بحران انرژی در سایه اختلافات نفت و نیرو؛
مباني شعر و هنر مذهبي در کلام استاد میرباقری:
ایشان در ادامه بحث اشاره می کنند که هنر باید ابزار رشد تولی و تبری باشد و این حب و بعض و جهت گیری را در درگیری بین جبهه حق و باطل باید سوق دهد. هنرمند با احساسی که نسبت به شئون این درگیری پیدا می کند، باید آنرا منتقل کند و در واقع بدنبال اقامه حق است. هنرمند متعهد باید تمام عواطف را بر اساس یک احساس مرکزی همگام کند و این حس مرکزی، محبت خدا و اولیاء خدا و در مقابل هم دشمنی و بغض نسبت به طواغیت و جریان آنهاست.
به گزارش سرویس اندیشه دینی پایگاه 598؛ متن زیر سخنرانی آیت الله میرباقری؛ رئیس فرهنگستان علوم اسلامی قم است که در جمع عده ای از شعراء و مداحان اهل بیت در بهار سال 87 ایراد شده است. ایشان در این بحث اشاره می کنند که کار شعراء و هنرمندان رهبری احساس جامعه است و در واقع هنر ابزار این کار است و این در اختیار هنرمندان است. ایجاد این فضا در مردم ورهبری احساسات بسیار مهم است و در واقع به نحوی کار آنها وساطت در فیض است.
ایشان در ادامه بحث اشاره می کنند که هنر باید ابزار رشد تولی و تبری باشد و این حب و بعض و جهت گیری را در درگیری بین جبهه حق و باطل باید سوق دهد. هنرمند با احساسی که نسبت به شئون این درگیری پیدا می کند، باید آنرا منتقل کند و در واقع بدنبال اقامه حق است. هنر اگر جهت دهی عواطف را در پی دارد هنرمند متعهد باید تمام عواطف را بر اساس یک احساس مرکزی همگام کند و این حس مرکزی، محبت خدا و اولیاء خدا و در مقابل هم دشمنی و بغض نسبت به طواغیت و جریان آنهاست.
شعر و هنر باید از این معنا جدا نشود. عاطفه های اصلی را در این فضاها جاری کند. امروز سینمای غرب هم در مقابل شما در همین مقیاس در حال کار کردن است. در انتهای بحث نیز اشاره دارند که برای هنر عاشورایی که بسیار مهم هم هست، باید هنرمند در کنار همه تحلیل هایی که شده است از روایات و... بهره ببرد. باید با منابع اصلی همراه شوند و در آن افق جامعه را سیراب کنند. معرفت باید پیدا شود تا زیبایی آن بشود منتقل شود. و البته معرفت هم از درایت در کلام معصوم ع بدست می آید. در پایان جلسه نیز به سوالات تعدادی از حضار پاسخ گفته و در باب خیال انگیزی و وسعت و... آن نکاتی را اشاره می کنند.
رهبري احساسات اجتماعي از سوي هنرمندان
هنرمند بايد واجد چندين خصوصيت باشد؛ اولاً احساسي كه هنرمند از پديده ها دارد بايد جلوتر و عميق تر و لطيف تر از ديگران باشد تا با اين سه خصوصيت بتواند در مقام احساس، ديگران را دستگيري كند. هنرمند بايد احساسات ديگران را هم به بلوغ برساند.
رهبري احساسات اجتماعي تا حدود زيادي در دست هنرمندان است. هنر ابزاري است در خدمت هنرمند كه مي تواند از طريق آن به احساساتي كه قبلا تجربه كرده است بُعد اجتماعي بدهد؛ و آن را به ديگران منتقل كند و در آنها احساس نوعي همدلي اجتماعي به وجود آورد. اين يكي از خصوصياتي است كه هر هنري مي بايست داشته باشد و از جمله هنر و فنون ادبي و به خصوص شعر بايد واجد اين خصوصيت باشد. اين را هم مي دانيد كه رهبري عواطف و احساسات اجتماعي به منزله رهبري قلوب و بسيار مهم است. اگر كسي بتواند اين كار را بكند در واقع وساطت در فيض يا ـ خداي نكرده ـ واسطه در بسط ظلمت پيدا مي كند. شايد آنجا هم كه شهادت را هنر معرفي مي كنند همين است؛ شهيد كسي است كه با فعل خودش احساسات اجتماعي را به بلوغ عبوديت و بندگي، گذر از دنيا و توجه به مسائل مهمتر سير مي دهد.
هنر، ابزار اقامه و جهت دهي به عواطف اجتماعي
احساسي كه شما در مخاطب ايجاد مي كنيد ـ كه خداي متعال ذوق آن را داده است ـ چند تا خصوصيت بايد داشته باشد. خصوصيت محوري آن اين است كه بايد در نهايت، تولي و تبري را رشد دهد؛ يعني هنر بايد ابزار بسط تولي و تبري باشد؛ قلوب را نسبت به يك جبهه متعلق و دلداده و نسبت به جبهه ديگر متنفر كند. هنري كه فقط بسط محبت مي دهد يك جانبه است و براي پردازش رشد جامعه كافي نيست. همچنين هنري كه فقط نفرت ها را رشد دهد براي پرواز جامعه مناسب نيست. بايد هردوي اينها را بتواند بسط دهد. خود هنرمند بايد اول احساسي در اين وادي پيدا كند، بعد به اين جبهه اي از احساس كه در وجودش پيدا مي شود بعد اجتماعي دهد و ديگران را هم در آن احساسات شريك كند. به تعبير ديگر احساس خودش را اقامه كند. هنر ابزار اقامه عواطف اجتماعي در جهت خاص است. هنر بايد بتواند به عواطف اجتماعي جهت دهد؛ آن جهت هم اين است كه آن تولي و تبري محوري را كه شرط اصلي كمال، بلوغ عواطف انساني، حساسيت هاي انساني و حالات قلبي انسان است و به تعبير ديگر محور همه ملكات اخلاقي است در همه جا بسط دهد؛ يعني هنر او هيچ كجا منفصل از آن احساس مركزي نباشد و قدرت داشته باشد همه چيز را به آن محور (تولي و تبري مركزي كه همان محبت به خداي متعال و بغض نسبت به اعداي الهي است) برگرداند. در يك قدم در تجسد، به محبت به اولياي الهي و بيزاري از دشمنان محوري آنها تبديل مي شود؛ يعني هيچ كجا نبايد شعر شما فارغ از اين دو كلمه يعني كلمه حق و كلمه باطل باشد ايجاد نوعي بسط و گرايش نسبت به حق و تبري نسبت به دشمنان او.
رسالت هنرمند در يافتن مصاديق تاريخي تولي و تبري
بعضي از آقايان شعرا و يا حتي خطبا در مورد محبت وجود مقدس اميرالمومنين(ع) و نفرت جبهه مقابل خوب مي توانند صحبت كنند، اما همين كه تنزل پيدا مي كند ديگر نمي توانند حرف بزنند؛ يعني ديگر نمي تواند همان موضوع را در جريان تاريخي حق و باطل تنزل و بسط بدهند. به نظر مي رسد از خصوصيات هنرِ پيشرو اين است كه بتواند عاطفه هاي اصلي را در مصاديق تاريخي خودش بسط بدهد؛ يعني اگر به شما گفتند براي اين استكان هم شعر بگوييد بايد همان جريان را در همين جا بتوانيد جاري كنيد.
بايد بتوانيد آن احساس را اينجا هم بياوريد. اگر هنرمند بتواند آن را خوب تجلي دهد، توانسته است راجع به اين موضوع خوب بحث كند و رسالت هنري خودش را ايفا نمايد. بنابراين بايد بتوانيم آن را به مقوله هاي تاريخي و مقوله هاي كلان اجتماعي بسط دهيم. به عنوان مثال ـ با صرف نظر از فنون و هنرهاي ادبي ـ سينماي سلطه و جرياني كه از طريق هاليوود و امثال آنها هدايت مي شود، يا سينمايي كه شهوات مادي را بسط مي دهد، الان در مقياس جهت گيري هاي جهاني بروز پيدا كرده است. سينمايي كه مي خواهد مخاطب خودش را به موضع گيري خاصي بكشاند، جنگ جهاني سوم را (به اصطلاح خودشان جنگ اسلام و تجدد، اسلام و جريان مدرنيته) موضوع قرار مي دهد و بعد هم عاطفه هاي جهاني را به سمت نفرت نسبت به اسلام و اميدواري نسبت به جريان تجدد و محور آن يعني آمريكا پيش مي برد. بنابراين هنرمندي كه وارد اين وادي مي شود و در اين وادي كار هنري مي كند، خودش به يك نقطه احساسي رسيده است كه مي تواند اين احساس را در رفتار هنري خود متجسد كند.
در نتيجه از طريق همان ابزار هنري كه القائات غيرمستقيم دارد مخاطب را نسبت به مسائل كلاني كه غفلت داشته است هوشيار و حساسيت هايش را بيدار مي كند. كسي كه پاي اين فيلم مي نشيند احساس مي كند كه موجي از جريان ترور و تروريسم كور در جهان از طرف تمدن رقيب برپا شده است؛ و در اين موج ترور كور، عاطفه، رحم و عقلانيت وجود ندارد. تكيه گاهي هم كه مي توان به آن تكيه كرد و نقطه اميد و اتكاست، جريان غرب و به خصوص پنتاگون و امثال آن است. حالا شما ببينيد اين هنرمند كجا و آن هنرمند نوع اول كجا؟ ببينيد درك اين دو چقدر با هم تفاوت دارد؛ هر دو كار هنري مي كنند؛ هر دو هم بر موج احساسات مخاطب خودشان سوار مي شوند؛ و يك ميل و يا نفرتي را ايجاد مي كنند، سير مي كنند، رويشي در او ايجاد مي كنند، اما اين در چه مقياسي و آن در چه مقياس. يا فرض كنيد وقتي احساسات اجتماعي را به دست اولي بدهيد و بگوييد «رهبري كن»، فيلم هايي مي سازد كه در حد رفتار اقشار و مناسبات آنها با يكديگر است. حاصل آن نيز اين است كه برخوردهاي سنتي يا مذهبي بين اقشار را به يك قاعده تبديل كند.
بنابراين، خصوصيتي كه هنرمند بايد داشته باشد، قدرت بسط دادن آن نقطه مركزي و قدرت تعالي دادن آن به مصاديق بزرگ در مقياس جهاني و در مقياس هاي كلان اجتماعي است. و اينكه بتواند آن افق ها را سير كند و قاعدتاٌ بايد بتواند روح مخاطب خودش را وارد فضاها و افت و خيزهايي كند و در پايان هم يك فرودگاهي را براي او در نظر بگيرد. البته نه در احساس او طمع خام ايجاد كند و نه احساس اورا مايوس كند، بلكه بايد بتواند در او حركت ايجاد كند و طمع خام را از او بگيرد.
الگوهاي ديني در زمينه هنر و شعر / دعاي ابوحمزه ثمالي
اينجا چون فضاي شعر و شاعري ديني و انقلابي است، مي شود اين نكته را به عنوان يك الگو بيان كرد. دعاي «ابوحمزه» مخاطب را از كجا تا كجا مي برد. حالا تعبير هنر هم در اينجا تعبير قاصري است. واقعاً تجلي آن احساس معصوم(ع) توام با آن شهودي كه در وسعت هستي دارد، انسان را در امواجي از احساس، متحول و متبدل مي كند و يك فرودگاه امني هم در آخر آن دارد. مثلاً اگر به كسي كه قله دماوند را نمي شناسد و فقط يك چيزي از آن شنيده است يا فكر مي كند كه قله دماوند كه رفتني نيست، بگويند اين چهار شاگرد را به قله برسان، از همان اول آنها را خسته مي كند. يا اگر هم راهشان بياندازد، اولين تپه ماهوري كه رسيد مي گويد اين همان دماوند است؛ چون نه دماوند را ديده و نه فهميده كه چه الزاماتي دارد، ولي امام سجاد(ع) انسان را در فراز و فرودها، در احساس خطرها، امنيت ها، تنهايي ها، غربت ها درك از جلال و جمال حق، درك از ضعف ها و واماندگي هاي خودش، رحمت حق در نقطه اوج احساس، اميد، قرب و مطالبه كه انسان احساس مي كند هم آغوش خداست و واقعاً مي تواند خدا را در بغل بگيرد همراهي مي كند؛ او همه چيز را از خدا مي خواهد «اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِحَيِّنا وَ مَيِّتِنا، وَ شاهِدِنا وَ غآئِبِنا» چه احساسي در آدم موج مي زند وقتي رحمتي را حاضر مي بيند كه مي شود از اين رحمت همه عالم را سيراب كرد.
يك تنه مي خواهد از رحمت خدا مثلاً سقايي كند. در همان حال مي بينيد لسان دعا عوض مي شود «مالى كُلَّما قُلْتُ قَدْ صَلُحَتْ سَريرَتى، وَ قَرُبَ مِنْ مَجالِسِ التَّوَّابينَ مَجْلِسى»، ببينيد از كجا آدم را به كجا مي برد. اين انساني كه در اوج وصال است را يك دفعه متوجه مي كند كه نه اين خبرها نيست. اگر اين تحول را در انسان ايجاد نكرده باشد؛ چرا اين حرف ها را بگويد؟ چرا اين دعاها با اين فرازها شروع بشود. «وَ قُمْتُ لِلصَّلوةِ بَيْنَ يَدَيْكَ...» در اين صورت، انسان از اول مي گويد اين راه اصلاً رفتني نيست.
حضرت ابتدا شروع به بيان ضعف ها مي كنند طوري كه انسان از اول متوجه ضعف ها نيز مي شود؛ شايد ديگر اصلاً گناهي كرده ام كه پرونده ام بسته شده است. در بعضي روايات دارد كه انسان يك گناهي مي كند كه مي گويند «در خير بسته شد هركاري هم بكنيد ديگر پرونده تو را بستيم». نكند كه مرا ترك كردي، نكند كه با بطالين نشستم. حضرت در فرازهاي بعد راه حل ها را پيشنهاد مي دهند و مي فرمايند اگر اين مشكلات هست، راه حل هاي آن هم اين است؛ اينها را به خدا بگو و با همين درميان گذاشتن، مشكلات خودت را رفع كن. اين نگاه كه اين فضاهاي بزرگ و لايتناهي را پيش روي انسان باز مي كند، فضايي است كه اگر امام سجاد(ع) نگويد اصلاً انسان معني آن را نمي فهمد.
و یا مثلا حمدهای این دعای شریف را اگر انسان مورد توجه قرار دهد که می فرماید: «الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى وَكَلَنى اِلَيْهِ فَاَكْرَمَنى، وَ لَمْ يَكِلْنى اِلَى النَّاسِ فَيُهينُونى...» اين افق ها را پيش روي انسان باز كردن آن هم در فضايي كه فضاي احساس و موج برداشتن روح و رشد است، و بعد هم اينها را در امواجي حركت دادن، بعد هم به يك ساحل امن رساندن، كار هر كسي نيست. شما در اين دعا فرودگاهي داريد «اَللّهُمَّ اِنّى اَسْئَلُكَ ايماناً تُباشِرُ بِهِ قَلْبى ، وَيَقيناً صادِقاً حَتّى اَعْلَمَ اَنَّهُ لَنْ يُصيبَنى اِلاَّ ما كَتَبْتَ لى...» هركسي نمي تواند انسان را در آنجا بنشاند. اگر غير از معصوم(ع) باشد آدم را پرواز مي دهد، بعد وسط هوا رهايش مي كند. حالا يا کرکس او را مي خورد يا هنگام فرود آمدن به سرعت او را به زمين مي زند؛ يا به اصطلاح وقتي مي خواهد خيزهايي بردارد، امكان پرواز بعدي را غيرممكن مي كند. بنابراين شما بايد با يك لطافت او را در اوج، فراز و فرودها بياوريد؛ آخر هم در يك جاي امني اين تحولات را سامان بدهيد.
پس شعر هم بايد به تبعيت از اين موالي اين كار را انجام دهد. اولاً افق هاي ناگشوده را مقابل احساس مخاطب خود باز كند؛ يعني فضاهايي كه در عالم احساس هست، ولي مخاطب با آنها آشنا نيست. آدم مي تواند احساس امنيت كند: «فَرَبّى اَحْمَدُ شَى ءٍ عِنْدى وَ اَحَقُّ بِحَمْدى...» مي تواند احساس غربت كند «ارْحَمْ فى هذِهِ الدُّنْيا غُرْبَتى وَ عِنْدَ الْمَوْتِ كُرْبَتى...»؛ يعني اين فضاها و افق هايي از احساس كه مخاطب نمي فهمد و وارد آن فضا نشده است اما مي تواند در روح ما شكل بگيرد را اول بياييم و بعد اين احساس ها را منتقل كنيم؛ البته به گونه اي كه آن موج احساس واقعاً در لابلاي ظرافت هاي فني و ادبي ما گم و غرق نشود. طوري منتقل كنيم كه بالاخره يك فرودگاهي داشته باشد؛ يعني مخاطب را وسط راه رها نكنيم يا در تپه ماهورها سرگردان نسازد؛ و نگوييم قرب و ضيافت همين جاست. اين كاري است كه يك هنر متعالي بايد انجام دهد؛ هم بتواند احساس ها را بر محور آن احساس هاي مركزي بسط دهد، هم آنها را به محيط ها و موضوعات بزرگ و متعالي سرايت دهد و هم اينكه واقعاً افق ها، لايه هاي عميق و لطافت هايي از احساس را تدريجاً در مخاطب ايجاد كند.
بنابراين شما به عنوان جامعه ادبا و شعرا، يك جامعه تاثيرگذار بر فضاي فرهنگي جامعه هستيد. هر كدام از شما يك انسان جمعي است؛ به عنوان يك محور جوشش عواطف اجتماعي كه مي خواهد بقيه عاطفه ها را سرشار و سقايت كند. پس بايد اين ويژگي ها را داشته باشد، و در خودش اين ظرفيت ها را ايجاد كند. ولو اين كه اين را به قطعات يك نقشه بزرگ تبديل كنيد؛ و هركدام از عزيزان يا جمعي از عزيزان يك قطعه را به طور هماهنگ طراحي و برنامه ريزي كنيد و كارهاي فني آن را انجام دهيد و جلو برويد. اگر شما بخواهيد رهبري عواطف اجتماعي را از طريق هنر به سمت عواطف رشيد، بالغ و عواطفي كه توام با تقوا و پرواي الهي هستند جلو ببريد، نياز به يك لُجنه هاي تخصصي جدي داريد. به خصوص اينكه خود شما بايد حتماً به آن هنرهاي اصيل و محوري كه عواطف را در اوج قرار مي دهند مانوس شويد، تا بتوانيد همان هنر را تنزل دهيد. مثلاً كسي كه ابوحمزه نمي خواند و روحش با ابوحمزه صيقل نمي خورد، نمي تواند عواطف متناسب با ابوحمزه را در جامعه با ادبيات خودش القا كند؛ يعني بايد بتواند از سرچشمه ها بگيرد.
افق هاي احساس عاشورايي در «كامل الزيارات»
نسبت به عاشورا هم دقيقاً همين طوري است. هم افق هايي كه نسبت به عاشورا بايد گشوده شود و هم احساس هايي كه بايد مواج شود بايد بر محور آن افق گشايي معصوم و آن جوشش عواطف معصومانه باشد. به عنوان مثال شما از عاشورا زياد شنيده ايد؛ از زواياي مختلف سياسي، تاريخي، جامعه شناسي، كلامي و عرفاني درباره حادثه عاشورا بحث و تحليل كرده اند. اما شما «كامل الزيارات» را مطالعه بفرماييد، نمي گويم به دقت بلكه مرور كنيد؛ بعد افق هايي كه پيش روي شما نسبت به عاشورا باز مي كند با افق هاي ديگر مقايسه كنيد. فرض كنيد آنجايي كه از مصيبت ها و جريان روضه خدا بر انبيا را مي گويد. شما هنرمند هستيد؛ يعني احساس شما مثل من خشك نيست! كنار هر روايت آن شما اول بايد يك مشك اشك بريزيد.
من حتم دارم اين طوري است، فضاي مرثيه اش طوري است كه گريه رسول الله(ص)، ائمه معصومين(ع) يا صديقه طاهره(س) را به تصوير مي كشد؛ مثلا در روايات دارد گاهي حضرت ناله اي مي زنند كه اگر ملائكه جهنم را نگيرند همه چيز را مي سوزاند. ببينيد اين حد از احساس در آن حادثه در آن مقياس كه مثلاً حضور حضرت زهرا(س) و آن محاكمه و شوري كه در فضاي محشر ايجاد مي كنند كه اصحاب سيدالشهدا در صحنه محشر دور حضرت جمع هستند، اين افق ها چه در افق عواطف و چه در افق عقلانيتي كه باز مي شود را ملاحظه كنيد؛ شما افق ها را مقايسه كنيد. وقتي حادثه را ديگران تحليل مي كنند جغرافيايش را مكه، مدينه، كوفه و حداكثر دنياي اسلام آن روز ملاحظه مي كنند. مي گويند حادثه اي است كه در اين جغرافيا و تاريخ آن هم نهايت تا سقيفه طراحي شده است.
ولي در «كامل الزيارات» تاريخ اين حادثه قبل از خلقت عوالم دنيا شروع شده است. جغرافياي آن هم همه سماوات و ارض و حتي جهنم و بهشت و «ما يُري و ما لايُري» است. شما اگر با اين سطح از حادثه و با اين عمق از حادثه و تحولاتي كه در كنار حادثه اتفاق افتاده است توجه كنيد، حرم حضرت اباعبدالله «مُخْتَلَفِ الْمَلائِكَةِ» است 124 هزار پيغمبر هر شب جمعه مي آيند. اين يك حادثه است اما آن هم حادثه است. جريان رجوع حضرت در رجعت، شفاعت حضرت در قيامت، صحنه هاي تجلي حضرت در بهشت بر مومنين، اينهايي كه در روايات آمده است، دامنه و گستره فعل حضرت از قبل از عالم ذر تا بعد از قيامت، و در همه مُلك و ملكوت و بالاتر از ملكوت كه از روز اول بوده است. از همين افقي كه محتشم به آن توجه كرده است: «باز اين چه شورش است كه در خلق آدم است * باز اين چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است * در بارگاه قدس كه جاي ملال نيست * سرهاي قدسيان همه بر زانوي غم است» واقعاً انسان اگر خودش به اين افق نرسيده باشد و اين احساس در او پيدا نشده باشد كه حادثه چه فضاهايي را در برگرفته است كه نمي تواند احساس را منتقل كند.
ضرورت تکيه هنرمند بر روايات، ادعيه و زيارات
بنابراين اگر مي خواهيد در عشق و محبت اولياي خدا سخن بگوييد، اگر مي خواهيد مرثيه يا مدح بگوييد با آن افق ها و فضاها در موضوعات مختلف مأنوس شويد. اگر مي خواهيد تحليل كنيد و شعرتان تحليل توصيفي باشد هر بُعدي را كه ملاحظه مي كنيد از آن منابع اصلي كه موضوع را خوب پرورش داده اند يعني كلمات معصومين: استفاده كنيد. آنها شما را سرشار مي كند و مي توانيد از همان سرچشمه، ديگران را نيز سيراب كنيد. اگر تنزل داديد شعرتان تنزل پيدا مي كند؛ يعني اگر از حافظ گرفتيد شما شاگرد حافظ مي شويد. كسي كه در تولي از حافظ شعر مي گيرد، شعرش در مقياس ظل حافظ است. حداكثر يك ظل نور مي شود، پس يك حجاب نور واسطه است. توجه به حوادثي كه در باطن عالم است و اينها را در احساس خود سرشار كردن، بعد هم سيراب كردن جامعه رسالتي است كه بر عهده دوستان است و اگر دوستان ما ان شاء الله دنبال قاعده مندسازي و تحقيقات لازم و فضاهاي جانبي آن باشند مي توانند اين فضاها را سرشار كنند؛ مي توانند احساس و درك جامعه را از عاشورا و افق هاي اين حادثه و تاثيري كه در عوالم گذاشته و طبيعتا به دنبال آن موضع گيري را كه در جامعه نسبت به اين حادثه ايجاد مي كنند گسترش دهند. شما زيارت عاشورا را ببينيد از توجه به سيدالشهدا با يك تعابيري شروع مي كند كه يا ابا عبدالله، يا ثارالله اينها هر كدامش براي انساني كه به زواياي كار توجه مي كند معنا دارد. بعد احساس را به يك نقطه اي مي رساند كه «لَقَدْ عَظُمَتِ الرَّزِيَّةُ وَ جَلَّتْ وَ عَظُمَتِ الْمُصِيبَةُ بِكَ عَلَيْنَا وَ عَلَى جَمِيعِ أَهْلِ الْإِسْلَامِ» و بعد نتيجه آن چيست؟ اين كه موضع گيري را به يك تاريخ تعميم مي دهد، «فَلَعَنَ اللَّهُ أُمَّةً أَسَّسَتْ أَسَاسَ الظُّلْمِ وَ الْجَوْرِ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ» نمي گويد يك نفر و دو نفر بلكه احساس را به يك جبهه تاريخي بسط مي دهد و «بَرِئْتُ إِلَى اللَّهِ وَ إِلَيْكُمْ مِنْهُمْ وَ مِنْ أَشْيَاعِهِمْ وَ أَتْبَاعِهِمْ وَ أَوْلِيَائِهِمْ» بعد احساس را در حد سلم و حرب تعميق مي كند. «إِنِّي سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَكُمْ وَ حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ» بعد احساس را در حد خون خواهي لطيف تر مي كند «أَنْ يَرْزُقَنِي طَلَبَ ثَارِكَ مَعَ إِمَامٍ مَنْصُورٍ»؛ ببينيد چه افق هايي را باز مي كند، شما را سير مي دهد و در كنار عاشورا پرورش ايجاد مي كند. اين پرورش چه پرورشي است؟
چه احساسي از سيد الشهداء(ع) در انسان ايجاد مي كند؟ با چه وسعت و چه احساسي از عمق عظمت و چه احساسي نسبت به جبهه تاريخي و چه موضع گيري هايي به وجود مي آورد؟ و سير اين موضع گيري ها تا وجاهت عندالله و قرب و ثبات قدم و معيت ادامه مي يابد؛ «اللَّهُمَّ اجْعَلْ مَحْيَايَ مَحْيَا مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ مَمَاتِي مَمَاتَ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ»، و در مخاطب اين تمنيات را ايجاد مي كند. با يك حادثه مي شود اين سير روحي و پرورش را داشت و انسان را به يك مقصد رساند. اين مطلب بايد دقيقاً در هنر شما تعقيب شود و اين مي طلبد كه در متون معارف، كار تخصصي شود ـ غير از كار فني ـ نسبت به فضاها و افق هايي بايد ورود پيدا كنيد و خلاصه، قبض و بسط روحي كه با ادعيه و زيارات پيدا مي شود بايد مبناي هنر شما باشد، تا ان شاء الله اين هنر هم خلوص و هم وسعت عمل پيدا كند. من با اينكه از فن شما خيلي سر در نمي آورم، ولي گمان مي كنم عمق هنر شما همان اتصال به سرچشمه هايي است كه احساسات از آنجا مي جوشد.
خلاصه «مَنْ أخْلَصَ لِلّهِ أرْبَعِينَ صَباحاً جَرَتْ يَنابِيعُ الحِکْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلیَ لِسانِهِ»(1) آن حكمتي كه بايد در قلب شما بجوشد و در زبان شما جاري شود و ديگران را حكيم و سيراب كند، حكمتي است كه جز در سايه كلمات معصومين: به دست نمي آيد. «عن أبي عبد الله الصادق عليه السلام في قول الله عز وجل: وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً كَثِيراً؟ فقال عليه السلام: طاعة الله ومعرفة الامام»(2) امام باقر و امام صادق(ع) فرمودند: «يَا بُنَيَّ اعْرِفْ مَنَازِلَ الشِّيعَةِ عَلَى قَدْرِ رِوَايَتِهِمْ وَ مَعْرِفَتِهِمْ فَإِنَّ الْمَعْرِفَةَ هِيَ الدِّرَايَةُ لِلرِّوَايَةِ وَ بِالدِّرَايَاتِ لِلرِّوَايَاتِ يَعْلُو الْمُؤْمِنُ إِلَى أَقْصَى دَرَجَاتِ الْإِيمَانِ»(3) يعني اوج احساس ايماني با درايت روايت حاصل مي شود. آن سرچشمه اي كه شما بايد در همه موضوعات از آن سيراب شويد اينها هستند كه اگر شما ان شاء الله وصل شديد كه بحمدلله هستيد، و به صورت گسترده تري بهره مند شويد، فضاي شعر شما وارد يك فضاي ديگري از نورانيت و وارد يك افق گشايي هاي ديگري براي احساسات اجتماعي مي شود.
از اشعار دوستان دقيقاً پيدا بود كه از همان افق هاي روايي سيراب شده اند و وقتي اين طور بشود ادبيات آن با ادبيات سايرين كاملاً متمايز مي شود به لحاظ عمق و توجه به فضاهايي كه اصلاً تخيل ما بدون تولي به كلمات نوراني آنها به آن فضاها نمي تواند پر بكشد و اصلاً آن فضاها جز در سايه نور كلام معصوم و «بِالدِّرَايَاتِ لِلرِّوَايَاتِ» قابل رويت نيست. اوج احساس از طريق استضائه به نور روايت و درايت در روايت حاصل مي شود، آن وقت اين احساس ان شاء الله مي تواند ديگران را هم سيراب كند.
جايگاه خيال در هنر
نکته ديگر اين است که جايگاه خيال در اين بسط دادن چيست و چقدر بايد اين خيال را بسط داد. اگر در معرفت شناسي (هم روان شناسي معرفت و هم فلسفه معرفت) كه از آن بحث شده است كه خيال چه نقشي دارد، و چطوري قبض و بسط پيدا مي كند، و چقدر مي توان آن را قبض و بسط داد، دقت شود و بعد توجه كنيم كه براي رسيدن به يك هنر صحيح چقدر بايد از قوه خيال مدد گرفت؟ جايگاه خيال كجاست؟ جايگاه عقلانيت كجاست؟ جايگاه حضور ايمان كجاست؟ سوم سؤال فقهي آن است كه چقدر مُجاز هستيم از خيال استفاده كنيم؟ خيال در چه افق هايي حق دارد وارد شود؟ مثلاً در ساحت ذات ربوبي اصلاً خيال نبايد وارد شود؛ «کُلَّمَا مَيَّزْتُمُوهُ بِأَوْهَامِکُمْ فِي أَدَقِّ الْمَعَانِي فَهُوَ مَخْلُوقٌ مَصْنُوعٌ مِثْلُکُمْ مَرْدُودٌ إِلَيْکُمْ»(4) اصلاً جايي براي خيال نيست كه انسان راجع به خدا با خيالش شعر بگويد. بنابراين يك ساحت هايي است كه عقل ما اجازه ورود به آنجا را ندارد چه برسد به خيال از نظر ساحت. حتي در توصيف اميرالمومنين(ع) هم حق نداريم به هيچ وجه خيال را بياوريم. اين اصلاً يك ساحتي است كه در آنجا هر چه خيال ما ترسيم كند غير از اميرالمومنين(ع) است. اسم اعظم الهي است. خيال ما به آن دست نمي يابد. مقام و ساحتي است كه «مَعْرِفَتِي بِالنُّورَانِيَّةِ مَعْرِفَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ مَعْرِفَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَعْرِفَتِي بِالنُّورَانِيَّةِ»(5) عنقا شكار كس نشود دام بازگير؛ اصلاً خيالات ما به آنجا راه پيدا نمي كند.
بايد معين شود كه در معرفت شناسي جايگاه خيال كجاست و تحت كدام قوه عمل مي كند؟ نسبت آن با عقلانيت، احساس و حس چيست؟ نسبت آن با شهود چيست؟ نسبت آن با قلب و با ايمان چيست؟ ظرفيت نگارگري آن نسبت به حقايق چقدر است؟ به نظر من اين يك بحث تخصصي است كه به طور جدي بايد وارد شد و هم بحث هاي عقلاني و هم نقلي آن را تمام كرد.
تقواي در عمل، تقواي در خيال
من فكر مي كنم گاهي غفلت مي شود كه تقواي در خيال غير از تقواي در عمل است. ممكن است يك آدمي در عمل متقي باشد، نماز شبش هم ترك نشود، اما تقواي در خيال نداشته باشد. مقصودم از تقواي در خيال اين نيست كه به صحنه هاي شهوت انگيز مي پردازد؛ آن كه پيداست هبوط مي آورد. كسي كه در آن وادي كار كند، ديگر نمي تواند شعر ملكوتي بگويد؛ آن كه هيچ. واقعاً كسي كه متوغل در آن احساسات شد ولو حلال آن، نمي تواند بالاتر از آن خيال كار كند و جامعه را به جايي برساند تقواي در تخيل ملكوتي غير از بي تقوايي است. من مي خواهم در مورد حضرت زهرا(س) خيال كنم؛ آيا اصلاً حق دارم ساحت خيالم را به آسمان كبريايي عصمت الله الاعظم بكشم؟ مي توانم تخيل كنم كه در پشت در چه اتفاقي افتاده است؟
از طرف ديگر هم اگر شما خيالتان را به آنجا نكشيد، كه قدم از قدم نمي توانيد برداريد و شعر بگوييد. علت اينكه گاهي ما روضه مي خوانيم و حرف هاي عجيب و غريب مي زنيم، اين است كه ما تقواي در خيال نداريم؛ خيالمان را به جايي مي كشيم كه نبايد بكشيم؛ و بعد با خيال تصوير مي كشيم، مي گوييم اين طوري شد، آنطوري شد. حال اگر در قالب شعر باشد معمولا آشكار است كه اينها يك مقداري افق هاي خيالي است. به هرحال يك موقع بايد روي آن كار و بحث جدي بگذاريم، اين يك موضوع جدي است. من نديده ام كه مناسك تخيل در جايي بيان شده باشد. شما براي چشم مناسك مي گوييد؛ مي گوييد اين نگاه حلال است؛ اين نگاه مكروه است؛ اين نگاه حرام است. بعد براي نگاه حرام مصاديق مي آوريد؛ مي گوييد نگاه غضب آلود به پدر و مادر حرام است؛ نگاه تحقيرآميز به مومن حرام است؛ مصداق ها را هم مي گوييد. ولي آيا براي خيال هم شما ديده ايد جايي اين كار را كرده باشند؟ تخيل هم يك قوه است و معلوم نيست كارش كمتر از كار چشم باشد. اثرگذاري آن هم در وجود خود انسان همانطور كه «النَّظْرَةُ سَهْمٌ مِنْ سِهَامِ إِبْلِيسَ...»(6) «الخيال سهم من سهام ابليس» اين طوري نيست كه وقتي تخيل مي كند آزاد باشد. حتي تخيلات قدسي گاهي همينطور است. تخيل هم گاهي لطافت بر مي دارد، آدم گاهي مكاشفه مي كند. خيلي از مكاشفات جز شهود خيالي چيزي نيست. مي تواند خيالش را در عالم تجسم ببيند. اين مكاشفه مي شود. بعد آخر كار يك دفعه مي بيند كه تقواي در مكاشفه نيست؛ مثلاً در مي آيد كه بعضي از رجبيون، روافض را در قالب خوك ديدند. امام(ره) به فتوحات يك حاشيه اي دارند مي گويند اين آقا از فرط لطافت، روح خودش را در مكاشفه اش ديده است. اين بي تقوايي در مكاشفه است.
بي تقوايي در خيال است. بنابراين تقواي در خيال تا حد مكاشفات عرفاني و شهودهاي عرفاني سرچشمه خيلي چيزها مي شود. خيال در آن مقياس كه اوج بردارد بيش از مسئله شعر مي شود. بنابراين مناسك خيال در سطوح مختلفش قابل دقت است. اين كه تقواي خيال چطور واقع مي شود، آدم بايد متقي باشد يا شاعر بايد در خيالش متقي باشد؟ مناسك تقواي در تخيل اين است كه نگذاريم فكر به هرجايي برود. يك بنده خدايي مي گفت وقتي داريد نماز مي خوانيد اگر يك ساختمان ساختي و به پنجره اش رسيدي ديگر نساز. خيلي كار سختي است كه نسازد. در نماز مي فهمد كه نبايد بسازد، ولي مي سازد و بنا را تمام مي كند. در عالم شعر هم همينطوري است. تخيل انسان راهي يك افقي مي شود و مي رود. از حضرت امير(ع) يك نگارگري مي كند كه نمي دانم اين چه حضرت اميري است؟ آيا انسان حق دارد و مي تواند حضرت امير(ع) را در خيال، معشوق خودش كند؟ حالا غزل بگويد، حق دارد اصلاً افق ما هست؟ آيا حق دارد در شعرش حضرت امير(ع) را موضوع خيال خودش قرار دهد؟ يا آن ساحت كبريا خيلي رفيع تر از اين است. نهيب به آدم مي زنند «وَيُحَذِّرُكُمُ اللّهُ نَفْسَهُ»(آل عمران/28) به يك جايي كه مي رسد نسبت به ولي خدا «يحذركم»؛ چه كاره هستي؟ يك كسي در محضر رسول خدا(ص) با اميرالمومنين(ع) شوخي كرد؛ حضرت ناراحت شدند، فرمودند: اصلاً شما چه حق داريد وارد مجامله با حضرت مي شويد. افق شما اين افق نيست. حالا پيغمبر يك موقعي با حضرت مزاحي مي كنند به ما چه مربوط است. افق ورود خيال ما نسبت به معصوم كجاست؟ ما مي توانيم به تخيل دلال بپردازيم؟ اينها به اصطلاح يا توقيفي است يا توقيفي نيست؟ اگر توقيفي است، حدش كجاست؟
لسان دلال آميز و لسان طلب کارانه
در زيارات و در ادعيه كجا به ما اجازه داده اند كه با معصوم دلال آميز صحبت كنيم؟ دعاي ندبه از آن دعاهايي است كه در آن همه چيز هست، ولي حتي آنجايي كه اظهار عشق است ادبياتش، ادبيات عشق عاجزانه است؛ اخبات است؛ انكسار از عشق است؛ طلبكاري در عشق نيست. «اَللّهُمَّ اِنَّ قُلُوبَ الْمُخْبِتينَ اِلَيْكَ والِهَةٌ...»؛ مقام شيدايي يعني مقام عشقي كه مقام اخبات و انكسار است كه در آن هيچ طلبكاري نيست. شما مثلاً در لسان زيارات و ادعيه آنجايي كه وارد دلال با معصوم مي شويد حتماً لسان شيدايي است؛ حتي لسان عاشقي است؛ مطالبه نيست. حالا يك جاهايي يك تعريض ها كوچكي در آن در مي آيد. انسان يك مطالبه اي از سر عشق مي كند، يك قهري هم مي كند؛ مثلاً در مناجات شعبانيه ببينيد به خداي متعال عرض مي كند «وَاِنْ اَدْخَلْتَني النّارَ اَعْلَمْتُ اَهْلَها اَنّي اُحِبُّكَ» لسان دلال است، ولي ذلت در آن موج مي زند؛ خشوع محبت است و خشوع ايمان در آن موج مي زند. نسبت به معصوم هم همين طور است. حالا شما يك قدم بياييد جلوتر، حافظ را ببينيد. با اينكه حافظ است و خيلي شخصيت بزرگي هم هست، اما بعضي جاها طلبكاري هايش طوري است كه بوي خوشي نمي دهد. جاي اين است كه دست رد به سينه ات بزنند؛ ببين كجا داري پا مي گذاري. به آن جا كه مي رسي كه يك انگشت نمي شود بالاتر بروي، چطور يك دفعه سر مي كشي.
خدا رحمت كند استاد ما را، خواب ديده بودند كه دنبال سر حضرت امير(ع) مي رفته اند، حضرت جايي رفتند كه مثلاً يك دري بود، استاد رفتند داخل آن را نگاه كنند، حضرت برگشته بودند و يك نگاه تندي كرده بودند. كجا نگاه مي كني؟ در خواب دستپاچه شده بود، عرض كرده بود آقا عقاب بلابيان مي فرماييد؟ حضرت جوابي فرموده بودند. حالا غرض اينكه به يك جاهايي كه برسي اگر بخواهي يك نگاه بكني، مي گويند، نبايد نگاه كني. حالا اشعار دلال آميز امروز ما را هم ببينيد. خيلي از آنها خوب است، اما اين مي طلبد كه در مناسك تخيل، در حوزه هاي مختلف، افق ها و سطوح و موضوعات آن، كار تخصصي بشود. به نظر من اين سؤال خيلي جدي است. اگر شاعر، خيال را آزاد گذاشت طبيعي است كه خيال، بلندپروازي مي كند. به تعبير ديگر تخيل بايد در سايه ولايت اميرالمومنين(ع) حركت كند تا به اصطلاح مبدأ القائات رحماني شود؛ و الا مبدأ القائات شيطاني مي شود؛ حتي اگر وارد عالم مكاشفه و عرفان شد عرفان آن منحط مي شود و هبوط مي آورد.
قبلاً كه عرض كردم يك حلقه هاي تخصصي درست كنيد، مقصودم همين سنخ بحث ها بود كه هم جنبه هاي معرفت شناختي و روان شناختي و هم جنبه هاي فقهي آن و هم جنبه هاي هنري آن موضوع را از زاويه فلسفه هنر به دقت مورد بحث قرار دهيد. البته غربي ها در فلسفه هنر خيلي كار كرده اند و خيال هنرمند را مديريت هم مي كنند. آنها براي توسعه تخيل، قاعده درست مي كنند؛ چون اگر خيال را رها كنيد از آن، هيچ چيزي در نمي آيد، بايد مديريت كنيد تا نتيجه بدهد. فرق توهم با خيال چيست؟ توهم همان خيال رها شده است. هيچ چيزي هم از آن در نمي آيد. حداكثر از آن افسانه در مي آيد. افسانه، تخيل رها و يله است و پرورشي در آن نيست؛ اگر پرورش منفي در آن نباشد مثبت هم نيست. از تخيل قاعده مند است كه هنر مؤثر در مي آيد. لذا براي قاعده مندي تخيل در فلسفه هنر، غرب خيلي كار كرده است. با اصول، خيال را پرورش مي دهند. چطور به خيال بپردازي، از كجا شروع كني، به كجا ختم كني، بعد از اينكه خودتان متخيل شديد، اينها همه قاعده دارد. اما ما قاعده مند نكرديم كه خيال انگيزي يا بسط تخيل چگونه بايد باشد. اين قواعد خيلي جدي دارد اما ما آزاد گذاشتيم.
اين است كه در شعر ما بعضاً يك مقداري بي تقوايي حتي در سطح شعراي بزرگ وجود دارد، البته بي تقوايي نه به معني تند و بد آن؛ فرض كنيد فلان شاعر بزرگ راجع به پادشاه زمان خودش شعر مي گويد و خيال را پرواز مي دهد چرا راجع به امام زمان(عج) هم كه شعر مي گويد همان قدر خيال را پرواز مي دهد؟ نام نمي برم چون خيلي شخصيت بزرگي است، آدم نمي تواند جسارت كند. شاه زمان خودش را به گونه اي تخيل كرده است كه گويا دارد راجع به امام صادق(ع) شعر مي گويد. اصلاً آدم حق دارد اين طوري خيال پردازي كند. در اين فضا خيال خودش را پرواز دهد؛ تملق گويي همين است ديگر؛ نوعي بي تقوايي در خيال، همان تملق مي شود.
تخيل مي تواند شهوت و غضب را تحريك كند. تخيل مي تواند عرفان غلط درست كند. عرفان تخيل مربوط به نورانيت عقل نيست، مربوط به تخيل است. عرفان هاي باطل، خيال بافي است؛ از خدا يك موجود خيالي درست مي كند. همه تشبيه هايي كه در باب خداي متعال وجود دارد، معصيت خيال است. ائمه(ع) ما را نهيب داده و گفته اند مواظب باشيد در باب خداي متعال تشبيه نشود. تشبيه، تخيل باطل است. بنابراين، مناسك خيال در فضاي هنر به خصوص، هنرهاي ادبي مثل شعر كه دست هنرمند گاهي خيلي باز است نياز به استنباط و كاري جدي دارد. كار اجتهادي آن هم در جاي خودش لااقل روشن شدن صورت مسئله ها و با احتياط برخورد كردن با آن است.
يك نكته ديگر هم اشاره كنم؛ معمولا زياد به كار گرفتن خيال براي وقتي است كه انسان به عوالم بالاتر راه پيدا نكرده است. اگر به عوالم بالاتر راه پيدا كرد، تلاش مي كند كه حتي المقدور خيال را محدود كند و نگذارد خيال دخالت كند. تا بتوان يك تصويري از آن عالم بالا ارائه داد. فرض كنيد شما مي خواهيد بهشت را تصوير كنيد، اگر پاي خيال را باز كنيد بهشتي مثل قمصر كاشان براي شما درست مي شود. يا از آن بهشت هاي مصنوعي درست مي شود. يا مثلاً جهنم به تخيل نيازي ندارد؛ آن قدر واقعيت آنجا سنگين است كه شما بايد تنزل بدهيد تا فهم روي آن واقع بشود. نيازي به تخيل ندارد. تعابيري كه از بيانات معصومين(ع) درباره جهنم آمده است كه مثلاً در آن ماري چنين است، خيال انگيزي نيست، واقعيت است. يا تعابير قرآن كه مي فرمايد زبانه جهنم اين طوري است، سر و صداي جهنم، آواز و دعوت آن و ... واقعيات است.
بنابراين، بين مشاهده ملكوت و از ملكوت سخن گفتن و خيال انگيزي فرق است. در كلمات معصومين: و قرآن فكر نكنيد خيال انگيزي است، بلكه بيان ملكوت با ادبياتي است كه ما خيال مي كنيم ادبيات تخيلي يا مبالغه آميز است. مثال مي زنم كسي كه در رحم مادر است اگر در حد درك خودش از وقايع عالم دنيا برايش بگويند آيا اين خيالي است؟ مثلاً فرض كنيد آدم يك ذره است به او مي گويند كه به يك دنيايي مي روي كه در آنجا يك ميوه اي هست كه ميليونها برابر ابعاد وجودي تو است و آدم در يك لحظه آن را تناول مي كند. آدم خيال مي كند كه تخيل است. اصلاً آن حور و قصوري كه در قيامت است كه مشرق است و مغرب است و بعضي ها اين تعبير را هم به طنز كشيده اند، اين تخيل نيست، البته معلوم نيست كه اندازه وجودي انسان در آن عالم و اين عالم يكي باشد. بنابراين، فرق است بين مشاهده حقايق عوالم بالاتر و تنزل دادن آنها در ادبيات اين دنيايي ما و خيال انگيزي نسبت به واقعيت. بعضي وقت ها واقعيت آن قدر بزرگ است كه اگر شما به آن افق ها نزديك بشويد بايد همه خيال ها را تعطيل كنيد. خيال رهزن آن افق ها است. به نظر مي رسد نسبت به عاشورا نيز همين است.
خيلي از تحريف ها ناشي از تخيل است، آن هم به اين علت كه آن واقعيت با عظمت هايش درك نشده است. به تعبير ديگر يك بار شما مي خواهيد رستم را توصيف كنيد: كه رستم يلي بود در سيستان، منش كرده ام رستم داستان. اگر به آن نپردازي و پيرايه نبندي كه شاهنامه نمي شود. عاشورا شاهنامه نويسي در باب سيد الشهداء(ع) نيست. هرچه ما عاشورا را بزرگ كنيم از واقعيتش بسيار كوچك تر است. ما زميني ها مي خواهيم يك حقيقت قدسي ملكوتي را كه در اندازه و قد و قامت حضرت سيدالشهداست به تصوير بكشيم؛ چه مي خواهيم بگوييم؟ آدم بايد از طريق خود معصوم(ع) با افق ها آشنا بشود تا بعد بتواند خيال خودش را هم هدايت كند.
البته توجه شود که تخيل و خيلي از زبان حال ها به معناي ظاهريِ فقهيِ آن، اسناد كذب نيست؛ چون معلوم است كه نمي خواهم نسبت بدهم که اين طوري بوده است، ولي خيال انگيزي است كه به يك معنا خروج از صدق است. صدق نه به معني صدق در لسان، كه مطابق با واقع گفتن است، صدق صديقين، يعني يك رنگي و تبعيت محض. بي ضابطه شدن زبان حال برابر با بندگي نيست. به اين معني صدق نيست؛ که «مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ...»(احزاب/23) فعلش با عهد بندگي اش برابر نيست، ولي ممكن است در كلام دروغ هم نباشد؛ يعني اگر بخواهيد بنده وار اين سند را بگوييد نبايد اين طوري بگوييد.
يك مثال عرض مي كنم مي دانيد موضوع عاشورا موضوع اعظم وسائل شفاعت نبي اكرم(ص) است. حالا اعظم هم نگوييم در رده اول است؛ اعظم مصيبت هايي است كه بر حضرت پيش آمده است؛ اعظم عبادت هاي تاريخي نبي اكرم(ص) است؛ كه در عاشورا ظهور پيدا كرد. پس شما مي خواهيد جامعه را از طريق توسل به اين عبادت به قرب (شفاعت) برسانيد. مناسک اعظم عبادات چيست؟ شيطان به شدت در اين موضوع دخالت مي كند. از لطيف ترين جاهايي كه دخالت مي كند، در عقلانيت و تخيل عاشورايي است؛ امام حسين(ع) را در حد يك امام زاده تنزل مي دهد؛ خيلي آدم خوبي بود، در حد يك سياست مدار كه دنبال حكومت بود و اشتباه هم كرد و تحليلش غلط در آمد تنزل مي دهد. علم غيب هم كه نداشت و اگر هم داشت ما به آن كاري نداريم. اين دخالت شيطان در عقلانيت است. دخالت در خيال هم هنر مي شود. و اين از آن جاهايي است كه شيطان با ظرافت دخالت مي كند.
باز هم مثال مي زنم: شما سحر ماه رمضان ابوحمزه بخوانيد يا حافظ كدام بهتر است؟ اصلاً قابل مقايسه است؟ تفاوت آن در كجاست كه ابوحمزه و حافظ قابل مقايسه نيست. يك قدم بياييد بالاتر ماه رمضان شبها به جاي اين كه قرآن بخوانيم، قرآنِ حافظِ قرآن را بخوانيم. بعضي ها مي گويند قرآن نازل (حافظ) مي خوانيم قرآن حافظ مي خوانيم. يك رفيقي داشتيم دانشجو بود و موهايش را خيلي بلند كرده بود؛ يك سال نيامد و رفتم دنبالش ديدم سر و ريش و همه را تيغ زده و در خانه نشسته است. يك چند سالي نشسته بود و بعد حافظ خوان شده بود؛ من يك دفعه رفتم پيشش گفت در خواب ديدم به من گفتي قرآن بده من به شما حافظ دادم. گفتم بله، گرفتاري ات همين است كه من مي گويم قرآن بده تو حافظ مي دهي. من نمي خواهم حافظ را تحقير كنم. حافظ جزء شخصيت هاي برجسته تاريخ ماست. واقعاً ارزشمند است؛ يعني واقعاً در ايجاد عواطف معنوي جامعه شيعه خيلي موفق و اثرگذار بوده است. مي خواهم فاصله افق ها را عرض كنم. بنابراين در پرواز دادن خيال اگر ادبيات معصوم(ع) مرز ما باشد و در حاشيه آن راه برويم خيلي موفق خواهيم شد.
بر اين اساس، در مقتل خواني فرق است بين اين كه آدم زيارت ناحيه مقدسه بخواند يا مثلاً شعر محتشم. در زيارت مقدسه هيچ تخيل غيرمعصومانه اي نيست. هرچه هست واقعيت است؛ ولي محتشم ناچار و مجبور است و نمي تواند تخيل نكند. ولي اگر مناسكش درست و قاعده مند شد، هيچ اشكالي ندارد. حتماً به اين شعرِ داراي منسك، بايد متولي بود و حتي براي يك طبقه اي شايد اصلاً بگوييد مفيد است؛ به شرطي كه مناسك آن رعايت بشود. اگر مناسك آن رعايت نشد، به همان ميزاني كه رعايت نشده است شيطان از طريق خيال ما در خيال اجتماعي ورود پيدا مي كند.
اجتماعي بودن تخيل و هنر
اگر طبقه هنرمند را در جامعه به صورت جزاير مستقل ببينيد، شما يك انسان و من هم يك انسان هستم، ولي اگر به صورت وحدت اجتماعي ببينيد شما به منزله خيال جامعه هستيد. هنر تجسد تخيل اجتماعي است. همانطور كه تخيل من جلوتر از من راه مي رود و من را با خود مي برد، تخيل هنرمندان خيال اجتماعي مي شود و اجتماع را با خود مي برد. خيال هنرمند تجسد خيال جامعه است. اگر در تجسد خيال تقوا و تولي موج بزند حتماً جامعه را جلو مي برد، ولي اگر تولي در آن موج نزد به همان ميزان مواجهه ما را با حوادث از مقام صدق تنزل مي دهد. هنر شما تجسد تخيل جامعه است. جامعه وحدت دارد و به صورت جزاير مستقل نيست. اگر جامعه را يك ظرف مستقل ببينيد، ارواح در جامعه با هم مرتبط هستند؛ تخيلات با هم مرتبط هستند؛ انديشه ها مرتبط هستند. اگر منفصل بود كه از آن تمدن بيرون نمي آمد، جامعه بيرون نمي آمد؛ نظام ادبي در نمي آمد؛ منطق در نمي آمد؛ هنر در نمي آمد؛ اين به خاطر وحدت اجتماعي است. در وحدت اجتماعي وقتي نگاه كنيد جايگاه اجتماعي هنرمندان به منزله خيال جامعه است؛ كه اگر اين خيال تهذيب شود، به بسط احساسات معنوي كمك مي كند.
و به هر ميزان كه شيطان نفوذ پيدا كند؛ مسير رشد عواطف را سد مي كند. و اين از مواضعي است كه شيطان با لطافت وارد مي شود؛ چون ما در آن حال اصلاً متوجه نيستيم كه بايد جلوي شيطان را بگيريم. البته مطالبيِ را خدمت شما عرض كنم؛ اگر شما واقعاً دنبال عاشورا و دنبال ائمه اطهار: باشيد، امام حسين(ع) جهت شما را حفظ مي كند؛ يعني شيطان نمي تواند در جهت شما تصرف كند. جهت خيالتان سالم است، ولي كسي كه دنبال شعر مبتذل مي رود، جهت خيالش را هم شيطان به سمت دنيا برده است. شما بي ترديد جهت تخيلتان سالم است. در اين هيچ ترديدي نيست و اين خيلي مهم است. جهت حركت خيال مهذب است، ولي مناسك حركت خيال در اين جهت مناسكي است كه تهذيب ساختار خيال را تامين مي كند. شما جهتتان در تولي به سيدالشهداء(ع) جهت مهذبي است كه ترديد در آن نيست؛ شما هيچ وقت شعري نمي گوييد كه آن آن مدح يزيد بيرون بيايد. محال است كه يك شاعر شيعه چنين شعري بگويد. اين معنايش آن است كه شيطان در جهت دخالت نمي كند. اما ديگران مي گويند؛ نه ديگران، غزالي يك جمله دارد كه من مكرر گفته ام: «يحرم علي الواعظ و غيره روايه مقتل الحسين... فإنّه يهيج بغض الصحابه و الطعن فيهم، و هم أعلام الدين» مي گويد واعظ روضه امام حسين(ع) نخواند؛ چون تحريك بغض بر عليه اولي، دومي و سومي مي كند. آنها هم كه جايز نيست. جهت اين حرف باطل است. محال است يك شاعر شيعي جهت شعرش باطل باشد. از شعر شيعه يك كلمه مدح از دستگاه بني اميه و سقيفه بيرون نمي آيد. يك كلمه مذمت ائمه از آن در نمي آيد، اما وقتي مي خواهد به اين خيال ساختار بدهد، ساختار آن ممكن است مشكل پيدا كند. ارزش چه چيزي را بالا ببرد، ارزش چه چيزي را پايين بياورد؟ به هر موضوع چقدر اهميت بدهد؟ آن وقت مي بينيد كه ديگر نسبت هايش به هم نمي ريزد. فرق ابوحمزه با حافظ همين است. حافظ جهت تخيلش ثابت است، ولي ساختاري كه درست مي كند عصمت ندارد.
ابوحمزه نظامش هم عصمت دارد. هيچ وقت در موجي كه در روح شما ايجاد مي كند، هيچ كجا كم و زياد ندارد. اميدش كمتر از خوفش نيست. يك ذره خوف اضافي ايجاد نمي كند. يك ذره ياس اضافي ايجاد نمي كند. يك ذره هم اميد اضافي ايجاد نمي كند. طمع خام ايجاد نمي كند. معصومانه خيال و احساس شما را پيش مي برد. ما به هر ميزان كه در شعرمان دنبال قاعده مند كردن حركت و خيال اجتماعي (هنر اجتماعي)، به دنبال معصوم باشيم، به همان ميزان اين قوه متخيله جامعه يعني هنر و هنرمندان (عقل و احساس هنرمندان) ما دنبال معصوم(ع) حركت مي كند؛ و به همان ميزان قابل اعتماد مي شود. مثل فقيهي كه دنبال معصوم(ع) حركت مي كند. اگر يك جا هم اشتباه كرده باشد دنبال اين اشتباه رفتن ثواب دارد. هنر هم اگر قاعده مند شد تبعيت از آن، عبادت مي شود. والسلام عليکم و رحمه الله و برکاته.
پی نوشت ها:
(1) عیون اخبارالرضا، ج 2، ص 69.
(2) کافي، ج 1، ص 240.
(3) معانی الاخبار، ص 1 و 2.
(4) بحارالانوار، ج66 ص293.
(5) همان، ج 26، ص 2.
(6) وسائل الشيعه، ج14، ص 139.
ایشان در ادامه بحث اشاره می کنند که هنر باید ابزار رشد تولی و تبری باشد و این حب و بعض و جهت گیری را در درگیری بین جبهه حق و باطل باید سوق دهد. هنرمند با احساسی که نسبت به شئون این درگیری پیدا می کند، باید آنرا منتقل کند و در واقع بدنبال اقامه حق است. هنر اگر جهت دهی عواطف را در پی دارد هنرمند متعهد باید تمام عواطف را بر اساس یک احساس مرکزی همگام کند و این حس مرکزی، محبت خدا و اولیاء خدا و در مقابل هم دشمنی و بغض نسبت به طواغیت و جریان آنهاست.
شعر و هنر باید از این معنا جدا نشود. عاطفه های اصلی را در این فضاها جاری کند. امروز سینمای غرب هم در مقابل شما در همین مقیاس در حال کار کردن است. در انتهای بحث نیز اشاره دارند که برای هنر عاشورایی که بسیار مهم هم هست، باید هنرمند در کنار همه تحلیل هایی که شده است از روایات و... بهره ببرد. باید با منابع اصلی همراه شوند و در آن افق جامعه را سیراب کنند. معرفت باید پیدا شود تا زیبایی آن بشود منتقل شود. و البته معرفت هم از درایت در کلام معصوم ع بدست می آید. در پایان جلسه نیز به سوالات تعدادی از حضار پاسخ گفته و در باب خیال انگیزی و وسعت و... آن نکاتی را اشاره می کنند.
رهبري احساسات اجتماعي از سوي هنرمندان
هنرمند بايد واجد چندين خصوصيت باشد؛ اولاً احساسي كه هنرمند از پديده ها دارد بايد جلوتر و عميق تر و لطيف تر از ديگران باشد تا با اين سه خصوصيت بتواند در مقام احساس، ديگران را دستگيري كند. هنرمند بايد احساسات ديگران را هم به بلوغ برساند.
رهبري احساسات اجتماعي تا حدود زيادي در دست هنرمندان است. هنر ابزاري است در خدمت هنرمند كه مي تواند از طريق آن به احساساتي كه قبلا تجربه كرده است بُعد اجتماعي بدهد؛ و آن را به ديگران منتقل كند و در آنها احساس نوعي همدلي اجتماعي به وجود آورد. اين يكي از خصوصياتي است كه هر هنري مي بايست داشته باشد و از جمله هنر و فنون ادبي و به خصوص شعر بايد واجد اين خصوصيت باشد. اين را هم مي دانيد كه رهبري عواطف و احساسات اجتماعي به منزله رهبري قلوب و بسيار مهم است. اگر كسي بتواند اين كار را بكند در واقع وساطت در فيض يا ـ خداي نكرده ـ واسطه در بسط ظلمت پيدا مي كند. شايد آنجا هم كه شهادت را هنر معرفي مي كنند همين است؛ شهيد كسي است كه با فعل خودش احساسات اجتماعي را به بلوغ عبوديت و بندگي، گذر از دنيا و توجه به مسائل مهمتر سير مي دهد.
هنر، ابزار اقامه و جهت دهي به عواطف اجتماعي
احساسي كه شما در مخاطب ايجاد مي كنيد ـ كه خداي متعال ذوق آن را داده است ـ چند تا خصوصيت بايد داشته باشد. خصوصيت محوري آن اين است كه بايد در نهايت، تولي و تبري را رشد دهد؛ يعني هنر بايد ابزار بسط تولي و تبري باشد؛ قلوب را نسبت به يك جبهه متعلق و دلداده و نسبت به جبهه ديگر متنفر كند. هنري كه فقط بسط محبت مي دهد يك جانبه است و براي پردازش رشد جامعه كافي نيست. همچنين هنري كه فقط نفرت ها را رشد دهد براي پرواز جامعه مناسب نيست. بايد هردوي اينها را بتواند بسط دهد. خود هنرمند بايد اول احساسي در اين وادي پيدا كند، بعد به اين جبهه اي از احساس كه در وجودش پيدا مي شود بعد اجتماعي دهد و ديگران را هم در آن احساسات شريك كند. به تعبير ديگر احساس خودش را اقامه كند. هنر ابزار اقامه عواطف اجتماعي در جهت خاص است. هنر بايد بتواند به عواطف اجتماعي جهت دهد؛ آن جهت هم اين است كه آن تولي و تبري محوري را كه شرط اصلي كمال، بلوغ عواطف انساني، حساسيت هاي انساني و حالات قلبي انسان است و به تعبير ديگر محور همه ملكات اخلاقي است در همه جا بسط دهد؛ يعني هنر او هيچ كجا منفصل از آن احساس مركزي نباشد و قدرت داشته باشد همه چيز را به آن محور (تولي و تبري مركزي كه همان محبت به خداي متعال و بغض نسبت به اعداي الهي است) برگرداند. در يك قدم در تجسد، به محبت به اولياي الهي و بيزاري از دشمنان محوري آنها تبديل مي شود؛ يعني هيچ كجا نبايد شعر شما فارغ از اين دو كلمه يعني كلمه حق و كلمه باطل باشد ايجاد نوعي بسط و گرايش نسبت به حق و تبري نسبت به دشمنان او.
رسالت هنرمند در يافتن مصاديق تاريخي تولي و تبري
بعضي از آقايان شعرا و يا حتي خطبا در مورد محبت وجود مقدس اميرالمومنين(ع) و نفرت جبهه مقابل خوب مي توانند صحبت كنند، اما همين كه تنزل پيدا مي كند ديگر نمي توانند حرف بزنند؛ يعني ديگر نمي تواند همان موضوع را در جريان تاريخي حق و باطل تنزل و بسط بدهند. به نظر مي رسد از خصوصيات هنرِ پيشرو اين است كه بتواند عاطفه هاي اصلي را در مصاديق تاريخي خودش بسط بدهد؛ يعني اگر به شما گفتند براي اين استكان هم شعر بگوييد بايد همان جريان را در همين جا بتوانيد جاري كنيد.
بايد بتوانيد آن احساس را اينجا هم بياوريد. اگر هنرمند بتواند آن را خوب تجلي دهد، توانسته است راجع به اين موضوع خوب بحث كند و رسالت هنري خودش را ايفا نمايد. بنابراين بايد بتوانيم آن را به مقوله هاي تاريخي و مقوله هاي كلان اجتماعي بسط دهيم. به عنوان مثال ـ با صرف نظر از فنون و هنرهاي ادبي ـ سينماي سلطه و جرياني كه از طريق هاليوود و امثال آنها هدايت مي شود، يا سينمايي كه شهوات مادي را بسط مي دهد، الان در مقياس جهت گيري هاي جهاني بروز پيدا كرده است. سينمايي كه مي خواهد مخاطب خودش را به موضع گيري خاصي بكشاند، جنگ جهاني سوم را (به اصطلاح خودشان جنگ اسلام و تجدد، اسلام و جريان مدرنيته) موضوع قرار مي دهد و بعد هم عاطفه هاي جهاني را به سمت نفرت نسبت به اسلام و اميدواري نسبت به جريان تجدد و محور آن يعني آمريكا پيش مي برد. بنابراين هنرمندي كه وارد اين وادي مي شود و در اين وادي كار هنري مي كند، خودش به يك نقطه احساسي رسيده است كه مي تواند اين احساس را در رفتار هنري خود متجسد كند.
در نتيجه از طريق همان ابزار هنري كه القائات غيرمستقيم دارد مخاطب را نسبت به مسائل كلاني كه غفلت داشته است هوشيار و حساسيت هايش را بيدار مي كند. كسي كه پاي اين فيلم مي نشيند احساس مي كند كه موجي از جريان ترور و تروريسم كور در جهان از طرف تمدن رقيب برپا شده است؛ و در اين موج ترور كور، عاطفه، رحم و عقلانيت وجود ندارد. تكيه گاهي هم كه مي توان به آن تكيه كرد و نقطه اميد و اتكاست، جريان غرب و به خصوص پنتاگون و امثال آن است. حالا شما ببينيد اين هنرمند كجا و آن هنرمند نوع اول كجا؟ ببينيد درك اين دو چقدر با هم تفاوت دارد؛ هر دو كار هنري مي كنند؛ هر دو هم بر موج احساسات مخاطب خودشان سوار مي شوند؛ و يك ميل و يا نفرتي را ايجاد مي كنند، سير مي كنند، رويشي در او ايجاد مي كنند، اما اين در چه مقياسي و آن در چه مقياس. يا فرض كنيد وقتي احساسات اجتماعي را به دست اولي بدهيد و بگوييد «رهبري كن»، فيلم هايي مي سازد كه در حد رفتار اقشار و مناسبات آنها با يكديگر است. حاصل آن نيز اين است كه برخوردهاي سنتي يا مذهبي بين اقشار را به يك قاعده تبديل كند.
بنابراين، خصوصيتي كه هنرمند بايد داشته باشد، قدرت بسط دادن آن نقطه مركزي و قدرت تعالي دادن آن به مصاديق بزرگ در مقياس جهاني و در مقياس هاي كلان اجتماعي است. و اينكه بتواند آن افق ها را سير كند و قاعدتاٌ بايد بتواند روح مخاطب خودش را وارد فضاها و افت و خيزهايي كند و در پايان هم يك فرودگاهي را براي او در نظر بگيرد. البته نه در احساس او طمع خام ايجاد كند و نه احساس اورا مايوس كند، بلكه بايد بتواند در او حركت ايجاد كند و طمع خام را از او بگيرد.
الگوهاي ديني در زمينه هنر و شعر / دعاي ابوحمزه ثمالي
اينجا چون فضاي شعر و شاعري ديني و انقلابي است، مي شود اين نكته را به عنوان يك الگو بيان كرد. دعاي «ابوحمزه» مخاطب را از كجا تا كجا مي برد. حالا تعبير هنر هم در اينجا تعبير قاصري است. واقعاً تجلي آن احساس معصوم(ع) توام با آن شهودي كه در وسعت هستي دارد، انسان را در امواجي از احساس، متحول و متبدل مي كند و يك فرودگاه امني هم در آخر آن دارد. مثلاً اگر به كسي كه قله دماوند را نمي شناسد و فقط يك چيزي از آن شنيده است يا فكر مي كند كه قله دماوند كه رفتني نيست، بگويند اين چهار شاگرد را به قله برسان، از همان اول آنها را خسته مي كند. يا اگر هم راهشان بياندازد، اولين تپه ماهوري كه رسيد مي گويد اين همان دماوند است؛ چون نه دماوند را ديده و نه فهميده كه چه الزاماتي دارد، ولي امام سجاد(ع) انسان را در فراز و فرودها، در احساس خطرها، امنيت ها، تنهايي ها، غربت ها درك از جلال و جمال حق، درك از ضعف ها و واماندگي هاي خودش، رحمت حق در نقطه اوج احساس، اميد، قرب و مطالبه كه انسان احساس مي كند هم آغوش خداست و واقعاً مي تواند خدا را در بغل بگيرد همراهي مي كند؛ او همه چيز را از خدا مي خواهد «اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِحَيِّنا وَ مَيِّتِنا، وَ شاهِدِنا وَ غآئِبِنا» چه احساسي در آدم موج مي زند وقتي رحمتي را حاضر مي بيند كه مي شود از اين رحمت همه عالم را سيراب كرد.
يك تنه مي خواهد از رحمت خدا مثلاً سقايي كند. در همان حال مي بينيد لسان دعا عوض مي شود «مالى كُلَّما قُلْتُ قَدْ صَلُحَتْ سَريرَتى، وَ قَرُبَ مِنْ مَجالِسِ التَّوَّابينَ مَجْلِسى»، ببينيد از كجا آدم را به كجا مي برد. اين انساني كه در اوج وصال است را يك دفعه متوجه مي كند كه نه اين خبرها نيست. اگر اين تحول را در انسان ايجاد نكرده باشد؛ چرا اين حرف ها را بگويد؟ چرا اين دعاها با اين فرازها شروع بشود. «وَ قُمْتُ لِلصَّلوةِ بَيْنَ يَدَيْكَ...» در اين صورت، انسان از اول مي گويد اين راه اصلاً رفتني نيست.
حضرت ابتدا شروع به بيان ضعف ها مي كنند طوري كه انسان از اول متوجه ضعف ها نيز مي شود؛ شايد ديگر اصلاً گناهي كرده ام كه پرونده ام بسته شده است. در بعضي روايات دارد كه انسان يك گناهي مي كند كه مي گويند «در خير بسته شد هركاري هم بكنيد ديگر پرونده تو را بستيم». نكند كه مرا ترك كردي، نكند كه با بطالين نشستم. حضرت در فرازهاي بعد راه حل ها را پيشنهاد مي دهند و مي فرمايند اگر اين مشكلات هست، راه حل هاي آن هم اين است؛ اينها را به خدا بگو و با همين درميان گذاشتن، مشكلات خودت را رفع كن. اين نگاه كه اين فضاهاي بزرگ و لايتناهي را پيش روي انسان باز مي كند، فضايي است كه اگر امام سجاد(ع) نگويد اصلاً انسان معني آن را نمي فهمد.
و یا مثلا حمدهای این دعای شریف را اگر انسان مورد توجه قرار دهد که می فرماید: «الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى وَكَلَنى اِلَيْهِ فَاَكْرَمَنى، وَ لَمْ يَكِلْنى اِلَى النَّاسِ فَيُهينُونى...» اين افق ها را پيش روي انسان باز كردن آن هم در فضايي كه فضاي احساس و موج برداشتن روح و رشد است، و بعد هم اينها را در امواجي حركت دادن، بعد هم به يك ساحل امن رساندن، كار هر كسي نيست. شما در اين دعا فرودگاهي داريد «اَللّهُمَّ اِنّى اَسْئَلُكَ ايماناً تُباشِرُ بِهِ قَلْبى ، وَيَقيناً صادِقاً حَتّى اَعْلَمَ اَنَّهُ لَنْ يُصيبَنى اِلاَّ ما كَتَبْتَ لى...» هركسي نمي تواند انسان را در آنجا بنشاند. اگر غير از معصوم(ع) باشد آدم را پرواز مي دهد، بعد وسط هوا رهايش مي كند. حالا يا کرکس او را مي خورد يا هنگام فرود آمدن به سرعت او را به زمين مي زند؛ يا به اصطلاح وقتي مي خواهد خيزهايي بردارد، امكان پرواز بعدي را غيرممكن مي كند. بنابراين شما بايد با يك لطافت او را در اوج، فراز و فرودها بياوريد؛ آخر هم در يك جاي امني اين تحولات را سامان بدهيد.
پس شعر هم بايد به تبعيت از اين موالي اين كار را انجام دهد. اولاً افق هاي ناگشوده را مقابل احساس مخاطب خود باز كند؛ يعني فضاهايي كه در عالم احساس هست، ولي مخاطب با آنها آشنا نيست. آدم مي تواند احساس امنيت كند: «فَرَبّى اَحْمَدُ شَى ءٍ عِنْدى وَ اَحَقُّ بِحَمْدى...» مي تواند احساس غربت كند «ارْحَمْ فى هذِهِ الدُّنْيا غُرْبَتى وَ عِنْدَ الْمَوْتِ كُرْبَتى...»؛ يعني اين فضاها و افق هايي از احساس كه مخاطب نمي فهمد و وارد آن فضا نشده است اما مي تواند در روح ما شكل بگيرد را اول بياييم و بعد اين احساس ها را منتقل كنيم؛ البته به گونه اي كه آن موج احساس واقعاً در لابلاي ظرافت هاي فني و ادبي ما گم و غرق نشود. طوري منتقل كنيم كه بالاخره يك فرودگاهي داشته باشد؛ يعني مخاطب را وسط راه رها نكنيم يا در تپه ماهورها سرگردان نسازد؛ و نگوييم قرب و ضيافت همين جاست. اين كاري است كه يك هنر متعالي بايد انجام دهد؛ هم بتواند احساس ها را بر محور آن احساس هاي مركزي بسط دهد، هم آنها را به محيط ها و موضوعات بزرگ و متعالي سرايت دهد و هم اينكه واقعاً افق ها، لايه هاي عميق و لطافت هايي از احساس را تدريجاً در مخاطب ايجاد كند.
بنابراين شما به عنوان جامعه ادبا و شعرا، يك جامعه تاثيرگذار بر فضاي فرهنگي جامعه هستيد. هر كدام از شما يك انسان جمعي است؛ به عنوان يك محور جوشش عواطف اجتماعي كه مي خواهد بقيه عاطفه ها را سرشار و سقايت كند. پس بايد اين ويژگي ها را داشته باشد، و در خودش اين ظرفيت ها را ايجاد كند. ولو اين كه اين را به قطعات يك نقشه بزرگ تبديل كنيد؛ و هركدام از عزيزان يا جمعي از عزيزان يك قطعه را به طور هماهنگ طراحي و برنامه ريزي كنيد و كارهاي فني آن را انجام دهيد و جلو برويد. اگر شما بخواهيد رهبري عواطف اجتماعي را از طريق هنر به سمت عواطف رشيد، بالغ و عواطفي كه توام با تقوا و پرواي الهي هستند جلو ببريد، نياز به يك لُجنه هاي تخصصي جدي داريد. به خصوص اينكه خود شما بايد حتماً به آن هنرهاي اصيل و محوري كه عواطف را در اوج قرار مي دهند مانوس شويد، تا بتوانيد همان هنر را تنزل دهيد. مثلاً كسي كه ابوحمزه نمي خواند و روحش با ابوحمزه صيقل نمي خورد، نمي تواند عواطف متناسب با ابوحمزه را در جامعه با ادبيات خودش القا كند؛ يعني بايد بتواند از سرچشمه ها بگيرد.
افق هاي احساس عاشورايي در «كامل الزيارات»
نسبت به عاشورا هم دقيقاً همين طوري است. هم افق هايي كه نسبت به عاشورا بايد گشوده شود و هم احساس هايي كه بايد مواج شود بايد بر محور آن افق گشايي معصوم و آن جوشش عواطف معصومانه باشد. به عنوان مثال شما از عاشورا زياد شنيده ايد؛ از زواياي مختلف سياسي، تاريخي، جامعه شناسي، كلامي و عرفاني درباره حادثه عاشورا بحث و تحليل كرده اند. اما شما «كامل الزيارات» را مطالعه بفرماييد، نمي گويم به دقت بلكه مرور كنيد؛ بعد افق هايي كه پيش روي شما نسبت به عاشورا باز مي كند با افق هاي ديگر مقايسه كنيد. فرض كنيد آنجايي كه از مصيبت ها و جريان روضه خدا بر انبيا را مي گويد. شما هنرمند هستيد؛ يعني احساس شما مثل من خشك نيست! كنار هر روايت آن شما اول بايد يك مشك اشك بريزيد.
من حتم دارم اين طوري است، فضاي مرثيه اش طوري است كه گريه رسول الله(ص)، ائمه معصومين(ع) يا صديقه طاهره(س) را به تصوير مي كشد؛ مثلا در روايات دارد گاهي حضرت ناله اي مي زنند كه اگر ملائكه جهنم را نگيرند همه چيز را مي سوزاند. ببينيد اين حد از احساس در آن حادثه در آن مقياس كه مثلاً حضور حضرت زهرا(س) و آن محاكمه و شوري كه در فضاي محشر ايجاد مي كنند كه اصحاب سيدالشهدا در صحنه محشر دور حضرت جمع هستند، اين افق ها چه در افق عواطف و چه در افق عقلانيتي كه باز مي شود را ملاحظه كنيد؛ شما افق ها را مقايسه كنيد. وقتي حادثه را ديگران تحليل مي كنند جغرافيايش را مكه، مدينه، كوفه و حداكثر دنياي اسلام آن روز ملاحظه مي كنند. مي گويند حادثه اي است كه در اين جغرافيا و تاريخ آن هم نهايت تا سقيفه طراحي شده است.
ولي در «كامل الزيارات» تاريخ اين حادثه قبل از خلقت عوالم دنيا شروع شده است. جغرافياي آن هم همه سماوات و ارض و حتي جهنم و بهشت و «ما يُري و ما لايُري» است. شما اگر با اين سطح از حادثه و با اين عمق از حادثه و تحولاتي كه در كنار حادثه اتفاق افتاده است توجه كنيد، حرم حضرت اباعبدالله «مُخْتَلَفِ الْمَلائِكَةِ» است 124 هزار پيغمبر هر شب جمعه مي آيند. اين يك حادثه است اما آن هم حادثه است. جريان رجوع حضرت در رجعت، شفاعت حضرت در قيامت، صحنه هاي تجلي حضرت در بهشت بر مومنين، اينهايي كه در روايات آمده است، دامنه و گستره فعل حضرت از قبل از عالم ذر تا بعد از قيامت، و در همه مُلك و ملكوت و بالاتر از ملكوت كه از روز اول بوده است. از همين افقي كه محتشم به آن توجه كرده است: «باز اين چه شورش است كه در خلق آدم است * باز اين چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است * در بارگاه قدس كه جاي ملال نيست * سرهاي قدسيان همه بر زانوي غم است» واقعاً انسان اگر خودش به اين افق نرسيده باشد و اين احساس در او پيدا نشده باشد كه حادثه چه فضاهايي را در برگرفته است كه نمي تواند احساس را منتقل كند.
ضرورت تکيه هنرمند بر روايات، ادعيه و زيارات
بنابراين اگر مي خواهيد در عشق و محبت اولياي خدا سخن بگوييد، اگر مي خواهيد مرثيه يا مدح بگوييد با آن افق ها و فضاها در موضوعات مختلف مأنوس شويد. اگر مي خواهيد تحليل كنيد و شعرتان تحليل توصيفي باشد هر بُعدي را كه ملاحظه مي كنيد از آن منابع اصلي كه موضوع را خوب پرورش داده اند يعني كلمات معصومين: استفاده كنيد. آنها شما را سرشار مي كند و مي توانيد از همان سرچشمه، ديگران را نيز سيراب كنيد. اگر تنزل داديد شعرتان تنزل پيدا مي كند؛ يعني اگر از حافظ گرفتيد شما شاگرد حافظ مي شويد. كسي كه در تولي از حافظ شعر مي گيرد، شعرش در مقياس ظل حافظ است. حداكثر يك ظل نور مي شود، پس يك حجاب نور واسطه است. توجه به حوادثي كه در باطن عالم است و اينها را در احساس خود سرشار كردن، بعد هم سيراب كردن جامعه رسالتي است كه بر عهده دوستان است و اگر دوستان ما ان شاء الله دنبال قاعده مندسازي و تحقيقات لازم و فضاهاي جانبي آن باشند مي توانند اين فضاها را سرشار كنند؛ مي توانند احساس و درك جامعه را از عاشورا و افق هاي اين حادثه و تاثيري كه در عوالم گذاشته و طبيعتا به دنبال آن موضع گيري را كه در جامعه نسبت به اين حادثه ايجاد مي كنند گسترش دهند. شما زيارت عاشورا را ببينيد از توجه به سيدالشهدا با يك تعابيري شروع مي كند كه يا ابا عبدالله، يا ثارالله اينها هر كدامش براي انساني كه به زواياي كار توجه مي كند معنا دارد. بعد احساس را به يك نقطه اي مي رساند كه «لَقَدْ عَظُمَتِ الرَّزِيَّةُ وَ جَلَّتْ وَ عَظُمَتِ الْمُصِيبَةُ بِكَ عَلَيْنَا وَ عَلَى جَمِيعِ أَهْلِ الْإِسْلَامِ» و بعد نتيجه آن چيست؟ اين كه موضع گيري را به يك تاريخ تعميم مي دهد، «فَلَعَنَ اللَّهُ أُمَّةً أَسَّسَتْ أَسَاسَ الظُّلْمِ وَ الْجَوْرِ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ» نمي گويد يك نفر و دو نفر بلكه احساس را به يك جبهه تاريخي بسط مي دهد و «بَرِئْتُ إِلَى اللَّهِ وَ إِلَيْكُمْ مِنْهُمْ وَ مِنْ أَشْيَاعِهِمْ وَ أَتْبَاعِهِمْ وَ أَوْلِيَائِهِمْ» بعد احساس را در حد سلم و حرب تعميق مي كند. «إِنِّي سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَكُمْ وَ حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ» بعد احساس را در حد خون خواهي لطيف تر مي كند «أَنْ يَرْزُقَنِي طَلَبَ ثَارِكَ مَعَ إِمَامٍ مَنْصُورٍ»؛ ببينيد چه افق هايي را باز مي كند، شما را سير مي دهد و در كنار عاشورا پرورش ايجاد مي كند. اين پرورش چه پرورشي است؟
چه احساسي از سيد الشهداء(ع) در انسان ايجاد مي كند؟ با چه وسعت و چه احساسي از عمق عظمت و چه احساسي نسبت به جبهه تاريخي و چه موضع گيري هايي به وجود مي آورد؟ و سير اين موضع گيري ها تا وجاهت عندالله و قرب و ثبات قدم و معيت ادامه مي يابد؛ «اللَّهُمَّ اجْعَلْ مَحْيَايَ مَحْيَا مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ مَمَاتِي مَمَاتَ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ»، و در مخاطب اين تمنيات را ايجاد مي كند. با يك حادثه مي شود اين سير روحي و پرورش را داشت و انسان را به يك مقصد رساند. اين مطلب بايد دقيقاً در هنر شما تعقيب شود و اين مي طلبد كه در متون معارف، كار تخصصي شود ـ غير از كار فني ـ نسبت به فضاها و افق هايي بايد ورود پيدا كنيد و خلاصه، قبض و بسط روحي كه با ادعيه و زيارات پيدا مي شود بايد مبناي هنر شما باشد، تا ان شاء الله اين هنر هم خلوص و هم وسعت عمل پيدا كند. من با اينكه از فن شما خيلي سر در نمي آورم، ولي گمان مي كنم عمق هنر شما همان اتصال به سرچشمه هايي است كه احساسات از آنجا مي جوشد.
خلاصه «مَنْ أخْلَصَ لِلّهِ أرْبَعِينَ صَباحاً جَرَتْ يَنابِيعُ الحِکْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلیَ لِسانِهِ»(1) آن حكمتي كه بايد در قلب شما بجوشد و در زبان شما جاري شود و ديگران را حكيم و سيراب كند، حكمتي است كه جز در سايه كلمات معصومين: به دست نمي آيد. «عن أبي عبد الله الصادق عليه السلام في قول الله عز وجل: وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً كَثِيراً؟ فقال عليه السلام: طاعة الله ومعرفة الامام»(2) امام باقر و امام صادق(ع) فرمودند: «يَا بُنَيَّ اعْرِفْ مَنَازِلَ الشِّيعَةِ عَلَى قَدْرِ رِوَايَتِهِمْ وَ مَعْرِفَتِهِمْ فَإِنَّ الْمَعْرِفَةَ هِيَ الدِّرَايَةُ لِلرِّوَايَةِ وَ بِالدِّرَايَاتِ لِلرِّوَايَاتِ يَعْلُو الْمُؤْمِنُ إِلَى أَقْصَى دَرَجَاتِ الْإِيمَانِ»(3) يعني اوج احساس ايماني با درايت روايت حاصل مي شود. آن سرچشمه اي كه شما بايد در همه موضوعات از آن سيراب شويد اينها هستند كه اگر شما ان شاء الله وصل شديد كه بحمدلله هستيد، و به صورت گسترده تري بهره مند شويد، فضاي شعر شما وارد يك فضاي ديگري از نورانيت و وارد يك افق گشايي هاي ديگري براي احساسات اجتماعي مي شود.
از اشعار دوستان دقيقاً پيدا بود كه از همان افق هاي روايي سيراب شده اند و وقتي اين طور بشود ادبيات آن با ادبيات سايرين كاملاً متمايز مي شود به لحاظ عمق و توجه به فضاهايي كه اصلاً تخيل ما بدون تولي به كلمات نوراني آنها به آن فضاها نمي تواند پر بكشد و اصلاً آن فضاها جز در سايه نور كلام معصوم و «بِالدِّرَايَاتِ لِلرِّوَايَاتِ» قابل رويت نيست. اوج احساس از طريق استضائه به نور روايت و درايت در روايت حاصل مي شود، آن وقت اين احساس ان شاء الله مي تواند ديگران را هم سيراب كند.
جايگاه خيال در هنر
نکته ديگر اين است که جايگاه خيال در اين بسط دادن چيست و چقدر بايد اين خيال را بسط داد. اگر در معرفت شناسي (هم روان شناسي معرفت و هم فلسفه معرفت) كه از آن بحث شده است كه خيال چه نقشي دارد، و چطوري قبض و بسط پيدا مي كند، و چقدر مي توان آن را قبض و بسط داد، دقت شود و بعد توجه كنيم كه براي رسيدن به يك هنر صحيح چقدر بايد از قوه خيال مدد گرفت؟ جايگاه خيال كجاست؟ جايگاه عقلانيت كجاست؟ جايگاه حضور ايمان كجاست؟ سوم سؤال فقهي آن است كه چقدر مُجاز هستيم از خيال استفاده كنيم؟ خيال در چه افق هايي حق دارد وارد شود؟ مثلاً در ساحت ذات ربوبي اصلاً خيال نبايد وارد شود؛ «کُلَّمَا مَيَّزْتُمُوهُ بِأَوْهَامِکُمْ فِي أَدَقِّ الْمَعَانِي فَهُوَ مَخْلُوقٌ مَصْنُوعٌ مِثْلُکُمْ مَرْدُودٌ إِلَيْکُمْ»(4) اصلاً جايي براي خيال نيست كه انسان راجع به خدا با خيالش شعر بگويد. بنابراين يك ساحت هايي است كه عقل ما اجازه ورود به آنجا را ندارد چه برسد به خيال از نظر ساحت. حتي در توصيف اميرالمومنين(ع) هم حق نداريم به هيچ وجه خيال را بياوريم. اين اصلاً يك ساحتي است كه در آنجا هر چه خيال ما ترسيم كند غير از اميرالمومنين(ع) است. اسم اعظم الهي است. خيال ما به آن دست نمي يابد. مقام و ساحتي است كه «مَعْرِفَتِي بِالنُّورَانِيَّةِ مَعْرِفَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ مَعْرِفَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَعْرِفَتِي بِالنُّورَانِيَّةِ»(5) عنقا شكار كس نشود دام بازگير؛ اصلاً خيالات ما به آنجا راه پيدا نمي كند.
بايد معين شود كه در معرفت شناسي جايگاه خيال كجاست و تحت كدام قوه عمل مي كند؟ نسبت آن با عقلانيت، احساس و حس چيست؟ نسبت آن با شهود چيست؟ نسبت آن با قلب و با ايمان چيست؟ ظرفيت نگارگري آن نسبت به حقايق چقدر است؟ به نظر من اين يك بحث تخصصي است كه به طور جدي بايد وارد شد و هم بحث هاي عقلاني و هم نقلي آن را تمام كرد.
تقواي در عمل، تقواي در خيال
من فكر مي كنم گاهي غفلت مي شود كه تقواي در خيال غير از تقواي در عمل است. ممكن است يك آدمي در عمل متقي باشد، نماز شبش هم ترك نشود، اما تقواي در خيال نداشته باشد. مقصودم از تقواي در خيال اين نيست كه به صحنه هاي شهوت انگيز مي پردازد؛ آن كه پيداست هبوط مي آورد. كسي كه در آن وادي كار كند، ديگر نمي تواند شعر ملكوتي بگويد؛ آن كه هيچ. واقعاً كسي كه متوغل در آن احساسات شد ولو حلال آن، نمي تواند بالاتر از آن خيال كار كند و جامعه را به جايي برساند تقواي در تخيل ملكوتي غير از بي تقوايي است. من مي خواهم در مورد حضرت زهرا(س) خيال كنم؛ آيا اصلاً حق دارم ساحت خيالم را به آسمان كبريايي عصمت الله الاعظم بكشم؟ مي توانم تخيل كنم كه در پشت در چه اتفاقي افتاده است؟
از طرف ديگر هم اگر شما خيالتان را به آنجا نكشيد، كه قدم از قدم نمي توانيد برداريد و شعر بگوييد. علت اينكه گاهي ما روضه مي خوانيم و حرف هاي عجيب و غريب مي زنيم، اين است كه ما تقواي در خيال نداريم؛ خيالمان را به جايي مي كشيم كه نبايد بكشيم؛ و بعد با خيال تصوير مي كشيم، مي گوييم اين طوري شد، آنطوري شد. حال اگر در قالب شعر باشد معمولا آشكار است كه اينها يك مقداري افق هاي خيالي است. به هرحال يك موقع بايد روي آن كار و بحث جدي بگذاريم، اين يك موضوع جدي است. من نديده ام كه مناسك تخيل در جايي بيان شده باشد. شما براي چشم مناسك مي گوييد؛ مي گوييد اين نگاه حلال است؛ اين نگاه مكروه است؛ اين نگاه حرام است. بعد براي نگاه حرام مصاديق مي آوريد؛ مي گوييد نگاه غضب آلود به پدر و مادر حرام است؛ نگاه تحقيرآميز به مومن حرام است؛ مصداق ها را هم مي گوييد. ولي آيا براي خيال هم شما ديده ايد جايي اين كار را كرده باشند؟ تخيل هم يك قوه است و معلوم نيست كارش كمتر از كار چشم باشد. اثرگذاري آن هم در وجود خود انسان همانطور كه «النَّظْرَةُ سَهْمٌ مِنْ سِهَامِ إِبْلِيسَ...»(6) «الخيال سهم من سهام ابليس» اين طوري نيست كه وقتي تخيل مي كند آزاد باشد. حتي تخيلات قدسي گاهي همينطور است. تخيل هم گاهي لطافت بر مي دارد، آدم گاهي مكاشفه مي كند. خيلي از مكاشفات جز شهود خيالي چيزي نيست. مي تواند خيالش را در عالم تجسم ببيند. اين مكاشفه مي شود. بعد آخر كار يك دفعه مي بيند كه تقواي در مكاشفه نيست؛ مثلاً در مي آيد كه بعضي از رجبيون، روافض را در قالب خوك ديدند. امام(ره) به فتوحات يك حاشيه اي دارند مي گويند اين آقا از فرط لطافت، روح خودش را در مكاشفه اش ديده است. اين بي تقوايي در مكاشفه است.
بي تقوايي در خيال است. بنابراين تقواي در خيال تا حد مكاشفات عرفاني و شهودهاي عرفاني سرچشمه خيلي چيزها مي شود. خيال در آن مقياس كه اوج بردارد بيش از مسئله شعر مي شود. بنابراين مناسك خيال در سطوح مختلفش قابل دقت است. اين كه تقواي خيال چطور واقع مي شود، آدم بايد متقي باشد يا شاعر بايد در خيالش متقي باشد؟ مناسك تقواي در تخيل اين است كه نگذاريم فكر به هرجايي برود. يك بنده خدايي مي گفت وقتي داريد نماز مي خوانيد اگر يك ساختمان ساختي و به پنجره اش رسيدي ديگر نساز. خيلي كار سختي است كه نسازد. در نماز مي فهمد كه نبايد بسازد، ولي مي سازد و بنا را تمام مي كند. در عالم شعر هم همينطوري است. تخيل انسان راهي يك افقي مي شود و مي رود. از حضرت امير(ع) يك نگارگري مي كند كه نمي دانم اين چه حضرت اميري است؟ آيا انسان حق دارد و مي تواند حضرت امير(ع) را در خيال، معشوق خودش كند؟ حالا غزل بگويد، حق دارد اصلاً افق ما هست؟ آيا حق دارد در شعرش حضرت امير(ع) را موضوع خيال خودش قرار دهد؟ يا آن ساحت كبريا خيلي رفيع تر از اين است. نهيب به آدم مي زنند «وَيُحَذِّرُكُمُ اللّهُ نَفْسَهُ»(آل عمران/28) به يك جايي كه مي رسد نسبت به ولي خدا «يحذركم»؛ چه كاره هستي؟ يك كسي در محضر رسول خدا(ص) با اميرالمومنين(ع) شوخي كرد؛ حضرت ناراحت شدند، فرمودند: اصلاً شما چه حق داريد وارد مجامله با حضرت مي شويد. افق شما اين افق نيست. حالا پيغمبر يك موقعي با حضرت مزاحي مي كنند به ما چه مربوط است. افق ورود خيال ما نسبت به معصوم كجاست؟ ما مي توانيم به تخيل دلال بپردازيم؟ اينها به اصطلاح يا توقيفي است يا توقيفي نيست؟ اگر توقيفي است، حدش كجاست؟
لسان دلال آميز و لسان طلب کارانه
در زيارات و در ادعيه كجا به ما اجازه داده اند كه با معصوم دلال آميز صحبت كنيم؟ دعاي ندبه از آن دعاهايي است كه در آن همه چيز هست، ولي حتي آنجايي كه اظهار عشق است ادبياتش، ادبيات عشق عاجزانه است؛ اخبات است؛ انكسار از عشق است؛ طلبكاري در عشق نيست. «اَللّهُمَّ اِنَّ قُلُوبَ الْمُخْبِتينَ اِلَيْكَ والِهَةٌ...»؛ مقام شيدايي يعني مقام عشقي كه مقام اخبات و انكسار است كه در آن هيچ طلبكاري نيست. شما مثلاً در لسان زيارات و ادعيه آنجايي كه وارد دلال با معصوم مي شويد حتماً لسان شيدايي است؛ حتي لسان عاشقي است؛ مطالبه نيست. حالا يك جاهايي يك تعريض ها كوچكي در آن در مي آيد. انسان يك مطالبه اي از سر عشق مي كند، يك قهري هم مي كند؛ مثلاً در مناجات شعبانيه ببينيد به خداي متعال عرض مي كند «وَاِنْ اَدْخَلْتَني النّارَ اَعْلَمْتُ اَهْلَها اَنّي اُحِبُّكَ» لسان دلال است، ولي ذلت در آن موج مي زند؛ خشوع محبت است و خشوع ايمان در آن موج مي زند. نسبت به معصوم هم همين طور است. حالا شما يك قدم بياييد جلوتر، حافظ را ببينيد. با اينكه حافظ است و خيلي شخصيت بزرگي هم هست، اما بعضي جاها طلبكاري هايش طوري است كه بوي خوشي نمي دهد. جاي اين است كه دست رد به سينه ات بزنند؛ ببين كجا داري پا مي گذاري. به آن جا كه مي رسي كه يك انگشت نمي شود بالاتر بروي، چطور يك دفعه سر مي كشي.
خدا رحمت كند استاد ما را، خواب ديده بودند كه دنبال سر حضرت امير(ع) مي رفته اند، حضرت جايي رفتند كه مثلاً يك دري بود، استاد رفتند داخل آن را نگاه كنند، حضرت برگشته بودند و يك نگاه تندي كرده بودند. كجا نگاه مي كني؟ در خواب دستپاچه شده بود، عرض كرده بود آقا عقاب بلابيان مي فرماييد؟ حضرت جوابي فرموده بودند. حالا غرض اينكه به يك جاهايي كه برسي اگر بخواهي يك نگاه بكني، مي گويند، نبايد نگاه كني. حالا اشعار دلال آميز امروز ما را هم ببينيد. خيلي از آنها خوب است، اما اين مي طلبد كه در مناسك تخيل، در حوزه هاي مختلف، افق ها و سطوح و موضوعات آن، كار تخصصي بشود. به نظر من اين سؤال خيلي جدي است. اگر شاعر، خيال را آزاد گذاشت طبيعي است كه خيال، بلندپروازي مي كند. به تعبير ديگر تخيل بايد در سايه ولايت اميرالمومنين(ع) حركت كند تا به اصطلاح مبدأ القائات رحماني شود؛ و الا مبدأ القائات شيطاني مي شود؛ حتي اگر وارد عالم مكاشفه و عرفان شد عرفان آن منحط مي شود و هبوط مي آورد.
قبلاً كه عرض كردم يك حلقه هاي تخصصي درست كنيد، مقصودم همين سنخ بحث ها بود كه هم جنبه هاي معرفت شناختي و روان شناختي و هم جنبه هاي فقهي آن و هم جنبه هاي هنري آن موضوع را از زاويه فلسفه هنر به دقت مورد بحث قرار دهيد. البته غربي ها در فلسفه هنر خيلي كار كرده اند و خيال هنرمند را مديريت هم مي كنند. آنها براي توسعه تخيل، قاعده درست مي كنند؛ چون اگر خيال را رها كنيد از آن، هيچ چيزي در نمي آيد، بايد مديريت كنيد تا نتيجه بدهد. فرق توهم با خيال چيست؟ توهم همان خيال رها شده است. هيچ چيزي هم از آن در نمي آيد. حداكثر از آن افسانه در مي آيد. افسانه، تخيل رها و يله است و پرورشي در آن نيست؛ اگر پرورش منفي در آن نباشد مثبت هم نيست. از تخيل قاعده مند است كه هنر مؤثر در مي آيد. لذا براي قاعده مندي تخيل در فلسفه هنر، غرب خيلي كار كرده است. با اصول، خيال را پرورش مي دهند. چطور به خيال بپردازي، از كجا شروع كني، به كجا ختم كني، بعد از اينكه خودتان متخيل شديد، اينها همه قاعده دارد. اما ما قاعده مند نكرديم كه خيال انگيزي يا بسط تخيل چگونه بايد باشد. اين قواعد خيلي جدي دارد اما ما آزاد گذاشتيم.
اين است كه در شعر ما بعضاً يك مقداري بي تقوايي حتي در سطح شعراي بزرگ وجود دارد، البته بي تقوايي نه به معني تند و بد آن؛ فرض كنيد فلان شاعر بزرگ راجع به پادشاه زمان خودش شعر مي گويد و خيال را پرواز مي دهد چرا راجع به امام زمان(عج) هم كه شعر مي گويد همان قدر خيال را پرواز مي دهد؟ نام نمي برم چون خيلي شخصيت بزرگي است، آدم نمي تواند جسارت كند. شاه زمان خودش را به گونه اي تخيل كرده است كه گويا دارد راجع به امام صادق(ع) شعر مي گويد. اصلاً آدم حق دارد اين طوري خيال پردازي كند. در اين فضا خيال خودش را پرواز دهد؛ تملق گويي همين است ديگر؛ نوعي بي تقوايي در خيال، همان تملق مي شود.
تخيل مي تواند شهوت و غضب را تحريك كند. تخيل مي تواند عرفان غلط درست كند. عرفان تخيل مربوط به نورانيت عقل نيست، مربوط به تخيل است. عرفان هاي باطل، خيال بافي است؛ از خدا يك موجود خيالي درست مي كند. همه تشبيه هايي كه در باب خداي متعال وجود دارد، معصيت خيال است. ائمه(ع) ما را نهيب داده و گفته اند مواظب باشيد در باب خداي متعال تشبيه نشود. تشبيه، تخيل باطل است. بنابراين، مناسك خيال در فضاي هنر به خصوص، هنرهاي ادبي مثل شعر كه دست هنرمند گاهي خيلي باز است نياز به استنباط و كاري جدي دارد. كار اجتهادي آن هم در جاي خودش لااقل روشن شدن صورت مسئله ها و با احتياط برخورد كردن با آن است.
يك نكته ديگر هم اشاره كنم؛ معمولا زياد به كار گرفتن خيال براي وقتي است كه انسان به عوالم بالاتر راه پيدا نكرده است. اگر به عوالم بالاتر راه پيدا كرد، تلاش مي كند كه حتي المقدور خيال را محدود كند و نگذارد خيال دخالت كند. تا بتوان يك تصويري از آن عالم بالا ارائه داد. فرض كنيد شما مي خواهيد بهشت را تصوير كنيد، اگر پاي خيال را باز كنيد بهشتي مثل قمصر كاشان براي شما درست مي شود. يا از آن بهشت هاي مصنوعي درست مي شود. يا مثلاً جهنم به تخيل نيازي ندارد؛ آن قدر واقعيت آنجا سنگين است كه شما بايد تنزل بدهيد تا فهم روي آن واقع بشود. نيازي به تخيل ندارد. تعابيري كه از بيانات معصومين(ع) درباره جهنم آمده است كه مثلاً در آن ماري چنين است، خيال انگيزي نيست، واقعيت است. يا تعابير قرآن كه مي فرمايد زبانه جهنم اين طوري است، سر و صداي جهنم، آواز و دعوت آن و ... واقعيات است.
بنابراين، بين مشاهده ملكوت و از ملكوت سخن گفتن و خيال انگيزي فرق است. در كلمات معصومين: و قرآن فكر نكنيد خيال انگيزي است، بلكه بيان ملكوت با ادبياتي است كه ما خيال مي كنيم ادبيات تخيلي يا مبالغه آميز است. مثال مي زنم كسي كه در رحم مادر است اگر در حد درك خودش از وقايع عالم دنيا برايش بگويند آيا اين خيالي است؟ مثلاً فرض كنيد آدم يك ذره است به او مي گويند كه به يك دنيايي مي روي كه در آنجا يك ميوه اي هست كه ميليونها برابر ابعاد وجودي تو است و آدم در يك لحظه آن را تناول مي كند. آدم خيال مي كند كه تخيل است. اصلاً آن حور و قصوري كه در قيامت است كه مشرق است و مغرب است و بعضي ها اين تعبير را هم به طنز كشيده اند، اين تخيل نيست، البته معلوم نيست كه اندازه وجودي انسان در آن عالم و اين عالم يكي باشد. بنابراين، فرق است بين مشاهده حقايق عوالم بالاتر و تنزل دادن آنها در ادبيات اين دنيايي ما و خيال انگيزي نسبت به واقعيت. بعضي وقت ها واقعيت آن قدر بزرگ است كه اگر شما به آن افق ها نزديك بشويد بايد همه خيال ها را تعطيل كنيد. خيال رهزن آن افق ها است. به نظر مي رسد نسبت به عاشورا نيز همين است.
خيلي از تحريف ها ناشي از تخيل است، آن هم به اين علت كه آن واقعيت با عظمت هايش درك نشده است. به تعبير ديگر يك بار شما مي خواهيد رستم را توصيف كنيد: كه رستم يلي بود در سيستان، منش كرده ام رستم داستان. اگر به آن نپردازي و پيرايه نبندي كه شاهنامه نمي شود. عاشورا شاهنامه نويسي در باب سيد الشهداء(ع) نيست. هرچه ما عاشورا را بزرگ كنيم از واقعيتش بسيار كوچك تر است. ما زميني ها مي خواهيم يك حقيقت قدسي ملكوتي را كه در اندازه و قد و قامت حضرت سيدالشهداست به تصوير بكشيم؛ چه مي خواهيم بگوييم؟ آدم بايد از طريق خود معصوم(ع) با افق ها آشنا بشود تا بعد بتواند خيال خودش را هم هدايت كند.
البته توجه شود که تخيل و خيلي از زبان حال ها به معناي ظاهريِ فقهيِ آن، اسناد كذب نيست؛ چون معلوم است كه نمي خواهم نسبت بدهم که اين طوري بوده است، ولي خيال انگيزي است كه به يك معنا خروج از صدق است. صدق نه به معني صدق در لسان، كه مطابق با واقع گفتن است، صدق صديقين، يعني يك رنگي و تبعيت محض. بي ضابطه شدن زبان حال برابر با بندگي نيست. به اين معني صدق نيست؛ که «مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ...»(احزاب/23) فعلش با عهد بندگي اش برابر نيست، ولي ممكن است در كلام دروغ هم نباشد؛ يعني اگر بخواهيد بنده وار اين سند را بگوييد نبايد اين طوري بگوييد.
يك مثال عرض مي كنم مي دانيد موضوع عاشورا موضوع اعظم وسائل شفاعت نبي اكرم(ص) است. حالا اعظم هم نگوييم در رده اول است؛ اعظم مصيبت هايي است كه بر حضرت پيش آمده است؛ اعظم عبادت هاي تاريخي نبي اكرم(ص) است؛ كه در عاشورا ظهور پيدا كرد. پس شما مي خواهيد جامعه را از طريق توسل به اين عبادت به قرب (شفاعت) برسانيد. مناسک اعظم عبادات چيست؟ شيطان به شدت در اين موضوع دخالت مي كند. از لطيف ترين جاهايي كه دخالت مي كند، در عقلانيت و تخيل عاشورايي است؛ امام حسين(ع) را در حد يك امام زاده تنزل مي دهد؛ خيلي آدم خوبي بود، در حد يك سياست مدار كه دنبال حكومت بود و اشتباه هم كرد و تحليلش غلط در آمد تنزل مي دهد. علم غيب هم كه نداشت و اگر هم داشت ما به آن كاري نداريم. اين دخالت شيطان در عقلانيت است. دخالت در خيال هم هنر مي شود. و اين از آن جاهايي است كه شيطان با ظرافت دخالت مي كند.
باز هم مثال مي زنم: شما سحر ماه رمضان ابوحمزه بخوانيد يا حافظ كدام بهتر است؟ اصلاً قابل مقايسه است؟ تفاوت آن در كجاست كه ابوحمزه و حافظ قابل مقايسه نيست. يك قدم بياييد بالاتر ماه رمضان شبها به جاي اين كه قرآن بخوانيم، قرآنِ حافظِ قرآن را بخوانيم. بعضي ها مي گويند قرآن نازل (حافظ) مي خوانيم قرآن حافظ مي خوانيم. يك رفيقي داشتيم دانشجو بود و موهايش را خيلي بلند كرده بود؛ يك سال نيامد و رفتم دنبالش ديدم سر و ريش و همه را تيغ زده و در خانه نشسته است. يك چند سالي نشسته بود و بعد حافظ خوان شده بود؛ من يك دفعه رفتم پيشش گفت در خواب ديدم به من گفتي قرآن بده من به شما حافظ دادم. گفتم بله، گرفتاري ات همين است كه من مي گويم قرآن بده تو حافظ مي دهي. من نمي خواهم حافظ را تحقير كنم. حافظ جزء شخصيت هاي برجسته تاريخ ماست. واقعاً ارزشمند است؛ يعني واقعاً در ايجاد عواطف معنوي جامعه شيعه خيلي موفق و اثرگذار بوده است. مي خواهم فاصله افق ها را عرض كنم. بنابراين در پرواز دادن خيال اگر ادبيات معصوم(ع) مرز ما باشد و در حاشيه آن راه برويم خيلي موفق خواهيم شد.
بر اين اساس، در مقتل خواني فرق است بين اين كه آدم زيارت ناحيه مقدسه بخواند يا مثلاً شعر محتشم. در زيارت مقدسه هيچ تخيل غيرمعصومانه اي نيست. هرچه هست واقعيت است؛ ولي محتشم ناچار و مجبور است و نمي تواند تخيل نكند. ولي اگر مناسكش درست و قاعده مند شد، هيچ اشكالي ندارد. حتماً به اين شعرِ داراي منسك، بايد متولي بود و حتي براي يك طبقه اي شايد اصلاً بگوييد مفيد است؛ به شرطي كه مناسك آن رعايت بشود. اگر مناسك آن رعايت نشد، به همان ميزاني كه رعايت نشده است شيطان از طريق خيال ما در خيال اجتماعي ورود پيدا مي كند.
اجتماعي بودن تخيل و هنر
اگر طبقه هنرمند را در جامعه به صورت جزاير مستقل ببينيد، شما يك انسان و من هم يك انسان هستم، ولي اگر به صورت وحدت اجتماعي ببينيد شما به منزله خيال جامعه هستيد. هنر تجسد تخيل اجتماعي است. همانطور كه تخيل من جلوتر از من راه مي رود و من را با خود مي برد، تخيل هنرمندان خيال اجتماعي مي شود و اجتماع را با خود مي برد. خيال هنرمند تجسد خيال جامعه است. اگر در تجسد خيال تقوا و تولي موج بزند حتماً جامعه را جلو مي برد، ولي اگر تولي در آن موج نزد به همان ميزان مواجهه ما را با حوادث از مقام صدق تنزل مي دهد. هنر شما تجسد تخيل جامعه است. جامعه وحدت دارد و به صورت جزاير مستقل نيست. اگر جامعه را يك ظرف مستقل ببينيد، ارواح در جامعه با هم مرتبط هستند؛ تخيلات با هم مرتبط هستند؛ انديشه ها مرتبط هستند. اگر منفصل بود كه از آن تمدن بيرون نمي آمد، جامعه بيرون نمي آمد؛ نظام ادبي در نمي آمد؛ منطق در نمي آمد؛ هنر در نمي آمد؛ اين به خاطر وحدت اجتماعي است. در وحدت اجتماعي وقتي نگاه كنيد جايگاه اجتماعي هنرمندان به منزله خيال جامعه است؛ كه اگر اين خيال تهذيب شود، به بسط احساسات معنوي كمك مي كند.
و به هر ميزان كه شيطان نفوذ پيدا كند؛ مسير رشد عواطف را سد مي كند. و اين از مواضعي است كه شيطان با لطافت وارد مي شود؛ چون ما در آن حال اصلاً متوجه نيستيم كه بايد جلوي شيطان را بگيريم. البته مطالبيِ را خدمت شما عرض كنم؛ اگر شما واقعاً دنبال عاشورا و دنبال ائمه اطهار: باشيد، امام حسين(ع) جهت شما را حفظ مي كند؛ يعني شيطان نمي تواند در جهت شما تصرف كند. جهت خيالتان سالم است، ولي كسي كه دنبال شعر مبتذل مي رود، جهت خيالش را هم شيطان به سمت دنيا برده است. شما بي ترديد جهت تخيلتان سالم است. در اين هيچ ترديدي نيست و اين خيلي مهم است. جهت حركت خيال مهذب است، ولي مناسك حركت خيال در اين جهت مناسكي است كه تهذيب ساختار خيال را تامين مي كند. شما جهتتان در تولي به سيدالشهداء(ع) جهت مهذبي است كه ترديد در آن نيست؛ شما هيچ وقت شعري نمي گوييد كه آن آن مدح يزيد بيرون بيايد. محال است كه يك شاعر شيعه چنين شعري بگويد. اين معنايش آن است كه شيطان در جهت دخالت نمي كند. اما ديگران مي گويند؛ نه ديگران، غزالي يك جمله دارد كه من مكرر گفته ام: «يحرم علي الواعظ و غيره روايه مقتل الحسين... فإنّه يهيج بغض الصحابه و الطعن فيهم، و هم أعلام الدين» مي گويد واعظ روضه امام حسين(ع) نخواند؛ چون تحريك بغض بر عليه اولي، دومي و سومي مي كند. آنها هم كه جايز نيست. جهت اين حرف باطل است. محال است يك شاعر شيعي جهت شعرش باطل باشد. از شعر شيعه يك كلمه مدح از دستگاه بني اميه و سقيفه بيرون نمي آيد. يك كلمه مذمت ائمه از آن در نمي آيد، اما وقتي مي خواهد به اين خيال ساختار بدهد، ساختار آن ممكن است مشكل پيدا كند. ارزش چه چيزي را بالا ببرد، ارزش چه چيزي را پايين بياورد؟ به هر موضوع چقدر اهميت بدهد؟ آن وقت مي بينيد كه ديگر نسبت هايش به هم نمي ريزد. فرق ابوحمزه با حافظ همين است. حافظ جهت تخيلش ثابت است، ولي ساختاري كه درست مي كند عصمت ندارد.
ابوحمزه نظامش هم عصمت دارد. هيچ وقت در موجي كه در روح شما ايجاد مي كند، هيچ كجا كم و زياد ندارد. اميدش كمتر از خوفش نيست. يك ذره خوف اضافي ايجاد نمي كند. يك ذره ياس اضافي ايجاد نمي كند. يك ذره هم اميد اضافي ايجاد نمي كند. طمع خام ايجاد نمي كند. معصومانه خيال و احساس شما را پيش مي برد. ما به هر ميزان كه در شعرمان دنبال قاعده مند كردن حركت و خيال اجتماعي (هنر اجتماعي)، به دنبال معصوم باشيم، به همان ميزان اين قوه متخيله جامعه يعني هنر و هنرمندان (عقل و احساس هنرمندان) ما دنبال معصوم(ع) حركت مي كند؛ و به همان ميزان قابل اعتماد مي شود. مثل فقيهي كه دنبال معصوم(ع) حركت مي كند. اگر يك جا هم اشتباه كرده باشد دنبال اين اشتباه رفتن ثواب دارد. هنر هم اگر قاعده مند شد تبعيت از آن، عبادت مي شود. والسلام عليکم و رحمه الله و برکاته.
پی نوشت ها:
(1) عیون اخبارالرضا، ج 2، ص 69.
(2) کافي، ج 1، ص 240.
(3) معانی الاخبار، ص 1 و 2.
(4) بحارالانوار، ج66 ص293.
(5) همان، ج 26، ص 2.
(6) وسائل الشيعه، ج14، ص 139.
اخبار ویژه
سکوت اصلاحطلبان
پشت پرده و واقعیت سفر پزشکیان به مصر چیست؟
عضو کمیسیون فرهنگی: مصوبهای از شعام درباره حجاب به مجلس نرسیده است؛
نظرات بینندگان
جدیدترین اخبار پربازدید ها
