به نظر می‌رسد گزارش جدید آژانس نکته خاص و متمایزی که حکایت از تفاوت بارز محتوایی آن با گزارش ماه سپتامبر داشته باشد، در بر ندارد، بجز اینکه بار ارزیابی مثبت آژانس از همکاری‌های دوجانبه ایران-آژانس، کاهش یافته است.
به گزارش پایگاه 598 به نقل از تسنیم، گزارشهای فصلی آژانس، همانگونه که از نام آنها پیداست، هر سه ماه یکبار
منتشر می‌شوند. آژانس گزارش فصلی خود در مورد ایران را در ۵ سپتامبر منتشر
کرد. با اینکه انتظار می‌رفت گزارش بعدی در این زمینه در ماه دسامبر تنظیم
شود، این گزارش در ۷ نوامبر (۱۶ آبان) به صورت زودهنگام و در قالب یک گزارش
دوماهانه منتشر شد.
بخشی از دلایل این تعجیل آژانس را باید در پرتو استفاده از فرصت زمانی مربوط به آغاز مذاکرات هسته ای میان ایران و گروه ۱+۵ و تاثیرگذاری بر این روند مورد تحلیل قرار داد. آژانس با این اقدام، پیام های مختلف مثبت و منفی را برای مذاکرات آینده ارسال کرده و ظرفیت های گوناگونی را در اختیار بازیگران منطقه ای و بین المللی برای نقش آفرینی در خصوص این مذاکرات و حاشیه های آن قرار داده است.
البته در یک ارزیابی کلان و راهبردی، به نظر می رسد گزارش جدید آژانس نکته خاص و متمایزی که حکایت از تفاوت بارز محتوایی آن با گزارش ماه سپتامبر داشته باشد، در بر ندارد، بجز اینکه بار ارزیابی مثبت آژانس از همکاری‌های دوجانبه ایران-آژانس، کاهش یافته است.
بند اول: دسته‌بندی چهارگانه از محتوای گزارش آژانس
در واقع، با ملاحظه ابعاد و طبقه‌بندی‌های محتوایی این گزارش می توان این نکته را به صورت برجسته ملاحظه کرد. محتوای گزارش های فصلی آژانس را می توان به چهار بخش اصلی تقسیم کرد:
الف- توافق ژنو:
در این زمینه، آژانس در گزارش حاضر تاکید کرده که پایبندی ایران به برنامه مشترک اقدام، کماکان در ابعاد و محورهای مختلف توافق موقت و تمدید چهارماهه ادامه دارد.
در این زمینه، علاوه بر اینکه از نظر فنی ایران محدودیت های تعهد شده در توافقات ژنو و وین را کماکان حفظ کرده است، نظارت های آژانس نیز فراهم شده است. از همین رو، گزارش تصریح کرده «آژانس به اجرای اقدامات نظارتی و راستی‌آزمایی در ارتباط با اقدامات مرتبط به هسته‌ای اعلام‌شده در برنامه مشترک اقدام و تمدید آن، ادامه داده است».
ب- موافقتنامه پادمان:
بنا به تصریح آژانس در این گزارش، موافقتنامه پادمان کماکان در حال اجراست و ایران مطابق با تعهدات این موافقتنامه، کلیه تاسیسات هسته‌ای اظهارشده را تحت نظارت آژانس قرار داده است؛ در این زمینه، آژانس تایید کرده که هیچ گونه انحرافی در تاسیسات و فعالیت های هسته‌ای اظهارشده وجود ندارد.
ج- موافقتنامه تهران در مورد همکاری‌های داوطلبانه به منظور حل تمامی مسائل باقیمانده در روابط ایران-آژانس:
در مورد همکاری‌های فراپادمانی یا داوطلبانه که مربوط به چارچوب همکاری تهران –مورخ ۱۱ نوامبر ۲۰۱۳- است، ایران اقداماتی را برای تکمیل دو اقدام باقیمانده ای که در ماه می ۲۰۱۴ بر سر آن توافق شده بود را انجام داده ولی این اقدامات کافی نبوده است.
د- قطعنامه های شورای امنیت: آژانس به صورت مکرر و در محورهای مختلف از جمله تعلیق کامل غنی سازی، اجرای پروتکل الحاقی و اجرای کد ۳.۱ اصلاحی ترتیبات فرعی موافقنامه پادمان، تاکید کرده که قطعنامه های شورا اجرا نشده است.
تمرکز ویژه آمانو بر محور سوم
همانگونه که پیداست، تنها نکته قابل توجه و متفاوت در این گزارش، مربوط به محور سوم فوق یعنی همکاری‌های داوطلبانه ایران و آژانس است. آژانس دو نکته را در این زمینه مورد اشاره قرار داده؛ یک مورد توضیحی و یک مورد ارزیابی منفی:
• ایران و آژانس دو نشست جداگانه در تهران داشتند تا اقدامات عملی باقیمانده مورد توافق به تاریخ ماه می ۲۰۱۴ در سومین گام از چارچوب همکاری را مورد بحث قرار دهند.
• ایران هیچ توضیحی که آژانس را قادر کند تا در مورد اقدامات عملی باقیمانده شفاف‌سازی کند، ارائه نداده و در عین حال اقدام عملی تازه‌ای نیز به عنوان گام بعدی چارچوب همکاری، پیشنهاد نکرده است.
ارزیابی منفی آژانس، دارای دو بُعد است. در واقع، در این زمینه آژانس بر دو نکته با بیانی منفی اشاره کرده است:
· خاتمه یافتن فاز سوم همکاریها: ایران برای شفاف سازی اقدامات باقیمانده (دو مورد از ۵ اقدام توافق شده در ماه می ۲۰۱۴)، توضیح مورد انتظار آژانس را ارائه نکرده است.
· آغاز فاز چهارم همکاریها: ایران برای ادامه همکاریها یعنی فاز بعدی همکاری‌های مرتبط با توافق مشترک ایران و آژانس (چارچوب همکاری تهران)، اقدام‌های عملی جدید را پیشنهاد نکرده است.
معنای دو عبارت مذکور آژانس این است که از یک سو، گام سوم همکاری‌های داوطلبانه مشترک به پایان نرسیده است و از سوی دیگر، گام جدید یا چهارم نیز هنوز تعریف نشده است. در نتیجه، آژانس در روند پیشبرد «حل و فصل همه مسائل باقیمانده مرتبط با گذشته و حال برنامه هسته‌ای ایران» در وضعیت سکون قرار داد.
البته در زمینه پایان بخشیدن به گام سوم همکاریها، به این نکته اشاره شده که «ایران و آژانس دو نشست جداگانه در تهران داشتند تا اقدامات عملی باقیمانده مورد توافق به تاریخ ماه می ۲۰۱۴ در سومین گام از چارچوب همکاری را مورد بحث قرار دهند». اما همانگونه که در بیانیه مورخ ۹ اکتبر آژانس نیز تاکید شده است، این دو نشست به ختم مباحث دو طرف در رابطه با ۲ مسئله باقیمانده فاز سوم همکاریها یعنی "مقالات منتشر شده دانشمندان ایرانی در زمینه محاسبات نوترونی ترابرد" و همچنین "انفجار در سطح بزرگ" منجر نشده است. از همین رو، در بیانیه آژانس تاکید شده که طرفین قرار است نشست دیگری را در آینده برگزار کنند که هنوز زمان و مکان آن مشخص نشده است.
بند دوم: ارزیابی ایران از گزارش اخیر آژانس
بعد از انتشار گزارش آژانس، تا کنون وزارت امور خارجه واکنش و ارزیابی خاصی را در رابطه با این گزارش منعکس نکرده است. اما سفیر و نماینده دائم ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، بلافاصله ارزیابی رسمی از محتوای این گزارش را به عمل آورد. ارزیابی‌های وی را می‌توان در ابعاد زیر دسته‌بندی و مورد تحلیل قرار داد:
الف- تایید شفافیت، همکاری کامل و عدم انحراف در برنامه هسته‌ای ایران
ارزیابی کلان رضا نجفی از گزارش آمانو این است که این گزارش، سندی دال بر تایید ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران و همچنین سیاست همکاری، تعامل و شفافیت اعتمادساز کشور است.
وی در این زمینه به خبرنگاران گفت: "گزارش جدید آژانس بار دیگر تایید می‌کند که تمام برنامه هسته‌ای ایران از فعالیت‌های غنی سازی در نطنز و فردو تا راکتور تحقیقاتی آب سنگین اراک و تاسیسات مختلف در اصفهان، تهران، بوشهر و جاهای دیگر همگی تحت نظارت آژانس برای مقاصد صلح‌آمیز در حال کار هستند و هیچ انحرافی نداشته‌اند".
ب- تایید همکاری‌های داوطلبانه ناشی از توافق ژنو و تهران
به گفته نجفی، بر اساس آنچه در گزارش آژانس آمده است: "ایران تمام اقدامات داوطلبانه طبق توافق ژنو و تمدید آن را اجرا کرده و می‌کند و آژانس بر آن صحه گذاشته است".
ب- آمادگی بررسی اجرای مجدد پروتکل الحاقی در ایران
جمله مشهور آژانس دایر بر اینکه «به دلیل عدم اجرای پروتکل الحاقی، قادر به تایید کردن فعالیت های اظهارنشده نمی‌باشد»، این بار نیز با واکنش نماینده ایران در آژانس مواجه شد. نجفی در این زمینه گفت: "اینکه آژانس نمی‌تواند به دلیل عدم اجرای پروتکل الحاقی نسبت به عدم وجود فعالیت‌های اعلام نشده اطمینان بدهد، تنها مختص ایران نیست و همه اعضایی که پروتکل الحاقی را اجرا نمی‌کنند، همین وضعیت را دارند. در واقع ما قبلا برای حدود سه سال پروتکل الحاقی را اجرا می‌کردیم که به دلیل ارجاع موضوع ایران به شورای امنیت و تحمیل تحریم‌های غیرقانونی آن را متوقف کردیم، الان هم اگر تمام تحریم‌ها برداشته و موضوع به آژانس برگردد، می‌توانیم اجرای دوباره آن را بررسی کنیم".
آنچه نماینده دائم ایران در آژانس راجع به پروتکل الحاقی و امکان بررسی اجرای دوباره آن مطرح کرده است، به این نکته باز می‌گردد که ایران در قالب توافق جامع، باید تصویب و اجرای پروتکل الحاقی را در دوره زمانی خاصی که این توافق تعیین خواهد کرد، با رعایت اختیارات رئیس جمهور و مجلس به انجام برساند. در این زمینه، نگاه غالب این است که در صورت لغو همه تحریم‌ها، ایران به عضویت پروتکل الحاقی درآید.
ج- قطعنامه‌های شورای امنیت
به گفته نماینده دائم ایران در آژانس، "بخش مربوط به الزامات قطعنامه‌های شورای امنیت از دید آژانس، بخش دیگر تکراری گزارش است و ایران آن قطعنامه‌ها را قانونی نمی‌داند".
نکته مهمی که در ارزیابی نجفی وجود دارد، «غیرقانونی بودن قطعنامه‌های شورای امنیت» است؛ مسئله‌ای که در اظهارات سایر مقامات روابط خارجی به صورت کم رنگ وجود دارد. زیرا غالباً به جای گفتمان «غیرقانونی بودن» قطعنامه‌ها، غالباً از «ظالمانه بودن یا ناعادلانه بودن» این قطعنامه‌ها و از جمله تحریم‌های ناشی از آن استفاده می‌شود.
د- نقد تشریح جزئیات برنامه هسته‌ای ایران
یکی از رویکردهای کلان ایران در مورد گزارش دهی آژانس، لزوم خودداری آژانس از ارائه جزئیات تاسیسات و فعالیت‌های هسته‌ای ایران است؛ جزئیاتی که ایران آن را محرمانه تلقی کرده و به آژانس نیز بارها تذکر داده که به منظور حفاظت از اطلاعات محرمانه، باید از ذکر این جزئیات در گزارش‌هایی که انتشار عمومی دارند، خودداری ورزد.
نجفی در این زمینه اظهار داشت: "اگر چه ذکر این همه جزییات فنی در گزارش ضرورت ندارد و جنبش عدم تعهد و ایران همواره به این کار آژانس معترض بوده و می‌باشند، در هر حال گزارش مفصل آژانس نشان از شفافیت کامل برنامه هسته‌ای ایران دارد و هیچ چیز پنهانی وجود ندارد و نگرانی‌های تصنعی برخی کشورهای غربی در مورد برنامه هسته‌ای ایران بی پایه و اساس است".
ه- ابعاد نظامی احتمالی
بخش چالش‌دار گزارشهای آژانس بعد از سال ۲۰۱۱، مطالبی است که تحت عنوان «ابعاد نظامی احتمالی» مطرح می‌شود. در این بخش، آژانس مطالبی را که عمدتاً نتیجه اطلاعات و اتهامات نهادهای جاسوسی و اطلاعاتی ضدایرانی است، در گزارش خود به گونه‌ای مطرح می‌کند که گویی از منظر این نهاد، این اقدامات صحت داشته و ایران مرتکب تخلفاتی از نظام عدم گسترش شده و فعالیت‌های نظامی در زمینه انرژی هسته ای انجام داده است.
ایران در این زمینه، نه تنها عنوان «ابعاد نظامی احتمالی» را رد کرده بلکه بارها از آژانس درخواست کرده تا اطلاعات مورد استناد این نهاد برای این اتهامات را در اختیار ایران قرار دهد تا به آنها پاسخ فنی بدهد. اما آژانس به دلیل اینکه آمریکا و رژیم صهیونیستی به عنوان ارائه کنندگان این اسناد جعلی، اجازه دسترسی ایران به اسناد مذکور را نداده‌اند، آژانس هم مدعی است که بدون قرار دادن آنها در اختیار ایران، باید پاسخ های لازم را دریافت کند!
نماینده کشورمان در آژانس دیروز در مورد این بخش از گزارش نیز اظهار داشت: «بخش مربوط به اتهامات به اصطلاح «ابعاد احتمالی نظامی» که ایران آنها را قبلا رد کرده هم تکراری است و آژانس تا به حال سند متقنی ارائه نداده است تا ایران آنها را بررسی کند".
ایران در فاز دوم و سوم همکاری‌های داوطلبانه با آژانس بر اساس توافقنامه تهران، تا کنون ۳ مورد از این اتهامات را که آمانو در ضمیمه گزارش سال ۲۰۱۱ به شورای حکام درج کرده است، در دستورکار بررسی قرار دادند. مورد اول این اتهامات راجع به «چاشنی های انفجاری» در ماه گذشته به صورت کلی حل و فصل شد. اما ۲ مورد دیگر که مربوط به توافق ماه می ۲۰۱۴ می‌باشند، همان دو موردی هستند که آمانو در گزارش اخیر آنها را در دست اقدام عنوان کرده و عملکرد ایران در این زمینه را مورد انتقاد قرار داده است.
ابعاد نظامی احتمالی یا هر عنوانی شبیه آن که مربوط به «مسائل باقیمانده مربوط به گذشته و حال برنامه هسته ای ایران» باشد، بخشی از همکاری‌های داوطلبانه ایران و آژانس است که در توافق ۱۱ نوامبر ۲۰۱۳ بر سر آن توافق کلی صورت گرفته است. بر اساس رویکرد این همکاریها که گام به گام است، طرفین در هر مرحله معمولاً سه ماهه، چند اقدام را برای حل و فصل در دستور کار قرار می‌دهند. در این زمینه، در سه مرحله یا فاز از همکاریها، ابتدا ۶ اقدام عملی، بعداً ۷ اقدام و در مرحله سوم نیز ۵ اقدام تعیین گردید. در مرحله چهارم نیز قرار است ۵ تا ۷ اقدام مورد توافق مشترک قرار گیرند اما آژانس با انداختن توپ در این زمینه به زمین ایران، منتظر است تا تهران اقدامات عملی پیشنهادی خود را به آژانس ارائه کند. آژانس در این گزارش، عدم اقدام از سوی ایران در این رابطه را مورد ارزیابی منفی قرار داده است؛ مسئله‌ای که در گزارش ماه سپتامبر نیز به همین صورت اشاره شده بود.
و- اجرای توافق مشترک تهران
اما در خصوص همکاری‌های ایران و آژانس باید یادآوری کرد که از ۱۸ اقدام عملی توافق شده اکثر آنها یعنی ۱۶ اقدام تکمیل شده‌اند. در عین حال همانطور که در گزارش ذکر شده جلسات فنی بین ایران و آژانس ادامه داشته و در نشست‌های ۱۵ و ۱۶ مهرماه و سپس ۱۱ آبانماه در تهران درباره دو اقدام عملی باقیمانده بحث شده و قرار است این جلسات ادامه یابد.
علت تطویل روند حل و فصل این دو مسئله از زبان نماینده دائم ایران در آژانس چنین است: "آژانس موظف شده سوالات خود را به طور مشخص ارائه کند تا در جلسه بعدی بررسی شوند. اینکه آژانس مدعی شده توضیحات ایران آژانس را قادر نمی‌کند دو اقدام عملی باقیمانده را روشن کند، انعکاس ناقص واقعیت است. زیرا آژانس هم نتوانسته توضیحاتی ارائه کند که نشان دهد اسناد و اطلاعاتش جعلی نیستند. به همین دلیل قرار است جلسات ادامه یابد".
رویکرد قطعی ایران در مورد فاز چهارم همکاریها این است که هرگونه ورود به مرحله چهارم، منوط به خاتمه مرحله سوم است. از این رو، معنای رویکرد «گام به گام» نیز چیزی جز این نیست. انباشتن مجموعه‌ای از موضوعات مربوط به گام‌های مختلف، روند تسریع و تسهیل همکاری‌های طرفین را با مشکل روبرو می سازد. ایران چند ماه پیش زمانی که وارد فاز سوم همکاریها شد، این مشکل را به خوبی احساس کرد. در آن مرحله، با وجود آنکه بررسی‌های آژانس در مورد چاشنی‌های انفجاری نهایی نشده بود و آژانس مرحله دوم همکاریها را مختومه نکرده بود، فاز سوم همکاریها نیز آغاز شد که تعلل آژانس موجب شد همکاری‌های مرحله سوم نتواند در زمان بندی تعیین شده اجرایی شود. از این رو، ایران با درس گرفتن از این مرحله و معنای طبیعی رویکرد گام به گام، تلاش کرده تا در حل و فصل مرحله سوم تسریع ایجاد کرده و آژانس را به تحرک بیشتر در این زمینه وادار کند.
بر این اساس، نماینده دائم ایران در آژانس با تشریح همین رویکرد، تاکید کرده که «ارائه پیشنهاد برای موضوعات جدید نیز به تکمیل دو اقدام عملی جاری بستگی دارد».
ز- ماهیت همکاری‌های ایران با آژانس
البته در کنار ارزیابی‌های منطقی، مستدل و مبناداری که نماینده دائم ایران در آژانس –به عنوان یک دیپلمات حقوقدان- ارائه کرده است، یک نکته قابل نقد هم در ارزیابی‌های وی وجود دارد. دکتر نجفی در انتهای ارزیابی خود از این گزارش آژانس افزود: "در هر حال، ایران متعهد به ادامه کار با آژانس برای حل مسایل فیمابین در چارچوب تعهدات حقوقی خودش می‌باشد".
نکته اینجاست که همکاری‌های ایران و آژانس در خصوص توافق تهران، «همکاری‌های داوطلبانه» هستند. نجفی نیز در این رابطه بارها تاکید کرده که این همکاریها، «داوطلبانه» هستند.
بنابراین، ادامه کار ایران با آژانس «در چارچوب تعهدات حقوقی»، اگر به معنای اطلاق تعهدات حقوقی بر این همکاریها باشد، نوعی تناقض را در پی دارد. اگر منظور وی ادامه همکاری صرفاً در چارچوب پادمان نیز باشد، با رویکرد کلی کشور در زمینه ادامه همکاری‌های داوطلبانه حتی فراپادمانی مقرر در توافقنامه مورخ ۱۱ نوامبر ۲۰۱۳، مغایرت خواهد داشت.
جمع بندی:
یک محور بسیار مهم دیگر که پیام‌ها و پیامدهای مثبت گزارش آمانو را به نفع ابعاد منفی تقویت می‌کند، تایید افزایش موجودی و ذخایر اورانیوم غنی شده زیر ۵ درصد ایران طی ماههای جاری است. این بخش از گزارش برای بازیگرانی که درصدد ابهام زایی در مورد ماهیت برنامه هسته‌ای ایران هستند، دستاویزی تولید کرده که قطعاً در روزهای آتی مورد استفاده قرار خواهد گرفت. بر اساس این گزارش، از زمان انتشار گزارش قبلی آژانس در ماه سپتامبر، میزان ذخایر اورانیوم با غنای زیر ۵ درصد ایران به بیش از ۸ تن رسیده است.
به ویژه اینکه کلیدواژه‌هایی همانند «ایران هیچ گونه توضیحی به آژانس ارائه نکرده است»، «آژانس قادر نیست در مورد ۲ مسئله باقیمانده گام سوم همکاریها، شفاف سازی را اجرا نماید» و نظایر آن، می تواند دستاویزی برای تشدید اقدامات بازیگرانی شود که به شدت طی هفته‌های جاری به دنبال تخریب جو سازنده در مذاکرات و با هدف به شکست کشاندن آن بوده‌اند.
بنابراین، اگر جنبه‌های منفی این گزارش مورد تمرکز بیشتری قرار گیرد، این برداشت را به ذهن متبادر می‌کند که غرب سفارشی متفاوت از ماه سپتامبر را در این زمینه به آژانس داده است. به واقع، آمانو نقشی متفاوت از دو ماه پیش را بازی کرده است. این نقش ممکن است اعمال فشار بر ایران به منظور تعدیل مواضع کشور در مذاکرات آینده باشد؛ تعدیلی که آمریکا در مذاکرات گذشته و در فضای دیپلماسی نتوانسته بود ایران را به آن وادار کند. در این صورت، انتشار این گزارش چنین تعبیر خواهد شد: "انتشار زودهنگام گزارش فصلی جدید آمانو آن هم در شرایطی که کمتر از دو ماه از زمان انتشار گزارش قبلی آژانس گذشته و تا زمان خاتمه ماموریت آژانس بر اساس توافق موقت ژنو و تمدیدیه وین نیز ۲۰ روز باقیمانده است، با هدف تسهیل تحقق خواسته های غرب در مذاکرات توافق جامع از مجرای اعمال فشار توسط آژانس بین المللی انرژی اتمی".
بخشی از دلایل این تعجیل آژانس را باید در پرتو استفاده از فرصت زمانی مربوط به آغاز مذاکرات هسته ای میان ایران و گروه ۱+۵ و تاثیرگذاری بر این روند مورد تحلیل قرار داد. آژانس با این اقدام، پیام های مختلف مثبت و منفی را برای مذاکرات آینده ارسال کرده و ظرفیت های گوناگونی را در اختیار بازیگران منطقه ای و بین المللی برای نقش آفرینی در خصوص این مذاکرات و حاشیه های آن قرار داده است.
البته در یک ارزیابی کلان و راهبردی، به نظر می رسد گزارش جدید آژانس نکته خاص و متمایزی که حکایت از تفاوت بارز محتوایی آن با گزارش ماه سپتامبر داشته باشد، در بر ندارد، بجز اینکه بار ارزیابی مثبت آژانس از همکاری‌های دوجانبه ایران-آژانس، کاهش یافته است.
بند اول: دسته‌بندی چهارگانه از محتوای گزارش آژانس
در واقع، با ملاحظه ابعاد و طبقه‌بندی‌های محتوایی این گزارش می توان این نکته را به صورت برجسته ملاحظه کرد. محتوای گزارش های فصلی آژانس را می توان به چهار بخش اصلی تقسیم کرد:
الف- توافق ژنو:
در این زمینه، آژانس در گزارش حاضر تاکید کرده که پایبندی ایران به برنامه مشترک اقدام، کماکان در ابعاد و محورهای مختلف توافق موقت و تمدید چهارماهه ادامه دارد.
در این زمینه، علاوه بر اینکه از نظر فنی ایران محدودیت های تعهد شده در توافقات ژنو و وین را کماکان حفظ کرده است، نظارت های آژانس نیز فراهم شده است. از همین رو، گزارش تصریح کرده «آژانس به اجرای اقدامات نظارتی و راستی‌آزمایی در ارتباط با اقدامات مرتبط به هسته‌ای اعلام‌شده در برنامه مشترک اقدام و تمدید آن، ادامه داده است».
ب- موافقتنامه پادمان:
بنا به تصریح آژانس در این گزارش، موافقتنامه پادمان کماکان در حال اجراست و ایران مطابق با تعهدات این موافقتنامه، کلیه تاسیسات هسته‌ای اظهارشده را تحت نظارت آژانس قرار داده است؛ در این زمینه، آژانس تایید کرده که هیچ گونه انحرافی در تاسیسات و فعالیت های هسته‌ای اظهارشده وجود ندارد.
ج- موافقتنامه تهران در مورد همکاری‌های داوطلبانه به منظور حل تمامی مسائل باقیمانده در روابط ایران-آژانس:
در مورد همکاری‌های فراپادمانی یا داوطلبانه که مربوط به چارچوب همکاری تهران –مورخ ۱۱ نوامبر ۲۰۱۳- است، ایران اقداماتی را برای تکمیل دو اقدام باقیمانده ای که در ماه می ۲۰۱۴ بر سر آن توافق شده بود را انجام داده ولی این اقدامات کافی نبوده است.
د- قطعنامه های شورای امنیت: آژانس به صورت مکرر و در محورهای مختلف از جمله تعلیق کامل غنی سازی، اجرای پروتکل الحاقی و اجرای کد ۳.۱ اصلاحی ترتیبات فرعی موافقنامه پادمان، تاکید کرده که قطعنامه های شورا اجرا نشده است.
تمرکز ویژه آمانو بر محور سوم
همانگونه که پیداست، تنها نکته قابل توجه و متفاوت در این گزارش، مربوط به محور سوم فوق یعنی همکاری‌های داوطلبانه ایران و آژانس است. آژانس دو نکته را در این زمینه مورد اشاره قرار داده؛ یک مورد توضیحی و یک مورد ارزیابی منفی:
• ایران و آژانس دو نشست جداگانه در تهران داشتند تا اقدامات عملی باقیمانده مورد توافق به تاریخ ماه می ۲۰۱۴ در سومین گام از چارچوب همکاری را مورد بحث قرار دهند.
• ایران هیچ توضیحی که آژانس را قادر کند تا در مورد اقدامات عملی باقیمانده شفاف‌سازی کند، ارائه نداده و در عین حال اقدام عملی تازه‌ای نیز به عنوان گام بعدی چارچوب همکاری، پیشنهاد نکرده است.
ارزیابی منفی آژانس، دارای دو بُعد است. در واقع، در این زمینه آژانس بر دو نکته با بیانی منفی اشاره کرده است:
· خاتمه یافتن فاز سوم همکاریها: ایران برای شفاف سازی اقدامات باقیمانده (دو مورد از ۵ اقدام توافق شده در ماه می ۲۰۱۴)، توضیح مورد انتظار آژانس را ارائه نکرده است.
· آغاز فاز چهارم همکاریها: ایران برای ادامه همکاریها یعنی فاز بعدی همکاری‌های مرتبط با توافق مشترک ایران و آژانس (چارچوب همکاری تهران)، اقدام‌های عملی جدید را پیشنهاد نکرده است.
معنای دو عبارت مذکور آژانس این است که از یک سو، گام سوم همکاری‌های داوطلبانه مشترک به پایان نرسیده است و از سوی دیگر، گام جدید یا چهارم نیز هنوز تعریف نشده است. در نتیجه، آژانس در روند پیشبرد «حل و فصل همه مسائل باقیمانده مرتبط با گذشته و حال برنامه هسته‌ای ایران» در وضعیت سکون قرار داد.
البته در زمینه پایان بخشیدن به گام سوم همکاریها، به این نکته اشاره شده که «ایران و آژانس دو نشست جداگانه در تهران داشتند تا اقدامات عملی باقیمانده مورد توافق به تاریخ ماه می ۲۰۱۴ در سومین گام از چارچوب همکاری را مورد بحث قرار دهند». اما همانگونه که در بیانیه مورخ ۹ اکتبر آژانس نیز تاکید شده است، این دو نشست به ختم مباحث دو طرف در رابطه با ۲ مسئله باقیمانده فاز سوم همکاریها یعنی "مقالات منتشر شده دانشمندان ایرانی در زمینه محاسبات نوترونی ترابرد" و همچنین "انفجار در سطح بزرگ" منجر نشده است. از همین رو، در بیانیه آژانس تاکید شده که طرفین قرار است نشست دیگری را در آینده برگزار کنند که هنوز زمان و مکان آن مشخص نشده است.
بند دوم: ارزیابی ایران از گزارش اخیر آژانس
بعد از انتشار گزارش آژانس، تا کنون وزارت امور خارجه واکنش و ارزیابی خاصی را در رابطه با این گزارش منعکس نکرده است. اما سفیر و نماینده دائم ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، بلافاصله ارزیابی رسمی از محتوای این گزارش را به عمل آورد. ارزیابی‌های وی را می‌توان در ابعاد زیر دسته‌بندی و مورد تحلیل قرار داد:
الف- تایید شفافیت، همکاری کامل و عدم انحراف در برنامه هسته‌ای ایران
ارزیابی کلان رضا نجفی از گزارش آمانو این است که این گزارش، سندی دال بر تایید ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران و همچنین سیاست همکاری، تعامل و شفافیت اعتمادساز کشور است.
وی در این زمینه به خبرنگاران گفت: "گزارش جدید آژانس بار دیگر تایید می‌کند که تمام برنامه هسته‌ای ایران از فعالیت‌های غنی سازی در نطنز و فردو تا راکتور تحقیقاتی آب سنگین اراک و تاسیسات مختلف در اصفهان، تهران، بوشهر و جاهای دیگر همگی تحت نظارت آژانس برای مقاصد صلح‌آمیز در حال کار هستند و هیچ انحرافی نداشته‌اند".
ب- تایید همکاری‌های داوطلبانه ناشی از توافق ژنو و تهران
به گفته نجفی، بر اساس آنچه در گزارش آژانس آمده است: "ایران تمام اقدامات داوطلبانه طبق توافق ژنو و تمدید آن را اجرا کرده و می‌کند و آژانس بر آن صحه گذاشته است".
ب- آمادگی بررسی اجرای مجدد پروتکل الحاقی در ایران
جمله مشهور آژانس دایر بر اینکه «به دلیل عدم اجرای پروتکل الحاقی، قادر به تایید کردن فعالیت های اظهارنشده نمی‌باشد»، این بار نیز با واکنش نماینده ایران در آژانس مواجه شد. نجفی در این زمینه گفت: "اینکه آژانس نمی‌تواند به دلیل عدم اجرای پروتکل الحاقی نسبت به عدم وجود فعالیت‌های اعلام نشده اطمینان بدهد، تنها مختص ایران نیست و همه اعضایی که پروتکل الحاقی را اجرا نمی‌کنند، همین وضعیت را دارند. در واقع ما قبلا برای حدود سه سال پروتکل الحاقی را اجرا می‌کردیم که به دلیل ارجاع موضوع ایران به شورای امنیت و تحمیل تحریم‌های غیرقانونی آن را متوقف کردیم، الان هم اگر تمام تحریم‌ها برداشته و موضوع به آژانس برگردد، می‌توانیم اجرای دوباره آن را بررسی کنیم".
آنچه نماینده دائم ایران در آژانس راجع به پروتکل الحاقی و امکان بررسی اجرای دوباره آن مطرح کرده است، به این نکته باز می‌گردد که ایران در قالب توافق جامع، باید تصویب و اجرای پروتکل الحاقی را در دوره زمانی خاصی که این توافق تعیین خواهد کرد، با رعایت اختیارات رئیس جمهور و مجلس به انجام برساند. در این زمینه، نگاه غالب این است که در صورت لغو همه تحریم‌ها، ایران به عضویت پروتکل الحاقی درآید.
ج- قطعنامه‌های شورای امنیت
به گفته نماینده دائم ایران در آژانس، "بخش مربوط به الزامات قطعنامه‌های شورای امنیت از دید آژانس، بخش دیگر تکراری گزارش است و ایران آن قطعنامه‌ها را قانونی نمی‌داند".
نکته مهمی که در ارزیابی نجفی وجود دارد، «غیرقانونی بودن قطعنامه‌های شورای امنیت» است؛ مسئله‌ای که در اظهارات سایر مقامات روابط خارجی به صورت کم رنگ وجود دارد. زیرا غالباً به جای گفتمان «غیرقانونی بودن» قطعنامه‌ها، غالباً از «ظالمانه بودن یا ناعادلانه بودن» این قطعنامه‌ها و از جمله تحریم‌های ناشی از آن استفاده می‌شود.
د- نقد تشریح جزئیات برنامه هسته‌ای ایران
یکی از رویکردهای کلان ایران در مورد گزارش دهی آژانس، لزوم خودداری آژانس از ارائه جزئیات تاسیسات و فعالیت‌های هسته‌ای ایران است؛ جزئیاتی که ایران آن را محرمانه تلقی کرده و به آژانس نیز بارها تذکر داده که به منظور حفاظت از اطلاعات محرمانه، باید از ذکر این جزئیات در گزارش‌هایی که انتشار عمومی دارند، خودداری ورزد.
نجفی در این زمینه اظهار داشت: "اگر چه ذکر این همه جزییات فنی در گزارش ضرورت ندارد و جنبش عدم تعهد و ایران همواره به این کار آژانس معترض بوده و می‌باشند، در هر حال گزارش مفصل آژانس نشان از شفافیت کامل برنامه هسته‌ای ایران دارد و هیچ چیز پنهانی وجود ندارد و نگرانی‌های تصنعی برخی کشورهای غربی در مورد برنامه هسته‌ای ایران بی پایه و اساس است".
ه- ابعاد نظامی احتمالی
بخش چالش‌دار گزارشهای آژانس بعد از سال ۲۰۱۱، مطالبی است که تحت عنوان «ابعاد نظامی احتمالی» مطرح می‌شود. در این بخش، آژانس مطالبی را که عمدتاً نتیجه اطلاعات و اتهامات نهادهای جاسوسی و اطلاعاتی ضدایرانی است، در گزارش خود به گونه‌ای مطرح می‌کند که گویی از منظر این نهاد، این اقدامات صحت داشته و ایران مرتکب تخلفاتی از نظام عدم گسترش شده و فعالیت‌های نظامی در زمینه انرژی هسته ای انجام داده است.
ایران در این زمینه، نه تنها عنوان «ابعاد نظامی احتمالی» را رد کرده بلکه بارها از آژانس درخواست کرده تا اطلاعات مورد استناد این نهاد برای این اتهامات را در اختیار ایران قرار دهد تا به آنها پاسخ فنی بدهد. اما آژانس به دلیل اینکه آمریکا و رژیم صهیونیستی به عنوان ارائه کنندگان این اسناد جعلی، اجازه دسترسی ایران به اسناد مذکور را نداده‌اند، آژانس هم مدعی است که بدون قرار دادن آنها در اختیار ایران، باید پاسخ های لازم را دریافت کند!
نماینده کشورمان در آژانس دیروز در مورد این بخش از گزارش نیز اظهار داشت: «بخش مربوط به اتهامات به اصطلاح «ابعاد احتمالی نظامی» که ایران آنها را قبلا رد کرده هم تکراری است و آژانس تا به حال سند متقنی ارائه نداده است تا ایران آنها را بررسی کند".
ایران در فاز دوم و سوم همکاری‌های داوطلبانه با آژانس بر اساس توافقنامه تهران، تا کنون ۳ مورد از این اتهامات را که آمانو در ضمیمه گزارش سال ۲۰۱۱ به شورای حکام درج کرده است، در دستورکار بررسی قرار دادند. مورد اول این اتهامات راجع به «چاشنی های انفجاری» در ماه گذشته به صورت کلی حل و فصل شد. اما ۲ مورد دیگر که مربوط به توافق ماه می ۲۰۱۴ می‌باشند، همان دو موردی هستند که آمانو در گزارش اخیر آنها را در دست اقدام عنوان کرده و عملکرد ایران در این زمینه را مورد انتقاد قرار داده است.
ابعاد نظامی احتمالی یا هر عنوانی شبیه آن که مربوط به «مسائل باقیمانده مربوط به گذشته و حال برنامه هسته ای ایران» باشد، بخشی از همکاری‌های داوطلبانه ایران و آژانس است که در توافق ۱۱ نوامبر ۲۰۱۳ بر سر آن توافق کلی صورت گرفته است. بر اساس رویکرد این همکاریها که گام به گام است، طرفین در هر مرحله معمولاً سه ماهه، چند اقدام را برای حل و فصل در دستور کار قرار می‌دهند. در این زمینه، در سه مرحله یا فاز از همکاریها، ابتدا ۶ اقدام عملی، بعداً ۷ اقدام و در مرحله سوم نیز ۵ اقدام تعیین گردید. در مرحله چهارم نیز قرار است ۵ تا ۷ اقدام مورد توافق مشترک قرار گیرند اما آژانس با انداختن توپ در این زمینه به زمین ایران، منتظر است تا تهران اقدامات عملی پیشنهادی خود را به آژانس ارائه کند. آژانس در این گزارش، عدم اقدام از سوی ایران در این رابطه را مورد ارزیابی منفی قرار داده است؛ مسئله‌ای که در گزارش ماه سپتامبر نیز به همین صورت اشاره شده بود.
و- اجرای توافق مشترک تهران
اما در خصوص همکاری‌های ایران و آژانس باید یادآوری کرد که از ۱۸ اقدام عملی توافق شده اکثر آنها یعنی ۱۶ اقدام تکمیل شده‌اند. در عین حال همانطور که در گزارش ذکر شده جلسات فنی بین ایران و آژانس ادامه داشته و در نشست‌های ۱۵ و ۱۶ مهرماه و سپس ۱۱ آبانماه در تهران درباره دو اقدام عملی باقیمانده بحث شده و قرار است این جلسات ادامه یابد.
علت تطویل روند حل و فصل این دو مسئله از زبان نماینده دائم ایران در آژانس چنین است: "آژانس موظف شده سوالات خود را به طور مشخص ارائه کند تا در جلسه بعدی بررسی شوند. اینکه آژانس مدعی شده توضیحات ایران آژانس را قادر نمی‌کند دو اقدام عملی باقیمانده را روشن کند، انعکاس ناقص واقعیت است. زیرا آژانس هم نتوانسته توضیحاتی ارائه کند که نشان دهد اسناد و اطلاعاتش جعلی نیستند. به همین دلیل قرار است جلسات ادامه یابد".
رویکرد قطعی ایران در مورد فاز چهارم همکاریها این است که هرگونه ورود به مرحله چهارم، منوط به خاتمه مرحله سوم است. از این رو، معنای رویکرد «گام به گام» نیز چیزی جز این نیست. انباشتن مجموعه‌ای از موضوعات مربوط به گام‌های مختلف، روند تسریع و تسهیل همکاری‌های طرفین را با مشکل روبرو می سازد. ایران چند ماه پیش زمانی که وارد فاز سوم همکاریها شد، این مشکل را به خوبی احساس کرد. در آن مرحله، با وجود آنکه بررسی‌های آژانس در مورد چاشنی‌های انفجاری نهایی نشده بود و آژانس مرحله دوم همکاریها را مختومه نکرده بود، فاز سوم همکاریها نیز آغاز شد که تعلل آژانس موجب شد همکاری‌های مرحله سوم نتواند در زمان بندی تعیین شده اجرایی شود. از این رو، ایران با درس گرفتن از این مرحله و معنای طبیعی رویکرد گام به گام، تلاش کرده تا در حل و فصل مرحله سوم تسریع ایجاد کرده و آژانس را به تحرک بیشتر در این زمینه وادار کند.
بر این اساس، نماینده دائم ایران در آژانس با تشریح همین رویکرد، تاکید کرده که «ارائه پیشنهاد برای موضوعات جدید نیز به تکمیل دو اقدام عملی جاری بستگی دارد».
ز- ماهیت همکاری‌های ایران با آژانس
البته در کنار ارزیابی‌های منطقی، مستدل و مبناداری که نماینده دائم ایران در آژانس –به عنوان یک دیپلمات حقوقدان- ارائه کرده است، یک نکته قابل نقد هم در ارزیابی‌های وی وجود دارد. دکتر نجفی در انتهای ارزیابی خود از این گزارش آژانس افزود: "در هر حال، ایران متعهد به ادامه کار با آژانس برای حل مسایل فیمابین در چارچوب تعهدات حقوقی خودش می‌باشد".
نکته اینجاست که همکاری‌های ایران و آژانس در خصوص توافق تهران، «همکاری‌های داوطلبانه» هستند. نجفی نیز در این رابطه بارها تاکید کرده که این همکاریها، «داوطلبانه» هستند.
بنابراین، ادامه کار ایران با آژانس «در چارچوب تعهدات حقوقی»، اگر به معنای اطلاق تعهدات حقوقی بر این همکاریها باشد، نوعی تناقض را در پی دارد. اگر منظور وی ادامه همکاری صرفاً در چارچوب پادمان نیز باشد، با رویکرد کلی کشور در زمینه ادامه همکاری‌های داوطلبانه حتی فراپادمانی مقرر در توافقنامه مورخ ۱۱ نوامبر ۲۰۱۳، مغایرت خواهد داشت.
جمع بندی:
یک محور بسیار مهم دیگر که پیام‌ها و پیامدهای مثبت گزارش آمانو را به نفع ابعاد منفی تقویت می‌کند، تایید افزایش موجودی و ذخایر اورانیوم غنی شده زیر ۵ درصد ایران طی ماههای جاری است. این بخش از گزارش برای بازیگرانی که درصدد ابهام زایی در مورد ماهیت برنامه هسته‌ای ایران هستند، دستاویزی تولید کرده که قطعاً در روزهای آتی مورد استفاده قرار خواهد گرفت. بر اساس این گزارش، از زمان انتشار گزارش قبلی آژانس در ماه سپتامبر، میزان ذخایر اورانیوم با غنای زیر ۵ درصد ایران به بیش از ۸ تن رسیده است.
به ویژه اینکه کلیدواژه‌هایی همانند «ایران هیچ گونه توضیحی به آژانس ارائه نکرده است»، «آژانس قادر نیست در مورد ۲ مسئله باقیمانده گام سوم همکاریها، شفاف سازی را اجرا نماید» و نظایر آن، می تواند دستاویزی برای تشدید اقدامات بازیگرانی شود که به شدت طی هفته‌های جاری به دنبال تخریب جو سازنده در مذاکرات و با هدف به شکست کشاندن آن بوده‌اند.
بنابراین، اگر جنبه‌های منفی این گزارش مورد تمرکز بیشتری قرار گیرد، این برداشت را به ذهن متبادر می‌کند که غرب سفارشی متفاوت از ماه سپتامبر را در این زمینه به آژانس داده است. به واقع، آمانو نقشی متفاوت از دو ماه پیش را بازی کرده است. این نقش ممکن است اعمال فشار بر ایران به منظور تعدیل مواضع کشور در مذاکرات آینده باشد؛ تعدیلی که آمریکا در مذاکرات گذشته و در فضای دیپلماسی نتوانسته بود ایران را به آن وادار کند. در این صورت، انتشار این گزارش چنین تعبیر خواهد شد: "انتشار زودهنگام گزارش فصلی جدید آمانو آن هم در شرایطی که کمتر از دو ماه از زمان انتشار گزارش قبلی آژانس گذشته و تا زمان خاتمه ماموریت آژانس بر اساس توافق موقت ژنو و تمدیدیه وین نیز ۲۰ روز باقیمانده است، با هدف تسهیل تحقق خواسته های غرب در مذاکرات توافق جامع از مجرای اعمال فشار توسط آژانس بین المللی انرژی اتمی".
اخبار ویژه
نظرات بینندگان
جدیدترین اخبار پربازدید ها
