فیلم سینمایی یا بیانیه سیاسی!

نخست «من دیه گو مارادونا هستم» ساخته بهرام توکلی بود و دیگر «قصه ها» ی رخشان بنی اعتماد؛ 2 فیلمی که یکی از پرده پایین آمده و دیگری تا لحظه تنظیم این نوشتار همچنان به اکران خود به صورت محدود ادامه داده است. اگرچه هیچ بعید نیست زمانی که شما این متن را می خوانید خبر پایان اکرانش رسانه ای شده باشد.

در این فرصت کوتاه، فارغ از جنبه های هنری این دو اثر ازجمله کارگردانی، نقش آفرینی بازیگران، طراحی صحنه ها و... با رویکردی محتوایی و پیام محور به 2 کار توکلی و بنی اعتماد نگریسته ایم؛ تماشایی ضد مارادونا و ضدقصه گویی از این دست.

کافی است صفحه حوادث همین روزنامه جام جم را در چند روز متوالی تورق کنید. بی تردید آنچه بیشتر از هر مساله ای به چشم می آید نوعی خشونت مهار نشده است که به عمل مجرمانه منتهی می شود. اصلا در دور و بر خود، آشنایان، هم محلی ها و دوستانتان بارها شنیده اید بر سر یک موضوع نه چندان پیچیده، چه نزاع ها و اختلاف هایی شکل گرفته است. به همین دلیل بسیاری از کارشناسان جامعه شناسی و نسبت به میزان بالای خشونت در جامعه هشدار می دهند.حالا در چنین شرایطی فیلم من دیه گو مارادونا هستم، فضایی خانوادگی را به نمایش درمی آورد که خشونت، عصبانیت و بی ارادگی شخصیت ها، محور رفتارهای بازیگران است. بی تردید نخستین پاسخ فیلمساز یا حامیان اثر برای چنین رویکردی این است که جامعه ما ـ که در بالا نیز نگارنده به آن اشاره کرد ـ با چنین مصائب و آسیب هایی دست و پنجه نرم می کند و هنرمند باید همین مسائل را به تصویر بکشد.

اما پرسش اصلی اینجاست که نمایش و تولید چنین فیلم هایی که به دلیل رگه های طنز با اقبال مخاطب مواجه می شود تا چه اندازه می تواند در حد حتی یک استامینوفن، بروفن یا ژلوفن درد عصبانیت موجود در جامعه را تسکین دهد؟ آیا فیلم باید مانعی برای آفت ها باشد یا مشوق و تحریک کننده آسیب ها؟

مرگ و قتل چهار نفر و رفتارهای اغراق شده و خشن با توجیه این که سینما آینه و نمایش دهنده معضلات اجتماعی است و ترویج رویکردهای رفتاری همچون «رک گفتن»، «خودت را راحت کن، توام فحش بده» و... به خشونت های بیشتر و حریم شکنی های خانوادگی و اجتماعی می انجامد یا مهار آن؟

حتی نام فیلم ـ که تا اندازه زیادی فریبنده و جذاب است ـ به کدام وجه از مارادونای بزرگ دلالت دارد؟ برای پاسخ به این پرسش باید برگردیم به سال ۱۹۸۶، زمانی که دیه گو آرماندو مارادونا، ستاره آرژانتینی با دست توپ را وارد دروازه تیم ملی انگلستان کرد. این گل تقلبی، آرژانتین را به قهرمانی جهان رساند.

حالا حرف فرهاد (سعید آقاخانی) در این فیلم همان جمله ای است که خود مارادونا گفته بود: «آن دست، دست خدا بود.» در واقع فرهاد در جایگاه راوی اصلی داستان، دست خدا را مقصر همه کشمکش های خانوادگی شان می داند! دست خدایی که دیه گو مارادونا برای سرپوش گذاشتن بر حرکت خلاف قانون از آن تعبیر می کند توجیهی برای عمل ناشایستش است که متاسفانه تا حد زیادی با اقبال عمومی مردم هم مواجه شده است.

آیا این فیلم در نکوهش مارادونا بودن است یا در ستایش او؟ بهتر نیست دست از گل زدن مردود و تقلبی برداریم و به جای گل زدن با دست، گل واقعی بزنیم؟ فیلم این نتیجه گیری ها را کم دارد. اما قصه ها؛ فیلمی که پس از مدت ها توقیف، 2 سال پیش اکرانی محدود در جشنواره فیلم فجر داشت و همان زمان هم به دلیل نوع محتوا و رویکردش، سر و صدای بسیاری کرد و مخالفانی جدی داشت تا آنجا که یکی از مشهورترین سایت های حوزه هنر متعهد، بصراحت درباره قصه های رخشان بنی اعتماد این گونه موضعگیری کرد: «تنها نکته صادقانه فیلم قصه ها به کارگردانی خانم رخشان بنی اعتماد آنجاست که سیستم اداری کشور را «هرت آباد» می داند، بله سرکار خانم! اینجا هرت آباد است که اگر نبود فیلمی را که شما بدون مجوز و قاچاقی ساخته اید به اسم تکریم هنرمندان! با سلام و صلوات راهی جشنواره نمی کردند.»

از این مساله که بگذریم، از نگاه مخاطب و تماشاگر، نخستین نکته این است از میان کسانی که پای گیشه رفته اند و برای دیدن قصه ها پول داده اند، کسی قصه را می فهمد و با آن ارتباط کامل برقرار می کند که همه آثار قبلی این فیلمساز را نه تنها دیده که با دقت در حافظه اش باشد.

برویم سراغ شخصیت ها و شیوه روایتگری و تماشای فیلمساز به جامعه؛ یک راننده تاکسی زن مرده، دختری زیبا که به دام فاحشگی افتاده و بچه ای در بغل دارد، مادری که چند ماه است کارخانه محل کارش تعطیل شده و حقوق نگرفته است، پسری که به دلیل اغتشاشات! ـ که این لفظ بارها در فیلم استفاده شده است ـ در زندان به سر می برد، کارگرانی که مدت هاست حقوق نگرفته اند، مرد معتادی که صورت زنش را با آب جوش سوزانده است، پیرمرد بازنشسته ای که از او خواسته شده برای تائید بیمه درمان عورتش را نشان بدهد، کارمندی که دو زنه است و از اولی دو تا (به تعبیر فیلم) کره دارد و از دومی می خواهد موهایش را مشکی پَر کلاغی کند و از سر شهوت برای رفتن پیش دومی وسط ساعت اداری ارباب رجوع را دودر می کند، مستندسازی که دوربینش را نیروی انتظامی ضبط می کند، دانشجوی ستاره داری که سه سال مهندسی مکانیک خوانده و حالا راننده در اختیار یک مرکز بازپروری زنان معتاد و HIV مثبت است و... روایت این همه شخصیت تیره و نمایش این همه بدبختی در یک فیلم آیا طبیعی است؟ آن هم شخصیت هایی که هر یک به نوعی در آثار قبلی فیلمساز وجود داشته اند و این سرانجام زندگی شان در جامعه ایران شده است؟!

واقعیت این است که با همه احترام به رخشان بنی اعتماد، این فیلم با این همه تعابیر، بیشتر شبیه یک بیانیه سیاسی است و به درد همان جشنواره های خارجی مثل ونیز می خورد تا اکران عمومی در ایران و ای کاش این را مدیران سینمایی ما هم درک می کردند.