زلزله در كمين تبريز

زمين لرزه يكي از حوادثي است كه با تاريخ تبريز گره خورده است، اين شهر در زمان هاي مختلف از اين بلاي طبيعي گزندهاي فراواني ديده است.

بارها تبريز بر اثر اين بلاي طبيعي، ويران و دوباره از نو ساخته شده است.

متاسفانه از اين زمين لرزه هاي تاريخي و دلايل علمي ويراني ها، جز آگاهي هاي اندك، چيزي در اختيار عموم مردم قرار نگرفته است.

دانشيار جغرافياي طبيعي دانشگاه تبريز در مقاله اي كه حاصل تحقيقات وي در خصوص گسل تبريز با عنوان ' پهنه بندي خطر گسل تبريز براي كاربري هاي مختلف اراضي شهري' مي باشد، آورده است: گسل شمال تبريز، بزرگترين گسل در شمالغرب ايران به طول 150 كيلومتر از كوه هاي ميشو در باختر تا بستان آباد در خاور قابل رديابي است و ‌بهترين اثر آن در بلافصل شمال تبريز ديده مي شود و به همين دليل گسل تبريز نام گذاري شده است.

شهرام روستايي، يادآور شده است: گسل شمال تبريز را يكي از گسل هاي قديمي ايران مي دانند كه از فروافتادگي زنجان - ابهر، شمال تبريز و شمال باختر آذربايجان گذشته و تا قفقاز ادامه مي يابد.

وي ادامه داده است: گسل شمال تبريز از نظر فعاليت هاي لرزه اي در دو قرن اخير غير فعال بوده ولي در گذشته زلزله هاي تاريخي زيادي تحت تاثير اين گسل در اين شهر رخ داده است.

وي اظهار كرده است: استقرار سكونتگاه هاي شهر تبريز در مجاورت گسل بزرگ تبريز كه از شمال آن مي گذرد، نمونه اي از استقرار اجباري است، وجود مخروط افكنه بزرگ مهران رود و آجي چاي در جلگه تبريز و به تبع آن غني بودن آب هاي زيرزميني و حاصلخيز بودن خاك هاي جلگه مسير ترانزيتي اروپا سبب استقرار و توسعه شهر تبريز در كنار گسل خطرناك شده است.

روستايي، پس از بررسي خطرات طبيعي احتمالي حاصل از اين گسل بر روي كاربري هاي مختلف اراضي شهري و پهنه بندي خطرات احتمالي ناشي از گسل، نتيجه گيري كرده است: اكثر محلات شمال شهر تبريز به ويژه در شرق و غرب منطقه در خطر بالا در زمان وقوع زلزله بوده و تنها دو محله از شهر از اين محدوده خارج مي شود يعني محلات قراملك و تراكتورسازي كه در پهنه خطر نسبتا بالا و ادامه محله تراكتورسازي نيز در منطقه خطر متوسط قرار دارند.

وي افزود: اين محلات اغلب صنعتي هستند و مي توان گفت بهترين مكانيابي براي مناطق صنعتي از حيث دوري از خطر صورت گرفته است.

اين استاد دانشگاه يادآور شده است: محلات پرجمعيت شهر نظير محلات قرباني، ايده لو و يوسف آباد هم از نظر خط گسل و كانون زلزله در پهنه بسيار خطرناك قرار دارند و انتظار تخريب گسترده در هنگام وقوع زلزله در اين محلات وجود دارد.

وي ادامه داد: شهرك باغميشه، كوي وليعصرو عباسي نيز از لحاظ گسل در پهنه بسيار خطرناك مي باشند.

وي تاكيد كرد: بايد در ساخت ساختمان ها اين مطالب مد نظر مهندسان عمران و تكتونيك قرار گرفته و منطقه اي كه از لحاظ خطرعوامل خط گسل و كانون زلزله در پهنه بسيار خطرناك قرار دارد بايد بر روي سازندهاي نسبتا مقاوم قرار گيرد چرا كه شواهد زلزله اي نشان مي دهد مقاومت نسبي زمين هيچگاه در مقابل امواج ويرانگر زلزله تحمل مناسبي نشان نداده است.

روستايي خاطرنشان كرد: شايد بتوان گفت در شهري مثل تهران، گسترش شهر به سمت گسل ها قبل از پيشرفت علوم وابسته به زلزله شناسي كه به شناسايي گسل ها انجاميد، اتفاق افتاده است و در اين مرحله امكان جلوگيري از اين روند وجود ندارد ولي در تبريز وضعيت چنين نبوده، مناطق بسيار وسيعي كه تا چند سال قبل كاملا خالي از سكنه بوده و با وجود مشخص بودن محل دقيق گسل و دلايل كافي مبني بر فعال بودن آن، ساخت و ساز به اين سمت هدايت شده است.

وي يادآورشد: گسل شمالي تبريز كه زماني از سه كيلومتري شهر تبريز عبور مي كرد، در حال حاضر جزو يكي از محله هاي شهر تبريز به حساب مي آيد و شهرك هاي باغميشه، ولي امر و ارم و محله يوسف آباد دقيقا بر روي گسل شمال تبريز احداث شده اند.

وي گفت: فرض اينكه هر كجا مي خواهيم بسازيم ولي محكم بسازيم امري است كه از سوي كارشناسان علم زلزله به شدت رد مي شود.

رييس سازمان زمين شناسي شمالغرب كشور دراين خصوص به خبرنگار ما گفت: شهر تبريز به عنوان يكي از كلانشهرهاي كشور در دهه هاي اخير شاهد مجتمع و برج سازي فراوان بدون توجه به پتانسيل هاي لرزه خيزي آن بوده، به ويژه اينكه توسعه شهر اغلب در حريم گسل تبريز رخ داده است.

سيد مرتضي نيرومند افزود: مسوولان كشور و دست اندركاران ساخت و ساز بايد پيشينه لرزه خيزي اين شهر را در نظر گرفته و از گسترش شهر به سمت مكان هاي پرخطر و مقاوم و سبك سازي سازه ها عنايت بيشتري داشته باشند.

وي با اشاره به اينكه تبريز در طول تاريخ زلزله هايي به بزرگي 6/7 و 7/7 ريشتر را نيز متحمل شده ، ياددآور شد: بر اساس داده هاي مركز مطالعات و تحقيقات شهرسازي و معماري ايران وابسته به وزارت مسكن و شهرسازي، شهر تبريز پرخطرترين شهر كشور از نظر لرزه خيزي بوده و در نقشه پهنه بندي تهيه شده توسط اين مركز، شهر تبريز به عنوان پهنه با خطر بسيار بالا مشخص شده است.

نيرومند اظهار كرد: در صورت وقوع زلزله پديده ها و عوامل مختلفي باعث تخريب و ويراني سازه ها و ساختمان ها مي شود كه عبارتند از تاثير مستقيم امواج زلزله بر ساختمان ها، ‌پديده رانش هاي زمين يا به عبارت ديگر لغزش هاي تحريك زلزله اي و پديده ليكوفكشن يا روانگرايي.

كارشناس ارشد زمين شناسي و پژوهشگر اين سازمان نيز در خصوص اين پديده ها به خبرنگار ما گفت: تاثير مستقيم امواج زلزله و حركت لايه ها در محل گسل باعث آزاد شدن انرژي انباشته شده و ايجاد زلزله مي شود كه انرژي آزاد شده از كانون زلزله به صورت امواجي در تمام جهات منتشر مي شود.

ايوب قديرزاده ادامه داد: امواج سطحي مسووليت تخريب بيشتر ساختمان ها را به عهده دارد، زيرا وارد پي ساختمان ها شده و مانند اره اي در ابعاد گسترده عمل مي كند، ناحيه اي كه بيش از همه تحت تاثير زلزله قرار مي گيرد در اطراف مركز سطحي بيروني زلزله قرار دارد كه وسعت اين ناحيه تابع شدت زلزله و فاصله كانون زلزله است.

وي افزود: بر اساس مطالعات زمين شناختي انجام شده، مناطق دامنه كوه عون ابن علي، شهرك هاي نيروي هوايي، ارم، باغميشه، رشديه،‌ الهيه،‌ صالح آباد، كوه شهيد بهشتي، يوسف آباد، ولي امر، ملازينال و رضوانشهر در كنار يك شكستگي بزرگ و بسيار كهني به نام گسل شمال تبريز قرار گرفته است.

وي اظهار كرد: طول اين گسل از قم تا آناتولي تركيه و سن آن به دوران دوم زمين شناسي مربوط بوده و علت اصلي وقع زمين لرزه هاي تبريز در گذشته، حركت و جنبش اين گسل بوده است.

وي يادآور شد: حريم اين گسل در هنگام ساخت و سازها بايد رعايت گردد تا هنگام وقوع زلزله آسيب مستقيم آن به سازه ها و ساختمان ها وارد نشود كه متاسفانه نه تنها اين مساله مهم رعايت نشده بلكه در دهه هاي اخير شاهد ساخت و سازهايي در اين مناطق بوده ايم و حتي بدون توجه به تحقيقات وزارت مسكن و شهرسازي مبني بر پرخطر بودن شهر تبريز از نظر لرزه اي، توسعه و گسترش شهر به سمت نقاط پرخطر از جمله شهرك هاي باغميشه،‌ رشديه،‌ الهيه و ولي امر هدايت شده است.

قديرزاده به راهكارهاي پيشگيري از بحران هاي احتمالي در زمان وقوع زلزله نيز اشاره كرد و گفت: در كشورهاي توسعه يافته حريم گسل ها رعايت شده و معمولا در آن حريم فضاي سبز ايجاد مي كنند و از طرفي چاه هايي در سطح گسل ايجاد كرده و فاضلاب شهر را از طريق آن تزريق مي كنند كه اين عمل باعث ليز و صابوني شدن سطوح گسل شده و با بروز زلزله هاي متعدد و با شدت بسيار كم مانع تجمع انرژي بيشتر در گسل ها و وقع زمين لرزه هاي بزرگ و مخرب مي شود.

وي ادامه داد: همچنين با سبك سازي و مقاوم سازي سازه ها از ميزان تلفات در هنگام وقوع زلزله جلوگيري به عمل مي آيد.

اين كارشناس زمين شناسي ادامه داد: متاسفانه به هيچ يكي از موارد ذكر شده در اين قسمت از شهر تبريز توجه نشده و تنها كاري كه مي شود كرد اين است كه ساخت و ساز در شهرك هاي مزبور متوقف شود و همچنين از لوله كشي گاز به اين مناطق جلوگيري گردد تا در صورت وقوع حادثه، مساله آتش سوزي مزيد تلفات نشود.

وي در خصوص پديده رانش زمين نيز گفت: منطقه ولي عصر تبريز تا حدودي از خط اصلي گسل فاصله دارد ولي بستر اين منطقه از يك سري رسوبات و نهشته هاي مارني و رسي سبز رنگ تشكيل شده كه اين نهشته ها در صورت جذب آب حالت خميري پيدا كرده و در جهت شيب جريان مي يابند.

وي اظهار كرد: رانش كوي افسران و نگين پارك مثال هاي بارزي در اين زمينه بوده و در شرايطي كه هيچ زلزله اي رخ نداده شاهد چنين لغزش هايي هستيم و در صورت وقوع زلزله مساله رانش نيز حادثه آفرين خواهد شد.

قديرزاده در خصوص راه حل اين مشكل نيز گفت: در رانش، عواملي مانند جنس خاك، ‌شيب توپوگرافي و آب نقش مهمي داشته و لرزش امواج زلزله باعث تشديد رانش خواهد شد،‌ اگر خاك اين نواحي آب گيري كند حتي بدون نياز به لرزش در جهت شيب حركت خواهد كرد.

وي گفت: براي جلوگيري از وقوع چنين پديده هايي بايد از ريختن فاضلاب به چاه ها جلوگيري شده و سيستم زهكشي فاضلاب در اين كوي به طور كامل ايجاد شود و سطح خيابان ها ايزوله و عايق شده و از نفوذ آب هاي سطحي به خاك بستر كوي ممانعت به عمل آيد و همچنين با مقاوم سازي ساختمان ها از خسارت ها و تلفات ناشي از وقوع زلزله كاسته شود.

وي اضافه كرد: اگر جنس رسوبات يك ناحيه ماسه اي بوده و اين رسوبات اشباع از آب باشند، وزن سازه هاي روي اين منطقه و فشارهاي حاصله از امواج زلزله باعث غوطه ور شدن رسوبات ماسه اي در آب شده و در نتيجه در اثر فشار ، از گوشه ساختمان ها به بيرون فوران مي كند كه هر چه فشار وزن ساختمان ها وامواج زلزله بيشتر باشد شدت عمل اين پديده نيز بيشتر خواهد بود.

قدير زاده گفت: بخش عمده شهر تبريز بر روي نهشته هاي آبرفتي قرار گرفته و با توجه به ميزان مصرف آب روزانه شهر كه چيزي در حدود 5/3 مترمكعب در ثانيه بوده و حدود 95-90 درصد اين آب مصرفي به علت نبودن سيسم زهكشي فاضلاب به داخل چاه ها منتقل مي شوند كه باعث تقويت آب هاي زيرزميني شده و اين آب هاي زيرزميني به علت متخلل بودن رسوبات بستر شهر به سمت غرب و در نهايت به سمت درياچه اروميه حركت مي كند.

وي اضافه كرد: قسمت هاي غربي تبريز مانند مناطق نصف راه، ‌راه اهن، ‌كوچه باغ و شنب غازان نسبت به بخش هاي شرقي، ‌جنوبي و شمال شهر در ارتفاع پايين تري قرار گرفته و سطح آب هاي زيرزميني در اين مناطق بسيار بالاست به طوريكه در عمق دو الي سه متري به سطح ايستايي مي رسيم.

وي ادامه داد: اين بخش از شهر شرايط مناسبي را براي پديده ليكوفكشن در هنگام وقوع زلزله فراهم كرده و در نتيجه زير ساختمان ها خالي شده و سازه ها هرچه قدر هم مقاوم باشند تعادل خود را از دست داده و واژگون مي شوند.

قديرزاده راهكار اين مشكل را نيز چنين بيان داشت كه ‌در بخش هاي غربي شهر بايد چاه هايي در نقاط مختلف حفر و آب هاي زيرزميني به سطح پمپاژ شوند تا بدين طريق سطح ايستايي به اعماق بيشتر هدايت شود وهمچنين از احداث برج هاي بلند و سنگين جلوگيري شده و براي تهيه ساختمان ها از مصالح سبك وزن استفاده شود.