بررسی مستندات راه  های انس بیشتر دانشجویان با قرآن»، مطالعات تفسیری، ش 6، ص 146 ـ 119، قم، دانشگاه معارف اسلامی.

کورش زارع شیبانی: مربی گروه معارف اسلامی دانشگاه فرهنگیان.

فصلنامه علمی ـ پژوهشی مطالعات تفسیری 16