روزمرگی و بی برنامگی دولت در هدایت علمی کشور

به گزارش سرویس سیاسی پایگاه 598، مدتی قبل ۴ هزار و ۱۸۲ نفر از اعضای هیئت علمی رسمی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی کشور خطاب به حجت‌الاسلام حسن روحانی، رئیس‌جمهور کشورمان نامه‌ای نوشتند و نسبت به افت علمی کشور هشدار دادند.

پس از آن بود که وزیر سابق علوم نیز از افت ۲٫۵ درصدی تولید علم و نزول رتبه ایران از ۱۵ به ۱۷ در جهان خبر داد. ایشان معتقد است اگر روند سابق ادامه می‌یافت و نرخ رشد تولیدات علمی ایران را که معادل ۱۳ برابر رشد علمی جهان بود حفظ می‌شد، باید طی پنج سال رتبه تولیدات علمی کشورمان در میان کشورهای جهان تک‌رقمی می‌شد نه اینکه پله پله نزول کند. در این میان مراکزی مانند اسکوپوس و‌ آی اس‌آی که در گذشته به رشد علمی ما اذعان داشتند نیز خبر از افت علمی ایران داده اند.

کبگانیان، یکی از اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز در همین راستا اول خرداد ماه از ارسال گزارشی با موضوع ارزیابی کلی شتاب علمی کشور به مراجع عالیقدر نظام و حتی مقام معظم رهبری خبر داد. بر اساس این ارزیابی در حوزه تولید علم، شتاب کشور آسیب دیده است. او نیز با توجه به کاهش شتاب علمی کشور در حوزه تولید علم معتقد است وقتی شتاب در حوزه‌ای کاهش می‌یابد بعد از مدتی آرام آرام در سرعت کار هم اثرگذار است یعنی پس از مدت ۶ ماه تا یک سال حجم و سرعت کار هم کم می‌شود.

برخلاف همه این گفته‌ها وزیر علوم، تحقیقات و فنآوری در واکنش به نامه چهار هزار عضو هیئت علمی درباره کاهش رشد علمی کشور گفت: «نامه را دیده ام اما امضاء ندارد و مطالبش متناقض است و معلوم نیست چه کسی آن را نوشته است». فرهادی افزود: «منفی شدن رشد علمی را به هیچ وجه تأیید نمی کنم و معاونت پژوهش با همکاری پایگاه استنادی این موضوع را پیگیری خواهد کرد تا اصلاح شود». وی افزود: «بر اساس آمارهای جهانی از سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۴ رتبه تولید علم ایران چهل و یکمین کشور جهان بود که تا پایان مارس ۲۰۱۵ به رتبه پانزدهمین کشور در جهان نائل شده است».

شاید بازگشت به گذشته و همچنین نگاهی به دفاعیات فرجی دانا در جلسه استیضاح خود جالب باشد. در آن جلسه مخالفان یکی از علت‌های اصلی استیضاح وی را کاهش رشد علمی عنوان می‌نمودند و در مقابل فرجی دانا معتقد بود در سال ۲۰۱۴ آنچه در آمار تولید مقالات لحاظ می‌شود ۶ ماه قبلش داوری شده و بعضاً نتیجه کاری است که ۲ تا ۴ سال قبل فرایندش آغاز شده است. و از این جهت بود که ضمن مبری دانستن خود در این قضیه، موضوع را عطف به گذشته می‌دانست.

کارشناسان نیز پیرامون این موضوع آمار و ارقامی ارئه داده اند که می تواند به روشن شدن مسئله کمک کند. در مورد تعداد مقالات و رتبه علمی ایران کارشناسان می‌گویند: « تعداد مقالات موسوم به ISI در سال ۲۰۱۴ برای ایران عدد ۲۵۹۹۶ را نشان می دهد و اگر به طور میانگین نگاه کنیم بر اساس این معیار سهم تولید علم ایران در دنیا ۱٫۵۴۹% و رتبه ایران ۲۰ دنیا می باشد. این در حالی است که در سال ۲۰۱۳ سهم ایران ۲۹۹۸۵ مدرک و رتبه ایران ۱۷ام و همچنین در سال ۲۰۱۲ سهم ایران ۳۰۱۸۵ مدرک بوده است. از همین رو رتبه ایران در دوسال اخیر افت کرده است این در حالیست که ایران برای کسب و حفظ رتبه اول در منطقه می بایست با همان شیب و بلکه تندتر به راه خود ادامه می داد.»

با توجه به این آمار و ارقام، یک سوال اساسی در ذهن ایجاد می‌شود. آیا توضیحات وزیر علوم در این مورد صحیح است؟ و یا منبع آماری وزیر علوم تفاوتی دارد؟

در پاسخ به این سوال باید گفت وزیر علوم با قیاسی بین سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۴ این آمار را ارائه کردند و روند را در کل صعودی خواندند. ایشان در سخنانی دیگر به آمار سال ۲۰۱۵ اشاره کردند و سهم ایران از تولید علم را ۲٫۳% خواندند که این نیز غلط نیست و مربوط به ماه ژانویه ۲۰۱۵ (ماه آغازین سال میلادی) بوده است. اما منتقدین این وضع فقط درباره دوسال گذشته سخن می گویند و معتقدند در این دو سال ایران از ۱٫۷% تولید علم جهان به ۱٫۵% رسیده است.

با این وجود آیا مقاله معیار مناسبی برای رشد علمی است؟ و چه میزان از نیاز‌های کشور را پاسخ می‌دهد؟

با توجه به اینکه در حال حاضر ملاک و معیار موجود برای سنجش رشد علمی در میان کشور های منطقه و جهان بر اساس پایگاه های اسنادی موجود تعداد مقالات کشور است استناد به مطالب گفته شده ایرادی ندارد. اما به عقیده برخی کارشناسان علیرغم تاکیدات مکرر رهبر معظم انقلاب، هنوز برنامه عملیاتی کاملی برای هدایت علمی کشور وجود ندارد و بجای برنامه‎ریزی دقیق و تمرکز بر نیاز‌ها و ضروریات روز کشور، در تدوین قوانین حمایتی، بیشتر توجهات به سمت تولید و چاپ مقاله بوده است. برخی دیگر هم از فشار وزارت علوم برای داشتن مقالات ISI به دانشجویان گلایه دارند.

در همین راستا اخیرا معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری در راستای مرجعیت علمی ثبت یک پتنت در ازای هر ۸۰۰ مقاله را غیرقابل قبول دانست. در جایی دیگر نیز ایشان بر لزوم تشویق اعضای هیات علمی به ثبت اختراع به جای چاپ مقاله تاکید می‌کند و بر این باور است که «آیین‌نامه ارتقای اعضای هیات علمی نیز در این زمینه باید دستخوش تغییراتی شود و چاپ مقاله آن قدر در آن پر‌رنگ نشود چون ما باید پژوهش کنیم و از نتایج آن مقاله بنویسیم؛ نه اینکه به واسطه نوشتن مقاله، پژوهش کنیم».

ارائه این آمار خود حکایتی تلخ مبنی بر غیر کاربردی بودن اکثر مقاله های چاپ شده در کشور دارد.

* محمد عنبری- عیار