وظایف فرزندان نسبت به پدر و مادر

فرزندان نیز در خانواده دارای تکالیف خاص خود هستند، که این تکالیف عمدتاً در مقابل والدین است که به اجمال به آن میپردازیم.

والدین که علت وجود فرزندان هستند سنگین ترین حق را نسبت به فرزندان دارند، حقی که مراعات آن در بسیاری از آیات در حد توحید و عدم مراعات آن در حد شرک آورده شده است.

احسان به والدین شاید گسترده ترین معنایی باشد، که بتوان در حقوق والدین به آن اشاره نمود. مفهومی که سایر حقوق در ذیل همین مفهوم قابل طرح است. یعنی شما هر حق دیگری که در نظر بیاورید، در مفهوم احسان به والدین گنجانده شده، قرآن و روایات اهل بیت^{(علیهم السلام)} نیز گاه به صورت کلی به همین مفهوم اشاره نموده اند و گاه به مصادیق احسان پرداخته اند.

برخی از آیاتی که به مفهوم کلی احسان به والدین دستور داده است عبارتند از:

«لا تعبدون الا الله و بالوالدین احساناً»[۱]

«به جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر نیکى کنید. »

«واعبدوا الله و لا تشرکوا به شیئاً و بالوالدین احساناً»[۲]

«و خدا را بپرستید و چیزى را با او شریک نکنید و به پدر و مادر نیکى کنید. »

«وقضى ربک الا تعبدوا الا ایاه و بالوالدین احساناً»[۳]

«و پروردگارت حکم کرد که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکى کنید. »

«الا تشرکوا به شیئاً و بالوالدین احساناً»[۴]

«چیزى را با او شریک نکنید و به پدر و مادر نیکى کنید. »

این نکته قابل توجه است که معمولاً، والدین نیاز مالی به فرزندان ندارند و در بیشتر مواقع مصادیق احسان به والدین جنبه روحی دارد گرچه ممکن است ،پدر و مادری نیاز مالی داشته باشند که در آنجا مصداق دیگری از احسان به والدین مطرح میشود که در جایگاه خود مطرح خواهد شد.

۱٫شکر گزاری

یکی از مصادیق احسان به والدین که قرآن به صراحت به آن اشاره نموده ،احسان به واسطه شکر گذاریست. پدرو مادر پس از آنکه واسطه ولادت انسان شدند وزحمات بسیاری برای حفظ و رشد فرزندان متحمل شدند ،چه بسیار شب نخوابی‌ها و تلاشهای روزانه که داشته اند تا انسان به این رتبه از رشد و نمو برسد. قرآن کریم با توجه به همین نکته دستور شکر گزاری نسبت به پدر و مادر میدهد و آن را همچون احسان به والدین، در رده شکر گزاری در محضرخدا قرار میدهد.

«وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ، حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلى‏ وَهْنٍ، وَ فِصالُهُ فِی عامَیْنِ أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ»[۵]

«و ما به انسان درباره پدر و مادرش سفارش کردیم، مادرش او را با ناتوانى حمل کرد (به هنگام باردارى هر روز رنج و ناراحتى تازه‏اى را متحمّل مى‏شد)، و دوران شیرخوارگى او در دو سال پایان مى‏یابد، (آرى به او توصیه کردم) که براى من و براى پدر و مادرت شکر بجا آور که بازگشت (همه شما) به سوى من است! »[۶]

۲٫خضوع در مقابل پدر مادر

خضوع و فروتنی ،از خصلت های خوب انسانهای خداییست. اما زمانی که پای پدر و مادر میان باشد این خضوع و فروتنی، حکم وجوب پیدا می‌کند، قرآن کریم متواضعانه ترین حالت را در مقابل پدر و مادر این گونه ترسیم میکند:

«وَ اخْفِضْ لَهُما جُناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ. »[۷]

«و بالهاى تواضع خویش را از محبّت و لطف، در برابر آنان فرود آر. »[۸]

۳٫ دعای برای پدر و مادر

دعا از عوامل تأثیر گذار در عالم است و در روایات و آیات زیادی دستور به دعا داده شده است. اما یکی از دعاهای مهم که حکم وجوب دارد، دعای برای پدر و مادر است. قرآن کریم دستور میدهد.

«وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغِیراً. »[۹]

«وبگو: پروردگارا! همان‏گونه که آنها مرا در کوچکى تربیت کردند، مشمول رحمتشان قرار ده!»

۴٫رعایت ادب در مقابل والدین

از دیگر مصادیق احسان به والدین که نمونه بسیار مهمی نیز میباشد، رعایت ادب در مقابل آنهاست. از قوانینی که همه عقلا به آن صحه میگذراند، رعایت ادب در مقابل ولی نعمت است. بعد از ذات پروردگار مصداق بارز ولی نعمت،پدر و مادر می‌باشند، که باید ادب را در مقابل آنها به طور کامل حفظ نمود. هم ادب در کلام و هم ادب در رفتار.

قرآن کریم ازکوچک ترین بی ادبی‌ها ی گفتاری در مقابل پدر و مادر، نهی می کند و می فرماید:

«إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَریماً. »[۱۰]

«هر گاه یکى از آن دو، یا هر دوى آنها، نزد تو به سن پیرى رسند، کمترین اهانتى به آنهاروامدار! و بر آنها فریاد مزن! وگفتارلطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو!»

در دستورات امام صادق(علیه السلام) چنین آمده است که حضرت فرمودند:

« قَالَ ابو عبد الله (ع) فی تفسیر وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ لَا تَمْلَأُ عَیْنَیْکَ مِنَ النَّظَرِ إِلَیْهِمَا إِلَّا بِرَحْمَةٍ وَ رِقَّةٍ وَ لَا تَرْفَعْ صَوْتَکَ فَوْقَ أَصْوَاتِهِمَا وَ لَا یَدَکَ فَوْقَ أَیْدِیهِمَا وَ لَا تَقَدَّمْ قُدَّامَهُمَا »[۱۱]

 «امام صادق(ع) در تفسیر آیه وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ چشم به پدر و مادرت مینداز، الا اینکه از روی رحمت و شفقت و صدایت را در مقابل آنها بالا نبر و دست بالای دست آنها قرار نده .(اعمال قدرت در مقابل آنها نکن) و جلو تر از آنها راه مرو. »

روایت فوق همه انواع ادب را مورد توجه قرار داده و نسبت به آنها دستور داده است.

۵٫ احسان به والدین پس از مرگ

دایره احسان به والدین به دوران حیات آنها محدود نمیشود ،بلکه بعد از وفات آنها نیز باید نسبت به آنها احسان نمود و شاید این قسم اولویت داشته باشد، چرا که فرد بعد از وفات نیاز بیشتری دارد. احسان بعد از وفات خود مصادیقی دارد.

پرداخت دیون واجب پدر و مادر اعم از حق الناس و حق الله

به جا آوردن اعمال واجب قضای آنها مثل نماز و روزه و حج و…

عمل به وصیت آنها

انجام اعمال صالح و انفاق و صدقه به نیت آنها و طلب وغفرت برای آنها و… .

از امام باقر(ع) روایت شده است:

«اِنَّ العَبدُ لَیَکونَ بارّاً بِوالِدَیهِ فِى حَیاتِهِما ثُمَّ یَمُوتان فَلَا یَقصى عَنهُمِا دِینَهُمَا وَ لَا یَستَغفِر لَهُمَا فَیَکتُبَهُ اللَّهُ عَاقاً وَ اِنَّهُ لَیَکُونَ عاقا لَهُمَا فى حَیاتِهِما غَیرَ بارّ بِهِما فاذا ماتا قُضى دَینَهُما وَ استَغفَرَ لَهُما فَیَکتُبَه اللَّهِ باراً. »[۱۲]

«هر آینه کسى که نسبت به پدر و مادر خود نیکوکار بوده، پس از مرگ آنها دین آنان را ادا نمى‏کند و براى آنان استغفار نمى‏نماید، پس خداوند او را در شمار آزار دهندگان قرار مى‏دهد. و بسا که کسى آزار دهنده پدر و مادرش بوده و در حیاتشان به آنان نیکى نمى‏کرده است ولى پس از مرگ آنها دین آنها را ادا کرده و برایشان استغفار نموده است، پس خداوند او را در شمار نیکى کنندگان به والدین قرار مى‏دهد. »

اسلام که حکمت بالغه الهی در آن تجلی کرده است ، برای خانواده جایگاه محوری و کلیدی قائل است تا آنجا که آن را هسته مرکزی یک اجتماع سالم و محل رشد ابتدائی نفوس می داند. و برای آن برنامه و اصولی جامع بیان فرموده است که حاصل مراعات آن اصول خانواده ای بالنده و سالم است که سلامت آن مقارن با سلامت جامعه میباشد.

رعایت حقوق افراد در خانواده به خصوص رعایت حقوق پدر و مادر و عمل به وظایف در مقاب آنها میتواند به این امر کمک شایانی نماید.

[۱۲] اصول کافی، ج‏۲، ص