تعظیم اهل سنت در برابر توان فقهی شیخ طوسی

فقه شيعه با توجه به غناى منابع، قابليت رشد، پويايى و بالندگى بدون وقفه در هر عصر و زمانى را دارد و با وجود فراز و نشيب‏ها در مجموع، توانسته مسير رشد و بالندگى را با سربلندی طى كند.

در این راستا می توان از دانشمند بزرگ عالم تشیع، «شیخ طوسی» که توانست با همت والا و توان علمی بی نظیر، جهش و تحولى شگرف در فقه اماميه به وجود آورد، نام برد؛ توان علمی شیخ تا بدان پایه اثرگذار و غیر قابل انکار است که حتی معاندان نیز سر به تعظیم فرود آورده اند.

شیخ طوسی با توان علمی والای خود و درک زمانه خویش نه تنها پاسخگوی عصر خویش بود، بلکه آیندگان را نیز از علوم خود سیراب کرد.

اثرگذاری آثار شیخ تا بدان مرحله وسعت دارد که حتی اثر آرا و نظرات ایشان در تأليفات فقهاى بعد از او تا امروز مشهود است. تا آن جا که مهمترين منابع علوم نقلى (علوم حديث، فقه و اصول، تفسير و كلام) در شيعه از آثار و تأليفات شيخ طوسى است.

شیخ طوسی در زمينه هاى گوناگون علوم اسلامى دست به تأليف و نگارش زده است. تاليفات شيخ و آثار وی، اكنون به صورت دائرة المعارفى در دسترس قرار دارد. آنچه مسلم است اينكه، شيخ الطائفه از كتابخانه هاى بزرگى چون دارالكتب شاپور پسر اردشير در بغداد كه آن را در سال 383 ه.ق. وقف كرد و كتابخانه سيد رضى و سيد مرتضى- رحمة الله- كه مشتمل بر 80 هزار كتاب بوده، به خوبى بهره برده است.

برخى از آثار وى به صورت جوابيه و نامه، نگاشته شده است و پاره اى ديگر به صورت املا و قرائت، تدريس و سپس توسط خود شيخ يا در مواردى توسط شاگردانش، زير نظر وى به رشته تحرير درآمده است.

تاليفات شيخ كه مجموعاً 53 كتاب و رساله است به سه قسم تقسيم مى شود:

1- تاليفاتى كه در دست نيست و با همه كوششى كه تا كنون انجام شده نسخه اى از آنها يافت نشده است. ( 26 كتاب و رساله)

 

2- تاليفاتى كه نسخه هاى خطى آنها در كتابخانه ها موجود است، ولى هنوز چاپ نشده است. (دو كتاب)

 

3- تاليفات چاپ شده. (25 كتاب و رساله)

درخشش و شكوفايى فقه شيعه در عصر شيخ طوسى‏

تاريخ علم فقه گواه اين نكته است كه فقه شيعه و ادله استنباط احكام شرعى در زمان شيخ طوسى دستخوش تحول عظيمى شد. قبل از شيخ در واقع دو جريان عمده در فقه وجود داشت:

1- فقه اصحاب حديث (افرادى همچون شيخ كلينى، شيخ صدوق و...)

2- فقه متكلمان (افرادى چون ابن ابى عقيل، شيخ مفيد و سيد مرتضى و...)

فقه شيخ طوسى را مى توان پلى ميان اين دو جريان به شمار آورد. شيخ طوسى، اولين بار به طور وسيع به تفريع و تطبيق فروع بر اصول پرداخت و فقه اجتهادى را عملاً به كار گرفت و به كمال رسانيد. همان امرى كه خود شيخ در مقدمه كتاب «المبسوط فى فقه الاماميه» آن را يك خلا در فقه شيعه و موجب طعن مخالفان ذكر مى‏كند و با درك نياز عصر خويش، در صدد رفع آن برآمده و مى‏گويد:

«من هميشه مى‏شنيدم كه فقهاى اهل سنت و جماعت، فقه ما شيعيان اماميه را تحقير كرده و به قلت فروع و نارسايى متهم مى كنند و همواره در اشتياق بسر مى‏بردم كه كتابى متضمن فروع تأليف كنم، ولى اشتغالات و گرفتارى‏هايى مانع اين كار بود و از جمله چيزهايى كه عزم مرا سست مى‏كرد اين بود كه اصحاب ما كمترين رغبت به اين كار نشان نمى‏دادند؛ زيرا با متون اخبار و الفاظ صريح روايات خو گرفته بودند و حتى حاضر نبودند لفظى تغيير كند؛ به گونه‏اى كه اگر لفظى به جاى لفظى ديگر قرار مى‏گرفت در شگفت مى‏شدند و فهمشان از درك آن معنى قاصر مى‏شد.»

 

شيخ در ادامه مى گويد: « تأليف اين كتاب به فقه اماميه استقلال داد و آن را از انزوا بيرون آورد و جامعيت و قدرت پاسخگويى فقه نسبت به مسائل مختلف را تبيين كرد و اين نكته را مبرهن ساخت كه برخلاف گفته مخالفان، فقه شيعه به دليل عدم استفاده از رأى و قياس، ناقص نيست و به بركت احاديث وارده از ائمه عليهم السلام و تفريع و تحليل عقلى، شيعه مى‏تواند تمام مسائل و احكام فرعى را استنباط كند، بدون اينكه نيازى به اعمال قياس و رأى و امثال اين روش‏ها باشد.»

شيخ طوسى، بنيانگذار حوزه علميه نجف‏

پس از پديد آمدن اغتشاش هايى كه بغداد را براى شيعيان ناامن كرد و سبب سوختن كتابخانه و خانه شيخ طوسى شد (سال448)، شيخ ناچار به نجف اشرف هجرت كرد.

شیخ طوسی با درک موقعیت و بصیرتی که داشت، موفق شد حوزه نجف را بنيان کند و بحق اين حوزه، در تاريخ شيعه اثرى ماندگار و ارجمند داشته است. بنيانگذار اين حوزه از چنان موقعيتى در ميان اماميه برخوردار است كه كمتر نصيب كسى شده است. مرحوم شيخ در راه تدوين و تنظيم اصول و فقه چنان درخشيد كه حتى معاندان را نيز به تعظيم در برابر عظمت و موقعيت علمى خويش وادار ساخت.

آن طور كه به نظر مى رسد نجف قبل از هجرت شيخ طوسي از عمران و رونق و علم بى نصيب، و صرفا مزار امير المومنين على( ع) بوده است و جز گروهى كه كارشان خدمت به زوار بود كسى در آنجا زندگى نمى كرده است.

شيخ بزرگوار در جوار بارگاه امير مؤمنان( ع) به بحث و تحقيق و تأليف خود ادامه داد و خدمت شايانى به اسلام كرد و گام بلندى در احياى فرهنگ غنى تشيع برداشت كه آن، تأسيس نخستين دانشگاه اسلامى در نجف است.

 

حوزه‏اى كه شيخ بنيان نهاد، از جهات بسيارى قابل توجه است. اين حوزه، حوزه‏اى كامل بود؛ زيرا توانسته بود استدلال و عقل را همپاى نقل و حديث ارج بخشد و در عين حال در راه استدلال و خردگرايى راه افراط نپويد، در حالى كه حوزه‏هاى پيشين معمولاً گرفتار يكى از اين دو شده بودند.

در اين حوزه فقه مقارن و تطبيقى كه در حوزه بغداد متولد شده بود، با كتاب «الخلاف» شيخ طوسى به كمال رسيد و اهل سنت را در مقابل عظمت فقه شيعه به تعظيم واداشت. افزون بر اين، دو كتاب مرجع شيعه «تهذيب» و «الاستبصار»، توسط شيخ تدوين شدد كه اولى 13590 حديث و دومى 5511 حديث را گردآورده است.

حوزه علميه نجف در اثر آشوب ها و درگيري هايى كه اواخر عهد عباسيان را در برگرفت و به حمله مغولان به بغداد انجاميد، از رونق افتاد و حوزه‏هاى حله و اصفهان جايگزين آن شد، اما پس از آن اين حوزه با ظهور مردان نام‏آورى چون وحيد بهبهانى، سيد بحرالعلوم، كاشف الغطا، ملا احمد نراقى و بويژه شيخ مرتضى انصارى بازدرخشيد.

و اما ثمره حوزه اى كه شيخ طوسى، خشت اول آن را گذاشت، در خلال قرن ها، هزاران مولف و مصنف از بزرگان دين و فقهاى بزرگ و فلاسفه با عظمت و متكلمين نابغه و مفسرين بى نظير و لغويون بى مانند و سايرينى شد كه از اين سفره بهره مند گشتند.

خواب ابدی شیخ در کنار بارگاه علی ابن ابن طالب

سرانجام شيخ طوسي در شب دوشنبه، 22 محرم سال 460 ه. ق در سن 75 سالگى در نجف اشرف به رضوان ايزدى و لقاي حق پيوست.

بنا بر وصيت شيخ، او را در منزلش به خاك سپردند. خانه اي كه اينك از مشهورترين مساجد نجف به حساب آمده و در طول تاريخ محل درس و بحث علماى بزرگ و مراجعى همچون صاحب جواهر، آخوند خراسانى، شيخ شريعت اصفهانى، آقاضياءالدين عراقى وسيد محسن حكيم بوده است.