دعواهای سیاسی و سرنوشت فضای مجازی

به گزارش پایگاه 598 به نقل از خیبرآنلاین، در ماه‌های ابتدای سال جاری و به طور خاص چند هفته گذشته اخبار ضد و نقیض فیلترینگ و مسدودسازی یک نرم افزار ارتباطی و موج تقابلات رسانه ای دو جریان سیاسی در بدنه و حاشیه شورایعالی فضای مجازی، بنده را بر آن داشت تا با یادداشتی کوتاه به بررسی و تحلیل این وضعیت بپردازم.

در ابتدا  لازم است توجه داشته باشیم با اینکه بیش از دو دهه از ورود اینترنت به کشور و عمومی شدن دسترسی به آن می گذرد در طی سالیان گذشته و خصوصا در طول دولتهای نهم و دهم شاهد بودیم دولت نقش پررنگی در کنترل ابعاد مختلف فضای مجازی و اینترنت ایفا نمود.

گرچه حضور پررنگ قوه اجرایی کشور در حوزه فضای مجازی ناشی از عدم توجه به ابعاد متنوع مثبت و منفی فضای مجازی در سالهای ابتدای ورود این فناوری به کشور بود ولی با این حال شاهد بودیم رهبر حکیم انقلاب (حفظه الله) در همان ابتدای مسیر (اوایل دهه 70 و 80) بارها با اشاره به اهمیت این فناوری، مدیران مرتبط با حوزه سیاست گذاری فضای مجازی را به هوشمندی در اتخاذ سیاستهای لازم و موثر دعوت نمودند.

از سوی دیگر یکی از دلایل بی برنامگی مسئولان وقت در کنترل ابعاد مختلف فضای مجازی، بیگانه بودن این مسئولان با فضای چند بعدی این رسانه نوظهور بود؛ به عبارتی مسئولینی که خود و یا مشاوران ارشدشان حضوری ملموس در فضای مجازی نداشتند، مطمئنا توان سیاستگذاری صحیح و موثر در حوزه مدیریت فضای مجازی را نیز نداشته اند.

به طور مثال، زمانی که در یکی از کنفرانس های حوزه امنیت اطلاعات در فضای مجازی کشور از یکی از مسئولان حوزه فضای مجازی کشور درخواست آدرس پست الکترونیکی را نمودم، آن فرد پس از بازکردن دفترچه یادداشت شخصی اش و ورق زدن آن آدرسی را به بنده نشان داد، در حالی که رمز ورود به صندوق پست الکترونیک خود را نیز در زیر آدرس یادداشت نموده بود!

لذا مطمئنا نمی توان از این مسئول انتظار سیاستگذاری صحیح در حوزه امنیت فضای مجازی را داشت زیرا شخصا درک صحیحی از مبانی امنیت اطلاعات در فضای مجازی ندارد.

اما خوشبختانه در طول دو دولت گذشته شاهد بودیم برنامه های مختلفی برای جبران کم کاری های صورت گرفته در حوزه کنترل فضای مجازی با تاکید بر دفاع سایبری و مقابله با تهدیدات فضای مجازی صورت گرفت به طوری که در یکی از اولین و مهمترین اقدامات در اوایل سال 85 شاهد راه اندازی سامانه یکپارچه فیلترینگ در کشور بودیم که توانست علاوه بر صرفه جویی سالیانه بیش از 500 هزار دلاری، زمینه را برای ایجاد دانش بومی مدیریت و حراست از فضای مجازی کشور مهیا نماید.

این اقدام در آن برهه تاریخی به مانند یک جهش توانست نقشی مهم در کاهش تهدیدات اخلاقی فضای مجازی داشته باشد زیرا تا پیش از آن، به دلیل بهره گیری از سامانه های غیرمتمرکز، غیربومی و غالبا ناکارآمد در نقاط مختلف کشور، زمینه برای دسترسی به محتوای مجرمانه با ترفندهایی ساده میسر بود.

در کنار این اقدامات سخت افزاری، در طول دهه 80 شاهد فعال شدن نهادهای امنیتی برای حراست از آرمانهای نظام در فضای مجازی بودیم که نتیجه آن شناسایی و متلاشی شدن باندهای سازمان یافته فساد و فحشا بود که خوشبختانه با استقبال بی سابقه مردم و خانواده روبرو شد.

در ادامه این روند و مقارن با شکل گیری جریان فتنه 88 اهمیت مدیریت فضای مجازی با هدف حراست از آرمانهای سیاسی و اجتماعی انقلاب بیش از گذشته برای مسئولان نظام روشن گردید که نتیجه آن شکل گیری مراکز تخصصی مدیریت و کنترل فضای مجازی از جمله پلیس فضای تولید و تبادل اطلاعات (فتا) بود.

در ادامه به عنوان یکی از آخرین اقدامات برجسته ملی نیز می توان شکل گیری شورایعالی فضای مجازی را نام برد که با ابتکار و حکم رهبر عزیز انقلاب به عنوان عالی ترین مرجع سیاستگذاری فضای مجازی کشور معرفی و راه اندازی گردید و در همان ماههای ابتدایی فعالیت توانست نقش مهمی در پررنگ شدن اهمیت و مرزبندی وظایف و اولویتهای سازمانهای مسئول در این حوزه ایفا کند.

گرچه بیان تاریخچه اقدامات صورت گرفته در این حوزه مدنظر نگارنده این یادداشت نیست و موضوع بحث، بیان فلسفه فیلترینگ و ورود مسئولین ارشد شورایعالی فضای مجازی به مبحث فیلترینگ و مسدودسازی "موردی" ابزارهای مبتنی بر فضای مجازی است؛ لذا لازم است بیان نمایم مسلم آنکه ذات فضای مجازی مبتنی بر تعامل و ارتباطات بنا نهاده شده است و کلیه ابزارهای ارتباطی مبتنی بر آن از جمله شبکه های اجتماعی (Social Networks) و نرم افزارهایی ارتباطی از جمله وایبر، وی چت و... مبنی بر این ویژگی طراحی شده اند.

 از این رو و با توجه به ذات محتوامحور و تعاملی فضای مجازی، واژه آشنایی فیلترینگ نقشی مهم اما نسبی در کاهش دسترسی به منابع محتوای غیرسازنده و مجرمانه (ضداسلامی، ضداخلاقی و...) دارد اما در ابتدا باید تعریفی برای فیلترینگ ارائه داد تا بتوان بحث در این مورد را پی گرفت.

در یک تعریف گویا و شفاف، فیلترینگ اینترنت یا به طور عمومی فیلترینگ عبارت است از کنترل و محدودکردن دسترسی کاربران فضای مجازی به وب‌گاه‌ها، خدمات و ابزارهای اینترنتی که از دیدگاه متولیان فرهنگی و سیاسی حاکمیت برای مصرف و دسترسی عمومی مناسب نیستند. از این رو با سیاستگذاری نهادهای وابسته به حاکمیت ارائه دهندگان اینترنت ملزم به اعمال فیلترینگ بر خدمات می شوند.

بنده نه به عنوان یک محقق و پژوهشگر، بلکه همانند 40 میلیون کاربر فضای مجازی کشور، از یک دهه گذشته شاهد بوده ام نبرد بین فیلترینگ و ضدفیلترینگ به مانند یک نبرد بی پایان در جریان بوده است و چون عوامل جریان فیلترینگ نقش تدافعی دارند همیشه عوامل برون مرزی ضدفیلترینگ یک گام و بعضا چند گام از برادران جبهه فیلترینگ ما جلوتر بوده اند.

این رقابت بی پایان موجب شده است تا تنها در شرایط کنونی بیش از 60 محصول رایگان و تجاری ضدفیلترینگ در دسترس کاربران کنجکاو باشد و تعدادی زیادی از کاربران برای دسترسی به آنها مبالغ بالایی را پرداخت نمایند.

حال، مساله این است در عصری که جریان تکنولوژی ارتباطات به صورت هفتگی و روزانه در حال پیشرفت و تحول است، آیا شورایعالی فضای مجازی که منشاء گرفته از دیدگاههای مترقی امام خامنه ای(حفظه الله) برای تعالی کشور است، بایستی به جای پرداختن به مباحث فراگیر و سیاستگذاری های راهبردی منطبق بر سند چشم انداز 1404 به مباحثی جزیی و حاشیه ای همچون فیلترینگ نرم افزارهای عمومی بپردازد؟

در واقع اگر نگاهی به عقب داشته باشیم، حدود یک دهه گذشته نرم افزار ابتدایی yahoo messenger به عنوان تنها راه ارتباطی برخط بین کاربران محسوب می شد و جز دو مورد سرویس نرم افزاری دیگر، رقیب موثری نداشت اما با رشد تکنولوژی و ورود تکنولوژی های همراه شاهد هستیم بیش از صدها نرم افزار متنوع ارتباطی با قابلیتهای گوناگون در بین کاربران یافت می شود.

به عنوان مثال، زمانی که سرویس مکالمه تصویری یکی از اپراتورهای همراه ممنوعیت پیدا کرد، در حقیقت مسئولان ناخواسته زمینه را برای هجوم کاربران به نرم افزارهای مکالمه تصویری خارجی مهیا نمودند که نتیجه آن بی اعتمادی به سرویس های داخلی و قرارگرفتن در یک بستر غیرقابل مدیریت بیگانه شد.

همچنین، 3 سال پیش در طی بررسی یک نرم افزار کاملا چینی ارتباطات تصویری با کمال تعجب مشاهده نمودم کاربران ایرانی در آن حضور فعال و پررنگی دارند در حالی که هنوز نسخه ترجمه شده انگلیسی آن ارائه نشده بود.

باید پذیرفت امروز کشوری که ضریب نفوذ تلفن همراه در آن بیش از 115% است و بیش از 80 میلیون تلفن همراه در آن فعال است، دیگر حوزه ارتباطات آن با سیاستهای یک دهه گذشته قابل مدیریت و کنترل نیست اما متاسفانه با این حال نیز شاهد هستیم مقامات ارشد مهمترین مرجع سیاستگذاری فضای مجازی کشور در بازی فیلترینگ یک نرم افزار ارتباطی اسیر شده و زمینه را برای لوس شدن نام ارزشمند شورایعالی فضای مجازی مهیا می نمایند.

مطمئنا این یادداشت در پی رد یا تایید دلایل پرداختن به فیلترینگ اینگونه نرم افزاها و خدمات ارتباطی نیست اما در حقیقت پرداختن یک شورایعالی به اینگونه مسایل جزیی که نتیجه ای بلندمدت و موثر ندارد، جز ناکارآمد نشان دادن این نهاد در اذهان عمومی سود دیگری نخواهد داشت.

اگر امروز برادران ارشد شورا از فیلترینگ whatsapp می گویند فردا باید از فیلترینگ beetalk یا "چت زنبوری" سخن برانند که به طور کلی در شان و جایگاه این دوستان گرانقدر نیست؛ لذا توصیه می شود مسئولین ارشد و ائمه محترم جمعه پرداختن به این مباحث را به کارگروه های تخصصی سپرده و وقت ارزشمند خویش و جایگاه قرار گرفته در آن را صرف این مسائل جزیی ننمایند.

باید پذیرفت با رشد تکنولوژی در هر ماه و هر سال باید شاهد ابزارها و روش های جدید در عرصه تعاملات اجتماعی باشیم؛ لذا مطمئنا براساس آموزه های اصیل اسلامی باید با پرداختن به آموزش و افزایش مسئولیت پذیری اجتماعی و اخلاقی در شهروندان، فیلترینگ باطنی و خودخواسته را در کاربران تقویت نماییم، در غیر این صورت داستان فیلترینگ و ضدفیلترینگ یک مثنوی بی پایان خواهد بود.

البته نقش علما و روحانیون از جمله ائمه محترم جمعه به دلیل نفوذ بالای کلام این عزیزان در دلهای شهروندان قابل توجه است لذا این عزیزان باید با بیانات و آموزه های سازنده خویش در سطح جامعه مسئولیت پذیری فردی و اجتماعی شهروندان را در مواجهه با ابعاد منفی فضای مجازی از جمله ابزارهای ارتباطی نوین تقویت نمایند.

در پایان نیز امیدوارم برادران و مسئولین حوزه  فضای مجازی خارج از مسایل سیاسی و جناحی، منافع حداکثری جامعه را همسو با مطالبات رهبر عظیم الشان انقلاب سرلوحه اقدامات خویش قرار دهند و با پرداختن به مسایل اساسی، زمینه را برای تبدیل شدن کشور عزیزمان به قطب شکل دهنده فضای مجازی در جهان اسلام فراهم آورند.



* نوید کمالی
محقق و پژوهشگر حوزه فناوری