مؤلفه‌های سبک زندگی اسلامی

به گزارش پایگاه 598، اگرچه شاخص‌های گوناگون سبک زندگی اسلامی در آیات و روایات متعددی تبیین شده است، عدم تعمیق و تدقیق اندیشمندان اسلامی در این حوزه و نیز توأم نشدنِ آن با سبک زندگی امروزی، موجب کم‌رنگ شدن مؤلفه‌های سبک زندگی اسلامی در جامعه معاصر شده است. در این پژوهش، نگارندگان با تعمّق و تدبّر در آیات و روایات اسلامی (رویکرد دینی) و مفاهیم کسب‌وکار (رویکرد تخصصی)، به شناسایی مؤلفه‌های سبک زندگی اسلامی در حوزه کسب‌وکار می‌پردازند. این پژوهش از نظر هدف، کاربردی و از نظر جمع‌آوری داده، کیفی است. دستاورد این پژوهش، شناسایی 44 مؤلفه است که باید در کسب‌وکار اسلامی رعایت شود و همچنین 38 مؤلفه که باید در کسب‌وکار اسلامی از آن پرهیز شود. این مؤلفه‌ها در 3 گروه ویژگی‌های دینی، ویژگی‌های اخلاقی و ویژگی‌های کارآفرینی جای گرفته‌اند.

واژگان کلیدی

سبک زندگی اسلامی، کسب‌وکار، مؤلفه‌ها، آیات و روایات.

طرح مسئله

از زمان طرح مفهوم سبک زندگی (1) در میان اندیشمندان غربی، جامعه‌شناسان و روان‌شناسان چندین دهه می‌گذرد؛ لیکن هنوز پژوهش‌های علمی قابل توجهی از منظر دین‌شناسانه به این مفهوم نشده و مطالعاتی که عامل دین را در سبک زندگی در نظر گرفته‌اند، بسیار اندک است. بیشتر مطالعات درباره سبک زندگی در دنیای غرب انجام شده است و با توجه به گسترش کم‌توجهی به دین در غرب، محققان اندکی درپی آن بوده‌اند تا تأثیر دین و دین‌داری را بر سبک زندگی ارزیابی کنند. (فاضلی، 1382: 103) از آنجا که سبک زندگی هر فرد و جامعه به‌لحاظ نظری، برآمده از آموزه‌های اعتقادی و ارزشی حاکم بر روح و روان آنهاست، کسب آگاهی‌های لازم درخصوص مفهوم سبک زندگی و باورهای دینی و تعامل این دو مقوله ضروری می‌نماید. (فیضی، 1392: 28) تأکیدات رهبر معظم انقلاب مبنی بر پیشرفت در بخش حقیقی و اصلی تمدن که همانا سبک زندگی است، (خامنه‌ای، 1391) اهمیت و ضرورت پژوهش‌های علمی با رویکرد دین‌شناسانه را در این حوزه آشکارتر می‌سازد.

سبک زندگی در هر جامعه‌ای، شخصیت و هویت فردی و جمعی را نمایان می‌سازد؛ به‌طوری‌که می‌توان تمایز فرهنگی و تمدنی جوامع را با یکدیگر براساس سبک زندگی آنان تشخیص داد. این نگرش‌ها و باورها در هر جامعه‌ای، متأثر از عوامل متفاوتی است؛ از جمله در جامعه دینی، برآمده از مجموعه عوامل تمدنی است که یکی از اساسی‌ترین آنها، باورداشت به آموزه‌های دینی است.

 منظور از سبک زندگی، مجموعه الگوهای انسان در اعمال، احساسات، عواطف و افکار است که در اموری همچون لباس‌پوشیدن، غذا خوردن، تفریحات، روابط با یکدیگر، طلاق و ازدواج، معیشت و کسب‌وکار، معماری و شهرسازی، هنر و ادبیات به آنها تأسی می‌شود. (موسوی گیلانی، 1392: 124 ـ 123) اهمیت مفهوم سبک زندگی در این است که سطحی‌ترین لایه‌های زندگی را به عمیق‌ترین لایه‌های آن پیوند می‌زند. (مهدوی کنی، 1387: 18)

یکی از راه‌هایی که می‌توان به درک بهتری از مفهوم سبک زندگی از نظر اندیشمندان مختلف دست یافت، بررسی عناصر و مؤلفه‌هایی است که ایشان برای سبک زندگی برشمرده یا در تحقیقات خود از آنها به‌عنوان شاخصه بهره برده‌اند.

منظور از مؤلفه، اموری است که مصداق عینی سبک زندگی محسوب می‌شوند. (همان: 214 ـ‌211) در آثار بسیاری از پژوهشگران، حوزه کسب‌وکار به صورت مستقیم یا غیرمستقیم یکی از مؤلفه‌های سبک زندگی ذیل عنوان اعمال و رفتار شمرده می‌شود. (Chaney, 1996: 1؛ Glyptis, 1990: 37؛ Christensen, 2002؛ موسوی گیلانی، 1392: 124 ـ 123؛ احمدوند، 1392: 79 ـ‌ 57؛ محمدی ری‌شهری، 1381: 16؛ حاجیانی، 1388: 8؛ شریفی، 1391 ب: 292 ـ‌ 283؛ خامنه‌ای، 1391)

از منظر اسلام، کسب‌وکار افزون بر احکام فقهی گسترده، دارای آداب و سبک معینی است و آیات و روایات متعددی گواه این مدعا است. نگارندگان در این مقاله سعی دارند تا ابعاد سبک زندگی اسلامی را در حوزه کسب‌وکار به صورت بنیادی‌تر، بررسی کنند و مؤلفه‌ها (بایدها و نبایدها)ی سبک زندگی اسلامی را در حوزه کسب‌وکار اصطیاد کنند. پرسش اصلی در این پژوهش آن است که «سبک زندگی اسلامی در حوزه کسب‌وکار دارای کدام مؤلفه‌های اساسی است؟» برای شناسایی این ابعاد، پس از مروری بر ادبیات پژوهش و پژوهش‌های پیشین و بیان روش تحقیق، به ذکر نتایج و یافته‌های به‌دست‌آمده از تحلیل اطلاعات ـ که از آیات و روایات برگرفته شده‌اند ـ پرداخته می‌شود.

مروری بر ادبیات پژوهش

تعاریف متعددی از مفهوم سبک زندگی در میان اندیشمندان ارائه شده است. در اینکه نخستین‌بار این اصطلاح را چه کسی به کار برده است، در میان روان‌شناسان و جامعه‌شناسان اختلاف است. برخی جامعه‌شناسان مدعی‌اند سبک زندگی از اصطلاحات ابداعی ماکس وبر (2) (1920 ـ 1864)، جامعه‌شناس مشهور فرانسوی است. (مهدوی کنی، 1387: 106) در مقابل، برخی روان‌شناسان جعل و ابداع این اصطلاح را به آلفرد آدلر (3) (1937 ـ 1870) روان‌شناسی اتریشی و بنیان‌گذار رویکرد روان‌شناسی فردی نسبت می‌دهند. (کاویانی، 1391: 67؛ شریفی، 1391 الف: 50) در یک دسته‌بندی کلی می‌توان از سه رویکرد جامعه‌شناسانه، روان‌شناسانه و دین‌شناسانه نام برد. (شریفی، 1391 الف: 51)

سوبل (4) سبک زندگی را مجموعه‌ای از رفتارهای قابل مشاهده یا قابل استنتاج از مشاهده در میان افراد می‌داند. (Sobel, 1981: 28) همچنین چینی (5) معتقد است سبک‌های زندگی، الگوهایی از کنش‌اند که افراد را از یکدیگر متمایز کرده، کمک می‌کنند تا آنچه مردم انجام می‌دهند و چرایی و معنای آن درک شود. با اینکه سبک‌های زندگی، بخشی از زندگی اجتماعی روزمره نوین هستند و به صورت‌های فرهنگی وابسته‌اند، هر یک، سبک و منش و راهی برای استفاده از کالاها، مکان‌ها و زمان‌های خاص هستند که اگرچه از مشخصات یک گروه محسوب می‌شوند، کل تجربه اجتماعی آنها نیست.

سبک‌های زندگی مجموعه‌ای از اعمال و نگرش‌ها است که در متن و زمینه‌های خاص قابل درک هستند. (Chaney, 1996: 1) گیدنز (6) سبک زندگی را شامل مجموعه‌ای از رفتارها می‌داند که فرد آنها را به کار می‌گیرد تا نه فقط نیازهای جاری خود را برآورد، بلکه روایت خاصی را که وی برای هویت شخصی خود برگزیده، در برابر دیگران مجسم سازد. (گیدنز، 1378: 120)

بوردیو (7) سبک زندگی را شامل اعمال طبقه‌بندی‌شده و طبقه‌بندی‌کننده فرد در عرصه‌هایی مانند تقسیم ساعات شبانه‌روز، نوع تفریحات و ورزش، شیوه‌های معاشرت، اثاثیه و خانه، آداب سخن گفتن و راه رفتن می‌داند که عینیت‌یافته و تجسم‌یافته ترجیحات افراد است. (باکاک، (8) 1381: 96) برخی هم سبک زندگی را طیف رفتاری‌ای می‌دانند که اصلی انسجام‌بخش بر آن حاکم است، عرصه‌ای از زندگی را تحت پوشش دارد و در میان گروهی از افراد جامعه قابل مشاهده است؛ اما الزاماً برای همگان قابل تشخیص نیست. (فاضلی، 1382: 83)

زیمل (9) نیز سبک زندگی را تجسم تلاش انسان برای یافتن ارزش‌های بنیادی و فردیت برتر خود می‌داند. به اعتقاد وی، فرد می‌کوشد تا از طریق سبک زندگی، فرهنگ عینی‌اش را به گوش دیگران برساند. (Simmel, 1990: 440-445) لسلی (10) و همکاران می‌گویند رفتارهایی که با قشربندی حیثیتی و اعتباری مرتبط‌اند، سبک زندگی نامیده می‌شود. سبک زندگی فقط موجودی افراد نیست؛ بلکه چگونگی نمایش این موجودی از جانب آنهاست. (Leslie, et al., 1994: 368)

کریسمن (11) طیف فعالیت‌هایی را که فرد یا گروه در آنها مشارکت می‌کند، سبک زندگی می‌داند. (Coreil, et al., 1985:429) گلایپتیس (12) هم سبک زندگی را مساوی همه فعالیت‌های فرد می‌داند. (Glyptis, 1990: 37) کریستنسن (13) نیز سبک زندگی را شیوه‌ای که از آن طریق زندگی را زندگی می‌کنیم، می‌داند. (Christensen, 2002)

شریفی سبک زندگی را براساس رویکرد دین‌شناسانه، مجموعه‌ای از رفتارهای سازمان‌یافته می‌داند که متأثر از باورها و ارزش‌ها و نگرش‌های پذیرفته‌شده و همچنین متناسب با امیال و خواسته‌های فردی و وضعیت محیطی، وجهه غالب رفتاری یک فرد یا گروهی از افراد شده‌‌اند. (شریفی، 1391 الف: 52) وی الزامات سبک زندگی را این‌چنین بیان می‌کند: سبک زندگی محصول و معلول باورها و ارزش‌ها است؛ عوامل درونی و محیط بیرونی در سبک زندگی تأثیرگذار است؛ سبک زندگی ناظر به رفتارها و نمودهای ظاهری و بیرونی هویت انسان است؛ گستره سبک زندگی به وسعت همه رفتارهای نهادینه‌شده فردی و اجتماعی انسان است؛ رفتارهای موقتی یا موردی یک فرد یا گروه را نمی‌توان سبک زندگی آنان تلقی کرد؛ سبک زندگی به‌تدریج حاصل می‌شود و به‌تدریج هم زائل می‌گردد؛ سبک زندگی همچون ملکات نفسانی است، یعنی اقناعی و خودجوش و بی‌تکلف انجام می‌گیرد و تحمیلی و اجباری نیست؛ سبک زندگی نه امری کاملاً فردی است و نه امری کاملاً اجتماعی؛ سبک زندگی جنبه نمادین و نمایشی دارد. (شریفی، 1391 الف: 54 ـ 52)

شریعتی در پژوهشی با عنوان «درآمدی بر سبک زندگی اسلامی در آیات و روایات» به وجود سه سبک اصلی زندگی معتقد است. نخست، سبک رهبانیت یا تارک دنیایی که در آن فرد معتقد است دنیا محمل تخریب هویت و شخصیت انسان و جایی است که انسان را به بند می‌کشد و مانع رشد و سعادت و تعالی او می‌شود. دوم، سبک فلسفی کامجویانه از دنیا که هیچ‌گونه اعتقادی به آخرت ندارد و صرفاً در پی‌ کامجویی از دنیا است. در این دیدگاه تمامی حیات و زندگی در بهره‌وری از این دنیا خلاصه می‌شود و پس از مرگ، انسان به فنا می‌رسد. سوم، دیدگاه اسلامی که دو وجه دنیا و آخرت را توأم با هم مدنظر دارد. در این دیدگاه، انسان مسئولیت‌پذیر و به خدا، به خود، به مردم و به ساختار طبیعت پاسخ‌گو است. (شریعتی، 1392: 1)

سبک زندگی در حوزه مطالعات فرهنگی، به مجموعه رفتارها و الگوهای کنش‌های هر فرد که معطوف به ابعاد هنجاری و زندگی اجتماعی باشد، اطلاق می‌شود و نشان‌دهنده کم و کیف نظام باورها و کنش‌های فرد است. سبک زندگی را می‌توان در تمامی کنش‌ها و رفتارهای فرد و در تعاملات و ارتباطات وی با دیگران، طبیعت و به‌طورکلی محیط اجتماعی اطراف وی که معمولاً قابل مشاهده، توصیف و اندازه‌گیری است، ملاحظه و مشاهده کرد. (حاجیانی، 1388: 8) در واقع سبک زندگی راهی است برای تعریف ارزش‌ها، نگرش‌ها و رفتارهای افراد که اهمیت آن برای تحلیل‌های اجتماعی روزبه‌روز افزایش می‌یابد. (محمدی ری‌شهری، 1381: 16)

سبک زندگی دارای چند مؤلفه اساسی است: بینش‌ها، گرایش‌ها، رفتارها و وضعیت‌ها. (احمدوند، 1392: 66)

در یک جمع‌بندی می‌توان سبک زندگی را مجموعه رفتارهای کنشی و واکنشی فرد که عینی و قابل مشاهده هستند، دانست؛ این رفتارها را می‌توان در همه حوزه‌های زندگی همچون ازدواج، معاشرت با خانواده، مسکن، خوراک، پوشش، تفریحات، کسب‌وکار، الگوی مصرف، نظافت، خط و زبان مشاهده کرد.

مروری بر پژوهش‌های پیشین

شیخ صدوق در اثر پرارج خود، مَن لایحضره الفقیه (کتاب المعیشه)، روایات بسیاری را در باب کسب‌وکار و آداب و احکام آن آورده است. تلاش صدوق در جمع، تنظیم و تدوین این روایات، قدیمی‌ترین اثر در این حوزه و زیربنای بسیاری از پژوهش‌های فقهی و اجتماعی بعدی به‌شمار می‌آید. (صدوق، 1413: 3 / 180 ـ 156) همچنین جامع‌ترین اثر فقهی در حوزه کسب‌وکار، کتاب المکاسب، از آثار گران‌سنگ شیخ مرتضی انصاری است که به صورت استدلالی و با تبویب و تنظیم ابتکاری وی پدید آمده است. بخش نخست این کتاب به کسب‌وکارهای حرام اختصاص یافته و در آن انواع گوناگون این‌گونه کسب‌ها بررسی شده است. (انصاری، 1370: 1 / 1 ـ 1)

استاد جوادی آملی در کتاب مفاتیح الحیاة، آداب تجارت حلال را براساس احادیث و روایات منقول از ائمه معصومین(علیهم السلام) بیان می‌کند؛ دانستن فقه تجارت، خدامحوری در خرید و فروش، آسان‌گیری در تجارت، پذیرش پشیمانی خریدار، صداقت، تجارت در وطن، حفظ منبع درآمد و دعا هنگام دادوستد از آداب اسلامی تجارت به‌شمار می‌رود. همچنین ناجوانمردی، بازارگردی، سوگند در دادوستد، فریب در معامله و انجام برخی معاملات ناپسند شمرده شده‌اند. (جوادی آملی، 1391: 616 ـ 607)

جواد ایروانی در پژوهشی با عنوان «فرهنگ روابط اجتماعی در آموزه‌های اسلامی»، آداب و اخلاق دادوستد را در سه گروه آداب پیش از تجارت، هنگام تجارت و پس از تجارت بررسی می‌کند. انگیزه سالم، دانش و تخصص، اولویت تجارت داخلی، انتخاب کالای مرغوب، استفاده بهینه از امکانات، اصلاح سرمایه و نفی واسطه‌گری‌های غیر ضروری از آداب پیش از تجارت است. آداب هنگام تجارت شامل آموزه‌های اخلاقی ـ اقتصادی اسلام در زمان انجام دادوستد است. یاد خدا، راستی، نظم و میانه‌روی، پرهیز از فریب (غش) در دادوستد، عدم گران‌فروشی، دخالت نکردن در دادوستد دیگران، نفی احتکار، برخورد مناسب با طرف معامله و پرهیز از دادوستد با افرادی خاص از این جمله‌اند. این پژوهش آداب پس از تجارت را نیز شامل تنظیم سندهای تجاری، پرهیز از درخواست کاهش قیمت و پذیرش فسخ (اقاله) می‌داند. (ایروانی، 1388: 369 ـ 321) خنیفر و همکاران در پژوهشی با عنوان «شناسایی ابعاد و اجزای ارزش‌های اسلامی؛ کار برای بخش خدمات عمومی در ایران»، 27 شاخص اسلامی کار را در قالب 8 بُعد بیان می‌کند. استواری و استحکام کار، تعهدِ کاری، تلاش و پشتکار، انگیزه معنوی کار، بهبود مستمر، روحیه خدمت، عدالت و انصاف، رفاه و راحتی، به‌عنوان ابعاد اسلامی کار شناسایی شده است.

دقت، نظم، هدر ندادن کار، دانش، کنترل درونی، اعتماد، مسئولیت‌پذیری، صبر، سخت‌کوشی، پیگیری، توفیق‌طلبی، اخلاص، ارزش ذاتی انجام کار، مشورت، اندیشه‌ورزی، خلاقیت، یادگیری مستمر، کارِ گروهی، نوع‌دوستی، احترام به مشتری، عدالت و انصاف در نظارت، انصاف در پاداش‌دهی، انصاف در روش‌های سازمان، تعادل زندگی، درآمد مناسب، مکان کار خوب و شاد و امنیت شغلی، 27 شاخصی است که ایشان به‌عنوان ارزش‌های اسلامی کار بیان می‌کنند. (khanifar, et al., 2011: 254)

علامه مجلسی در حلیة المتقین در آداب و سنن و اخلاق اسلامی، در بیان احادیث و روایات منقول از ائمه معصومین(علیهم السلام)، به ذکر تعدادی از فضائل و رذائل اخلاقی هنگام کسب‌وکار می‌پردازد. یادگیری مسائل (احکام) تجارت، مهربانی با مشتری، بردباری، انصاف و خواندن دعا ازجمله فضائل اخلاقی و همچنین ربا، سوگند، دروغ، ستم و کم‌فروشی ازجمله رذائل اخلاقی هنگام کسب‌وکار بیان شده است. (مجلسی، 1392: 354 ـ 350) کلانتری در پژوهشی با عنوان اخلاق و آداب کسب و تجارت، با استناد به آیات قرآن، روایات ائمه معصومین(علیهم السلام) و اجتهاد فقهی، آداب کسب و تجارت را در دو گروه کمالات و کاستی‌ها بیان می‌کند. 24 کمال در اخلاق کسب و تجارت عبارت است از: انتخاب کسب حلال و ارزشمند، فراگیری احکام شرعی معاملات، اشتغال به کار در آغاز روز، دعا در آغاز کار، ترس از خدا، احترام به مشتری، احترام ویژه به عالمان و بزرگسالان، پس‌گرفتن جنس در صورت پشیمانی مشتری، انصاف در معامله، وقار، پاکیزگی و آراستگی، اهتمام به ورزش و سلامتی، حلم و بردباری، راست‌گویی، امانت‌داری، جود و سخاوت، غیرت دینی، امر به معروف و نهی از منکر، قانون‌مداری، پرداخت وجوه شرعی و مالیات، اهتمام به عبادات فردی و جمعی، توسل به خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام)، اهتمام به امور جامعه و مراقبه و محاسبه. همچنین 15 کاستی در اخلاق کسب و تجارت عبارت است از: انتخاب کسب حرام و بی‌فایده، کم‌فروشی، فریب‌کاری، غش در معامله، احتکار، رباخواری، قسم خوردن هنگام معامله، دروغ‌گویی، حرص، خشم، بخل، حسد، تکبر، غرور و دنیاطلبی است. (کلانتری، 1384: 142 ـ 37)

شریفی با توجه به آیات قرآن و روایات تعدادی از آداب کسب‌وکار اسلامی را بیان می‌کند. مراعات مواردی نظیر نیت الهی داشتن، کسب روزی حلال، خوب کار کردن، ساده گرفتن معامله، آسان گرفتن بر بدهکاران، سود نگرفتن هنگام تأمین مخارج، پس گرفتن کالای فروخته‌شده و شروع زود‌هنگام کسب‌وکار و همچنین پرهیز از نگاه سودجویانه صرف به کسب وکار و افراط در کسب‌وکار، مواردی است که در این پژوهش مورد توجه قرار گرفته است. (شریفی، 1391 ب: 292 ـ 283)

عزیزی و همکاران در پژوهشی که با روش کتابخانه‌ای و میدانی انجام شده است، به شناسایی شش رفتار اخلاقی اسلامی هنگام فروش پرداخته‌اند. این رفتارها به ترتیب اولویت براساس آزمون فریدمن عبارتند از: وفای به عهد، برخورد خوب، صداقت، عدم فریب، عدم سودجویی و اقاله. (عزیزی و همکاران، 1392: 7) نصرتی در پژوهشی با عنوان مهارت کسب‌وکار، آداب تجارت را در اسلام بدین‌ترتیب می‌شمارد: دعا هنگام ورود به بازار، ذکر خداوند در بازار، دعا هنگام خرید، صدقه، توجه به مکان تجارت، مدارا با مردم، عزت نفس در تجارت و تعیین اجرت پیش از کار. همچنین به مواردی نظیر یادگیری احکام کسب‌وکار و پرهیز از ربا، رشوه، کم‌فروشی، قسم خوردن، غش در معامله و احتکار و لزوم توجه به مسائل خمس و زکات نیز اشاره شده است. (نصرتی، 1391: 100 ـ 75) رحیمی در پژوهشی با عنوان تجارت موفق، آداب خرید و فروش را شامل رعایت کیل و وزن، توجه به نماز، دعا و آشنایی با مسائل کسب‌وکار معرفی می‌کند. همچنین پرهیز از ربا، تقلب و غش در معامله، احتکار، درست انجام ندادن کار، سوگند در معامله، امروز و فردا کردن، پنهان کردن عیب کالا، گران‌فروشی، تبلیغ کالا و ایجاد جوّ روانی، سوء استفاده از احتیاج فروشنده یا خریدار، افزایش قیمت بدون قصد خرید، دخالت در معامله دیگران، خرید اموال مسروق و غصبی، خرید یا تصرف در اموال عمومی و کسب‌های حرام را از آداب کسب‌وکار اسلامی بیان می‌کند. (رحیمی، 1390: 95 ـ 31)

روش پژوهش

این تحقیق از نظر هدف، یک پژوهش کاربردی و از نظر جمع‌آوری داده‌ها، پژوهشی کیفی است. مراحل پژوهش بدین‌ترتیب است که ابتدا به مطالعه و مرور ادبیات موضوع و سایر پژوهش‌هایی که در این حوزه انجام شده است، پرداخته شد. سپس با گردآوری متون اسلامی دست اول که با حوزه پژوهش مرتبط بودند، تعداد قابل توجهی اسناد و مدارک جمع‌آوری گردید. مطالعه، تلخیص، بررسی و تحلیل این اسناد و مدارک، توأم با توجه به مفاهیم کسب‌وکار، نگارندگان را به‌سوی شناسایی مؤلفه‌های مورد‌نظر رهنمون کرد. در این پژوهش از روش کدگذاری طی سه گام، کدگذاری اولیه، کدگذاری باز و کدگذاری محوری برای شناسایی مؤلفه‌های سبک زندگی اسلامی در حوزه کسب‌وکار استفاده شده است. نوع نمونه‌گیری نیز عمدی یا قضاوتی (14) (نه احتمالی) است. لذا براساس اطلاعات قبلی و با توجه به هدف پژوهش (دلاور، 1387: 98)، نمونه‌برداری در طی مراحل پژوهش توسعه می‌یابد. در این روش، وقتی داده‌ها به اشباع رسید، نمونه‌برداری متوقف می‌شود. (Glaser & Strauss, 1967) سپس داده‌های اولیه به دست‌آمده از متون دینی، بررسی و تحلیل می‌شود تا اولین مؤلفه‌ها به دست آیند. سپس به جستجو برای گردآوری داده‌های بیشتر پرداخته می‌شود این عمل به صورت رفت‌وبرگشتی صورت می‌گیرد تا شناسایی مؤلفه‌ها به حد اشباع نظری برسد. شکل (1) مراحل پژوهش را به صورت طرح‌واره نشان می‌دهد.

یافته‌ها

مایلز و هوبرمن (15) برای عرضه داده‌های کیفی، شیوه‌های گوناگونی پیشنهاد کرده‌اند که از آن جمله می‌توان انواع ماتریس‌ها، نمودارها و شبکه‌ها را نام برد. (Miles& Huberman, 1984) در این تحقیق، پژوهشگر پس از مراجعه و مطالعه دقیق متن آیات قرآن کریم و روایات ائمه معصومین(علیهم السلام)، طی سه مرحله، داده‌های حاصل را طبقه‌بندی می‌کند.

در جداول 1 تا 6، تعدادی از احادیث به همراه کدگذاری باز و کدگذاریِ محوری بیان می‌شود. به‌منظور پرهیز از تطویل بحث، در هر مورد فقط به ذکر یک سند اکتفا شده و از ذکر متن عربی آن خودداری شده است. در جدول (1) تعدادی از آیات و روایاتی که تبیین‌کننده مؤلفه‌های ضروری در سبک کسب‌وکار اسلامی و مربوط به ویژگی‌های دینی یا باورهای مذهبی است، استخراج شده است.

جدول (1) کدگذاری باز و محوری تعدادی از آیات و روایات سبک کسب‌وکار اسلامی مربوط به ویژگی‌های دینی یا باورهای مذهبی (مواردی که باید در کسب‌وکار اسلامی مراعات شود)

همان‌طور که در جدول (1) ملاحظه می‌شود، 13 سند از آیات و روایاتی که مبین ویژگی‌های دینی و مذهبی است و باید در سبک کسب‌وکار اسلامی مراعات شود، بیان شده است.

در جدول (2) تعدادی از آیات و روایاتی که تبیین‌کننده مؤلفه‌های ضروری در سبک کسب‌وکار اسلامی و مربوط به ویژگی‌های شخصیتی یا باورهای اخلاقی است، استخراج شده است.

جدول (2) کدگذاری باز و محوری تعدادی از آیات و روایات سبک کسب‌وکار اسلامی مربوط به ویژگی‌های شخصیتی یا باورهای اخلاقی (مواردی که باید در کسب‌وکار اسلامی مراعات شود)

همان‌طور که در جدول (2) ملاحظه می‌شود، 7 سند از آیات و روایاتی که مبین ویژگی‌های شخصیتی و اخلاقی است و باید در سبک کسب‌وکار اسلامی مراعات شود، بیان شده است.

پی نوشت:

[1]. Life Style.

2. Max Weber.

3. Alfred Adler.

4. Sobel.

5. Chaney.

6. Giddens.

7. Bourdieu.

8. Bocock.

9. Simmel.

10. Leslie.

11. Chrisman.

12. Glyptis.

13. Christensen.

14. Judgment.

15. Miles & Huberman.

16. رجالٌ لا تُلهیهم تِجارُةٌ وَ لا بَیعٌ عَن ذِکرِ الله.

17. رجالٌ لا تُلهیهم تِجارُةٌ وَ لا بَیعٌ عَن ذِکر‌ِ الله وَ إ‌ِقام ِ الصَّلاة وَ إ‌ِیتاء الزَّکاة.

18. إ‌ِنَّ الَّذینَ یتلونَ کِتابَ اللهِ وَ أ‌َقاموا الصَّلاةَ وَ أ‌َنفِقوا مِمّا رَزَقناهُم سِرّاً وَ عَلانیةً یرجونَ تِجارَةً لَن تَبور.

19. یا مَعشَرَ التُّجّار! الفِقهَ ثُمَّ المَتجَر، الفِقهَ ثُمَّ المَتجَر، الفِقهَ ثُمَّ المَتجَر.

20. قَالَ رَجُلٌ لِأ‌َبی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) وَ اللَّهِ إ‌ِنَّا لَنَطْلُبُ الدُّنْیَا وَ نُحِبُّ أ‌َنْ نُؤْتَاهَا. فَقَالَ تُحِبُّ أ‌َنْ تَصْنَعَ بهَا مَاذَا؟ قَالَ أ‌َعُودُ بهَا عَلَی نَفْسِی وَ عِیَالِی وَ أ‌َصِلُ بهَا وَ أ‌َتَصَدَّقُ بهَا وَ أ‌َحُجُّ وَ أ‌َعْتَمِر.ُ فَقَالَ(علیه السلام) لَیْسَ هَذَا طَلَبَ الدُّنْیَا هَذَا طَلَبُ الْآخِرَةِ.

21. إذا صَلَّیتُمُ الصُّبحَ وَ انصَرَفتُم فَبَکِّروا فی طَلَب الرّزقِ وَ اطلُبوا الحَلال.

22. التّاجرُ فاجرٌ وَ الفاجرُ فی النّارِ إ‌ِلّا مَن أ‌َخَذَ الحَقَّ وَ أ‌َعطی الحَقَّ.

23. إنَّ الَّذینَ ‌أُعطوا المالَ ثُمَّ لَم یشکُروا لا مالَ لَهُم.

24. لِیکُن طَلَبُکَ المَعیشَةَ فَوقَ کَسب المُضَیعِ وَ دونَ طَلب الحَریصِ الرّاضی بدُنیاهُ المُطمَئِنِّ إ‌ِلَیها.

25. یا مَعشَرَ التُّجّار! ... قَدِّموا الاستِخارَة.

26. أ‌َیما عَبدٍ أ‌َقالَ مَسلِماً فی بَیعٍ أ‌َقالَهُ اللهُ تَعالی عَثرَتَهُ یومَ القیامَة.

27. إ‌ِذا بایعَ المُسلِمَ فَلیقُل: اللّهُمَّ خِر لی وَ لَه.

28. مِن سَعادَةِ المَرءِ أ‌َن یکونَ مَتجَرُهُ فی بلادِه.

29. یا أ‌َیهَا الَّذینَ امَنوا لا تَأکُلوا أ‌َموالَکُم بَینَکُم بالباطِل إ‌ِلّا أ‌َن تَکونَ تِجارَةً عَن تَراضٍ مِنکُم.

30. فی سِعَة الأخلاق کُنوزُ الأرزاق.

31. ثَلاثَةٌ یدخِلُهُمُ اللهُ الجَنَّةَ بغَیرِ حِسابٍ ...: ... تاجرٌ صَدوق ...

32. کُلُّ ذی صِناعَةٍ مِضطَرٌّ إ‌ِلی ثَلاثِ خِلالٍ یجتَلِبُ بهَا المَکسَبَ وَ هُوَ أ‌َن یکونَ ... مُؤَدِّیاً لِأ‌َمانَةِ فیه ... .

33. یا مَعشَرَ التُّجّار! ... أ‌َنصِفوا المَظلومین.

34. یا مَعشَرَ التُّجّار! ... تَزَیّنوا بالحِلم.

35. کُلُّ ذی صِناعَةٍ مِضطَرٌّ إ‌ِلی ثَلاثِ خِلال‌ٍ یجتَلِبُ بهَا المَکسَبَ وَ هُوَ أ‌َن یکونَ ... مُستَمیلاً لِمَن‌ِ استَعمَلَه ... .

منابع و مآخذ

قرآن کریم.

ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی، 1363، تحف العقول عن آل الرسول، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، مؤسسه انتشارات اسلامی، چ 2.

احمدوند، شجاع، 1392، «کارویژه‌های نظام سیاسی و نقش آنها در تغییر سبک زندگی»، فصلنامه علمی پژوهشی فرهنگ مشاوره و روان درمانی، سال چهارم، شماره 13، ص 79 ـ 57.

انصاری، شیخ مرتضی، 1370، المکاسب، قم، دار الحکمة، چ 4.

ایروانی، جواد، 1388، فرهنگ روابط اجتماعی در آموزه‌های اسلامی، ج 2، مشهد، واحد نشر دانشگاه علوم اسلامی رضوی، چ 3.

باکاک، رابرت، 1381، مصرف، ترجمه خسرو صبری، تهران، شیرازه.

جوادی آملی، عبدالله، 1391، مفاتیح الحیاة، قم، مرکز نشر اسراء.

حاجیانی، ابراهیم، 1388، جامعه‌شناسی هویت ایرانی، تهران، انتشارات پژوهشکده تحقیقات استراتژیک.

حر عاملی، محمد بن حسن، 1391 ق، وسائل الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چ 4.

خامنه‌ای، سید علی، 1391، بیانات در دیدار جوانان استان خراسان شمالی، وب سایت:

http://khamenei.ir

دلاور، علی، 1387، روش تحقیق در روان‌شناسی و علوم تربیتی، ویرایش چهارم، تهران، نشر ویرایش.

رحیمی، عباس، 1390، تجارت موفق، تهران، نشر جمال، چ 4.

سیوطی، جلال‌الدین، 1401 ، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، بیروت، دار الفکر، چ 1.

شافعی، علی بن حسن، 1415 ، تاریخ مدینة الدمشق، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الفکر.

شریعتی، سید صدرالدین، 1392، «درآمدی بر سبک زندگی اسلامی در آیات و روایات»، فصلنامه علمی پژوهشی فرهنگ مشاوره و روان درمانی، سال چهارم، شماره 13، ص 10 ـ 1.

شریفی، احمدحسین، 1391 الف، «سبک زندگی به‌عنوان شاخصی برای ارزیابی سطح ایمان»، فصلنامه علمی پژوهشی معرفت فرهنگی اجتماعی، سال سوم، شماره سوم، تابستان 91، ص 62 ـ 49.

ـــــــــــــــ ، 1391 ب، همیشه بهار (اخلاق و سبک زندگی اسلامی)، قم، نشرمعارف، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها.

صدوق، محمد بن علی بن بابویه قمی، 1364، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم، شریف رضی، چ 2.

ـــــــــــــــ ، 1413 ق، من لا یحضره الفقیه، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، انتشارات اسلامی، چ 3.

ـــــــــــــــ ، 1403 ق، خصال، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، انتشارات جامعه مدرسین، چ 2.

طبرانی، سلیمان بن احمد، 1415 ق، المعجم الاوسط، تحقیق ابراهیم حسینی، بیروت، دار الحرمین.

طوسی، محمد بن حسن، 1365، تهذیب الاحکام، تحقیق سید حسن موسوی خراسان، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چ 4.

عزیزی، شهریار، رضا قنبرزاده میاندهی و سینا فخارمنش، 1392، «میزان رعایت رفتارهای اخلاقی اسلامی ـ بررسی موردی فروشندگان لوازم خانگی شهر تهران»، فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش‌نامه اخلاق، سال ششم، شماره 19، ص 32 ـ 7.

فاضلی، محمد، 1382، مصرف و سبک زندگی، قم، صبح صادق.

فیضی، مجتبی، 1392، «درآمدی بر سبک زندگی اسلامی»، ماهنامه علمی ترویجی معرفت، سال بیست و دوم، شماره 185، ص 42 ـ 27.

قرطبی، محمد بن احمد، 1405 ق، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی.

قمی، شیخ عباس، 1416، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، تهران، دارالاسوة للطباعة و النشر.

کاویانی، محمد، 1391، سبک زندگی اسلامی و ابزار سنجش آن، قم، انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

کلانتری، علی‌اکبر، 1384، اخلاق و آداب کسب و تجارت، شیراز، کوشامهر.

کلینی، محمد بن یعقوب، 1365، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة.

گیدنز، آنتونی، 1378، تجدد و تشخص، ترجمه ناصر موفقیان، تهران، نی.

متقی هندی، علی بن حسام‌الدین، 1405 ق، کنز العمال فی سنن الاعمال و الاقوال، تصحیح و شرح بکری حیانی و صفوة السقا، بیروت، مؤسسة الرسالة.

مجلسی، محمدباقر، 1392، حلیة المتقین در آداب و سنن و اخلاق اسلامی، تهران، پیام مقدس، چ 1.

ـــــــــــــــ ، 1404 ق، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء.

محدث نوری، میرزا حسین طبرسی، 1408 ق، مستدرک الوسائل و مستنبط الوسائل، تحقیق مؤسسه آل البیت، قم، مؤسسه آل‌البیت(علیهم السلام)، چ 1.

محمدی ری شهری، محمد، 1381، میزان الحکمة، قم، دارالحدیث الاولی.

مهدوی کنی، محمد سعید، 1387، دین و سبک زندگی، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق(علیه السلام).

موسوی گیلانی، سید رضی، 1392، «چیستی و چرایی سبک زندگی و نسبت آن با دین و مهدویت»، فصلنامه علمی پژوهشی مشرق موعود، سال هفتم، شماره 25، ص 138 ـ 123.

نصرتی، نورالدین، 1391، مهارت کسب‌وکار، تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، سازمان تبلیغات اسلامی.

نعمان بن محمد تمیمی، قاضی نعمان، 1385، دعائم الاسلام، مصر، دار المعارف، چ 2.

Chaney, David, 1996 , Lifestyle, London, Routledge, p. 1.

Christensen, P., 2002, Multiple identities, differences in lifestyle and how it effects our ecological footprint, website:

www.i4.auc.dk/pc/publications-filer/Chile%20paper.doc.2002.

Coreil, J., Levin, J., Jaco, E. G., 1985, Lifestyle- An emergent concept in the sociomedical sciences, Culture, Medicne Psychiatry, p. 1313-1324.

Glaser, B., Strauss, A., 1967 , The Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research, New York, Aldine de Gruyter.

Glyptis, S., 1990 , Lifestyle and leisure pattern: Methodological approaches, prague, Institute for Philosophy and Sociology, p. 37-67.

Khanifar,H., Zarei Matin, H., Jandaghi, G. R., Gholipour, A., Hassanzadeh, M. H., 2011 , "Identifying the Dimensions and Components of Islamic Work Values (IWV) for Public services sector of Iran”, European Journal of Social Sciences, Volume 22, Number 2, p. 254.

Leslie, G. R., Larson, R. F., Gorman, B. L., 1994 , Introductory Sociology, Oxford University Press.

Miles, Matthew B. and Huberman, A. M. 1984, Qualitative data analysis: A source book of new methods, London, Sage.

Simmel, G., 1990 , The Philosophy Of Money, edited by David Frisby, translated by Tom Bottomore and David Firsby, London and New York, Routledge.

Sobel, M., 1981 , Lifestyle and Social Structure: Concepts, Definitions, and Analyses, Academic press, p. 28.

ابراهیم کلانتری: دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشیار دانشگاه تهران.

اسماعیل کلانتری: کارشناس ارشد کارآفرینی ـ کسب‌وکار جدید، دانشگاه تهران.

فاطمه محمودی: کارشناس ارشد روان‌شناسی بالینی، دانشگاه سمنان.

فصلنامه علمی ـ پژوهشی پژوهش‌نامه اخلاق 22