"کروز" چیست و چگونه عمل می کند؟

در اغلب موشک‌های کروز در واقع از نوعی موتور جت استفاده می‌شود و بنابر تعریف نمی‌توان به آن‌ها موشک گفت.

"موشک کروز" جنگ‌افزاری است که تاریخچه پیدایش آن به جنگ جهاني اول بازمي‌گردد. یکی از پیشرفت‌های عمده تسلیحاتی جنگ جهاني دوم نيز پیدایش موشک‌های آزاد پرواز هدایت نشده بود که در زمره سلاح‌های کمکی توپخانه به شمار می‌آمدند.

اولین کشور پيشگام در این مورد اتحاد جماهیر شوروی سابق بود که در سال 1930 با نظارت مهندس پتروپاولوسکی در آزمایشگاه دینامیک گاز شهر لنینگراد آغاز شد.

در همان سال 1930 طرح پژوهش موشک در کشور آلمان به‌ طور محرمانه و با نظارت سازمان پخش سلاح ارتش نازی آلمان در 35 کیلومتری شهر برلین آغاز شد.
 
در سال‌های بعد کشورهایی مانند انگلستان، آمریکا، فرانسه و ... نسبت به تهیه و تحقیق و تولید و توسعه اين موشک اقدام کردند.
 
از اينجا به بعد، موشک کروز را به معنای جستجوگر، گشت دریایی و ماجراجو و دیگر مفاهیم و اصطلاحات نظامی پیگیری می‌کنیم.

عوامل مهمی چون صرفه اقتصادی، دقت، قابلیت انعطاف‌پذیری در سکوی پرتاب و مأموریت، موجب گسترش فراوان این موشک در دنیا شده است.

کاربردها

برابر گزارش‌ وزارت جنگ آمریکا در سال 1996م. 130 نوع موشک کروز در اختيار 75 کشور قرار دارد که در 19 کشور مختلف ساخته می‌شوند.
 
انگیزه اصلی سیاسی و نظامی برای گسترش فزاینده موشک‌های کروز، توجیه پذیری بیشتر آن‌هاست و در حال حاضر بیش از نیمی از سیستم‌های موشکی کروز در سرتاسر دنیا در حال تکمیل و توسعه برای حملات زمینی ، پیش‌بینی و پیکربندی می‌شوند.

تا همین اواخر، موشک‌های کروز به عنوان جنگ افزارهای هسته‌ای با حداکثر برد متجاوز 500 تا 600 کیلومتر تعریف می‌شدند، اما کاربرد عمومی آن‌ها این تعریف را از دیدگاه کارشناسان نظامی و صنایع دفاعی گسترده‌تر ساخته؛ به گونه‌ای که طیف وسیعی از موشک‌ها را در بر می‌گیرد، از جمله موشک استیکس P - 15) ss - N - 2) روسیه و کرم ابریشم چینی (CssC - 2) و اگزوست فرانسوی (MM - 38/40) و هاریون آمریکایی (RGM/UGM - 84).
 
هر موشک کروز را می‌توان با چهار ویژگی اصلی تعریف کرد و این موشک را از نیروی باددنشی (آیرودینامیکی) در طبقات پایین جَو (زیر 30 کیلومتر تا 100000 پا) استفاده می‌کنند.

قابلیت‌ها و عملیات انجام گرفته

موشک کروز در حین پرواز قادر به تغییر ارتفاع و مسیر بوده و این عمل را می‌تواند چند دفعه تکرار کند.
 
موشک حاصل سر جنگی در یک پرواز یک سو با بردی متجاوز از 50 کیلومتر به سوی هدفش می‌رود.
 
موشک‌های کروز را می‌توان از طیف گسترده‌ای از سکویی با بردهای متجاوز از 50 تا 300 کیلومتر پرتاب کرد.

این موشک‌ها کوچک‌تر از هواپیما بوده ولی از فن شناخت هواپیما استفاده شده است.

موشک‌های کروز کوچک‌تر و ارزان‌تر از موشک‌های پرتابی (بالستیک) بوده و به‌ طور معمول قیمتی بین 10 تا 25 درصد هزینه یک موشک پرتابی با برد و محموله‌ای مشابه دارند.
 
با پیدایش دستگاه تعیین موقعیت جهانی برای هواپیماها و سازگاری آن‌ها برای کاربرد موشک‌ها، موشک‌های کروز در بردهایی مشابه، دقت بهتری از موشک‌های پرتابی دارند.
 
علت و انگیزه گسترش رشد فزاینده موشک‌های کروز در سه و چهار ساله اخیر پرواز موشکهای کروز آمریکایی تاماهاوک (بی جی ام - 109) در طی جنگ خلیج فارس بسوی هدفهایشان در بغداد بود.

در جنگ‌ها چندین طرح و نمونه موشک‌های کروز به کار رفته است، از جمله موشک استیکس روسی ( SS - N -2) توسط مصر علیه اسرائیل غاصب در سال 1967 و در سال 1971 توسط هند علیه پاکستان به کار رفته است.
 
همچنین کپی موشک‌های طرح استیکس، موشک‌های پدافند ساحلی (CCssC-2) با نام کرم ابریشم و (CssC-3) با نام " سیرساکر" و مدل‌های کشتی پرتاب (Css-N-1) اسکراب براش است و موشک (Css-N-2) " سف فلار" در جنگ تحمیلی هشت ساله رژيم بعثي عراق علیه ایران اسلامی به کار رفت.

ضمناً کشور عراق با همین موشک‌ها در سال 1991 کشتی‌های متحدین غربی را هدف گرفت. آمریکا از همین نوع موشک در سال 1986 عليه کشور لیبی استفاده کرد و مردم بسیاری را کشت.
 
اين رويدادها به روشنی نشانگر رشد و توسعه موشک‌های کروز در کشورهایی بود که تا سال 1991 علاقه بیشتری نسبت به توسعه موشک‌های پرتابی ابراز می‌داشتند.

یادآور می‌شود موشک کروز سطح به سطح بوده است، ضمناً تعداد 44 فروند از این نوع موشک‌ها در روزهای 13 و 14 شهریور ماه 1375 از سوی نیروهای آمریکایی در خلیج فارس به اطراف شهر بغداد (مرکز نظامی عراق) شلیک شد.

تعدادی از آن‌ها در سکوی پرتاب آتش نشده، تعدادی نیز عمل نکرده و شماری نیز دقت کافی نداشته و به هر حال جان عده‌ای از مردم بی‌گناه با این موشک‌ها گرفته شده است.

هدایت موشک‌های کروز امروزی توسط کامپیوتری که در آن‌ها قراردارد انجام می‌شود. در این کامپیوترها مدلی از زمین و پستی و بلندی‌های آن تا هدف وجود دارد و موشک کروز با استفاده از سیستم موقعیت‌یاب ماهواره‌ای (مانند جی‌پی‌اس) و با حرکت در نزدیکی زمین و تغییر مکرر ارتفاع و مسیر خود به هدف می‌رسد.
 
ردیابی و انهدام موشک‌های کروز با کلاهک اتمی به دلیل پرواز نزدیک به زمین برای سیستم‌های ردیاب و رادار مشکل است و به این دلیل جزو سلاح‌های هسته‌ای استراتژیک محسوب می‌شوند.

موشک کروز برای مخفی ماندن از دید سیستمهای راداری دارای دو خصوصیت است:

سطح مقطع راداری کمی دارد که ردیابی آن‌را برای سیستم‌های ضد موشکی راداری مشکل می‌کند.

به دليل استفاده از موتور توربوفن ، حرارت کمی تابش می‌کند و در نتیجه امکان قفل حرارتی روی آن نیز کم است.
 
معایب
 
این موشک در عین داشتن تکنولوژی بالا، در مقابل انواع ضعیف‌تری از مبارزات الکترونیکی شکننده است.
 
به معنای دیگر در جنگ الکترونیکی می‌توان با ارسال پالس‌های مخرب حاوی اطلاعات غلط (غیر حقیقی یا مجازی) آن را مورد هدف قرار داد، بدین صورت که بلندی‌ها را پست و پستی‌ها را ارتفاع نشان داد.
 
در این حال مسیر حرکت موشک تغییر می‌کند، اما باز می‌توان فرکانس ارسالی ماهواره را برای موشک شناسایی کرد و به آن دستورات اشتباه داد.

همچنین می‌توان آن را در بدو شلیک به کنترل خود درآورد، این امر بسیار ساده است. موشک کروز دارای دو بالچه قلاب‌دار است که به آن امکان سُر خوردن و دوام بیشتر پروازی را می‌دهد، اما در صورت عبور از هدف به علت سرعت بالا و داشتن پایانه سوختی دائم سوز نمی‌تواند مسیر رفته را باز‌گردد، که این هم از ضعف‌های آن است.
 
این سامانه از سایت پرتاب در ناوها به علت سرعت در شلیک و تعدد پایانه‌های پرتابی به خوبی استفاده می‌شود، چون ناو یک هدف متحرک بوده و یافتن آن و هدف قرار دادنش سخت و گاهی غیر ممکن است.
 
از مزایای این پرتابه می‌توان به شیرجه رفتن آن بر روی هدف اشاره کرد که این امر نشان‌دهنده کاربرد آن در زدن اهداف ثابت همچون ساختمان‌ها و سدها و سنگرها است.

موشک‌های کروز می‌توانند تا ۴۵۰ کیلوگرم مواد منفجره حمل کنند.

موشک کروز دارای چهار ویژگی زیر است:

۱- موشک در طبقات پایین جو (۳۰ کیلومتر یا ۱۰۰۰۰ پا) از نیروی برای آئرودینامیکی استفاده می‌کند.

۲- در حین پرواز قادر به تغییر مسیر و ارتفاع است و می‌تواند این کار را به دفعات تکرار کند.

۳- بردی بیشتر از ۵۰ کیلومتر دارد.

۴- در یک پرواز عادی یکسره، موشک در تمام مسیر هدایت شده و حامل انواع مختلفی از سر جنگی است. با تعریف فوق موشک‌های کروز امروزه طیف گسترده‌ای از موشک‌ها نظیر استیکس روسی، کرم ابریشم چینی، اگزوست فرانسه و هارپون آمریکا را در بر می‌گیرد.

هدایت
 
نکته مهم در مورد موشک کروز این است که این موشک به ساعت‌ها پرواز نیاز دارد.
 
با این وضعیت با توجه به هدایت اینرسی اولیه این امکان وجود دارد که موشک صدها متر از مسیر منحرف شود، زیرا اگرچه با هدایت از این نوع اینرسی امکان انحراف برای موشکی که دهها دقیقه پرواز می‌کند کم است، اما برای موشکی که ساعت‌ها باید ادامه طریق دهد مناسب نیست.
 
برای رفع عیب باید نوعی تصحیح در مسیر انجام شود تا در عمل مکمل هدایت اصلی آن باشد.
 
انواع روش‌هایی که در سامانه‌های هدایت کروز مورد استفاده قرار می‌گیرند عبارت اند از:

سامانه انطباق متقابل پشت سر هم جغرافیایی
 
این سامانه بر اساس اطلاعات دقیق توپوگرافی از زمین استوار است. در این روش محوطه‌ای از سطح زمین به طول ۱۰ کیلومتر و به عرض ۲ کیلومتر به مربع‌های یکصد متری تقسیم و ارتفاع متوسط در هر کدام از آن‌را مشخص و به صورت ماتریس (۲۰۰۰ رقم مختلف و هر رقم مخصوص مربع خاصی از زمین مورد نظر) به صورت دیجیتال به حافظه رایانه وارد می‌شود.

موشک وقتی به محوطه مورد نظر رسید ارقام اندازه‌گیری شده را با ارقام ارسالی از موشک در حافظه مقایسه می‌کند و با توجه به نتیجه مقایسه موقعیت محل شناسایی شده و دستور بعدی را از طریق دستگاه محاسبه به سامانه کنترل خودکار صادر می‌کند.
 
بررسی‌های بعدی در زمانی که موشک به هدف نزدیک می‌شود انجام می‌گیرد و سرانجام انتخاب مسیر می‌شود. این روش هدایت برای زمین‌هایی که از عوارض و ناهمواری‌های زیاد برخوردارند مناسب می‌باشد.

سامانه CDS

استفاده از خاصیت انعکاس امواج راداری در سطح زمین و یکسان نبودن آن در نقاط مختلف اساس این نوع هدایت را تشکیل می‌دهد. در این روش موشک علاوه بر رادار مجهز به دستگاهی است که نوع امواج راداری منعکس شده از نقاط مختلف زمین را تشخیص می‌دهد. موقعیت دقیق موشک نیز از طریق مقایسه ارقام موجود در حافظه و ارقام مشخص، تعیین می‌شود.

سامانه GPS

در این روش موشک با استفاده از سامانه موقعیت‌یاب جهانی با دریافت فرکانس‌های حاوی اطلاعات ماهواره‌ای (سه یا چهار ماهواره) موجود در مدار زمین وانجام محاسبات موقعیت دقیق مکانی را محاسبه و تعیین می‌کند.

پنهان‌کاری
 
موشک کروز برای مخفی ماندن از دید سیستم‌های راداری، داراي این خصوصیت‌ها است:
 
۱- سطح مقطع راداری کمی دارد که ردیابی آن را برای سیستم‌های ضدموشکی راداری مشکل می‌کند.
 
2- به خاطر استفاده از موتور توربوفن، حرارت کمی تابش می‌کند و در نتیجه امکان قفل حرارتی روی آن نیز کم است.

3- به خاطر پرواز در سطح پایین، عمدتاً از دید رادارها پنهان می‌ماند. ردیابی و انهدام موشک‌های کروز با کلاهک اتمی به دلیل پرواز نزدیک به زمین برای سیستم‌های ردیاب و رادار مشکل است و به این دلیل جزو سلاح‌های هسته‌ای استراتژیک محسوب می‌شوند.
 
تقسیم بندی

موشک‌های کروز را می‌توان از نظر اندازه، سرعت (فراصوتی یا فروصوتی)، اندازه و چگونگی پرتاب (از هوا، زمین، کشتی یا زیردریایی) تقسیم‌بندی کرد. غالباً هر موشک در انواع مختلفی طراحی شده و هر نوع متناسب با یک سکوی پرتاب خاص ساخته می‌شود. برخی اوقات انواع هوایی و زیردریایی اندکی از انواعی که از زمین یا کشتی پرتاب می‌شوند سبک‌تر هستند.
 
موشک‌های کروز بسته به شیوهٔ پرتاب به سه دسته تقسیم می‌شوند:

   1- زمین‌پایه
   2- هواپایه
   3- دریاپایه

موشک‌های کروز در کشورهای مختلف
 
کره شمالی: این کشور نوعی موشک استیکس (کرم ابریشم) را در تیرماه 1363 با برد 160 کیلومتر آزمایش کرد. موشک نخستین، از این خانواده است و در اوایل دهه 1350 از چین وارد کره شمالی شد و کره شمالی در اواخر دهه 1360 فن شناخت ساخت آن را بدست آورد.
 
چین: این کشور موشک (اچ- وای-ا) (سی-801- ساردین) و یا (سیss-ان-4) شبیه موشک اگزوست را در دهه 1350 توسعه داد و آن را در سال 1363 عملیاتی کرد و سپس نمونه بعدی آن موسوم به (اچ-وای-2) کمه آن (سی-802) است، با موتور توربوجت با برد 120 کیلومتر تولید کرد.
 
این موشک‌های ضد کشتی را می‌توان از زمین، کشتی، زیر دریایی یا هواپیما پرتاب کرد. چین تعدادی از زیردریایی‌های رده " رومشووهان" خود را برای حمل و پرتاپ موشک‌های (سی-801) از محفظه‌های خارجی سازگار کرده و همچنین عمل را برای (ی-802) توسعه داد.
 
ضمناً گزارش مجلات دفاعی دنیا از چین حاکی است که در سال 1373 توسعه نمونه بزرگتر از موشک (اچ- وای-2) با برد 180 کیلومتر در جریان بوده و مجدداً این کشور آزمایش پروفاز یک نوع موشک کروز را با برد 600 کیلومتر به اتمام رسانده است.

تایوان: این کشور همانند دیگر کشورها، ساخت موشک‌های هیوفنک که عمدتاً تقلیدی از موشک‌های دیگراست را آغاز کرده و هیوفنک-2 شباهت کمی به موشک‌های پیش داشته و در واقع بیشتر شبیه موشک‌های هاریون (آرجی ام-84) آمریکایی است.

اما این موشک هسیوفنک-2 دارای جوینده‌های دو منظوره فعال و فرو سرخ برای حمله نهایی و با بردی حدود 80 کیلومتر می‌باشد و ضمناً کشور تایوان نوع هیوفنک-3 را در مرحله توسعه دارد و احتمالاً با برد بیش از 300 کیلومتر خواهد بود.

هند: توسعه موشک‌های کروز در هند چندین سال است که در حال بررسی بوده و برنامه‌های توسعه شامل نصب یک سر جنگی روی نمونه پرنده بدون خلبان لاکشیا است که توانایی یک موشک کروز را با بردی حدود 600 کیلومتر ارائه می‌دهد.

کشور هند برنامه دیگری موسوم به کورال شامل نوع هندی موشک (اس اس-ان-2) (سان برن) برای نصب روی ناوشکن در پیش دارد و طرح دیگر هند موسوم به ساگریکا، یک موشک کروز زیردریایی یا کشتی پرتاب با برد حدود 300 کیلومتر دارد.

پاکستان: این کشور بیشتر دارای موشک‌های هاریوهن و اگزوست بوده و اخيراً موشک‌های کروز چینی (کرم ابریشم) و موشک‌های (اچ-2) و (اچ-3) آفریقای جنوبی را به خدمت گرفته است.

روسیه: کشور روسیه برنامه‌های طراحی و توسعه چندین موشک جدید کروز را در دست اجرا دارد که عبارتند از:

موشک کروز فراصوت آلفا با برد 600 کیلومتر. طرح دیگری موسوم به (3-51ام) با یک موشک دو مرحله‌ای ضد کشتی که یک مجموعه سرجنگی فراصوت جدا شونده دارد و طرح‌های یاخوبت و بشسن با موتورهای رم جت با بردی تا 300 کیلومتر.
 
اين کشور موشک (خ-101) برای جایگزینی موشک (ا-اس-15) کنت، با برد 300 کیلومتر را نيز در دست دارد.

ضمناً جمهوری‌های اتحاد شوروی سابق بزرگ‌ترین زرادخانه موشک‌های کروز را در اختیار دارند و اکثر این موشک‌ها زیر نظر روسیه است، اما اوکراین و بلاروس و قزاقستان دارای موشک‌های کروز هوا پرتاب در تسلیحات نیروی هوایی خود هستند.

فرانسه: یکی از چشمگیرترین برنامه‌ها با سرمایه‌گذاری رسمی دولتی طرح آپاچی است که رسماً در آذر ماه سال 1373 اعلام شد که سه نوع از موشک کروز است.
 
طرح آپاچی در واقع یک محفظه مربع شکل با توانایی حمل مهمات خوشه‌ای با یک سر جنگی منفرد با مجموعه هدایتی در نوک دماغه و یک موتور جت در عقب موشک است و مدل اصلی آپاچی با برد 140 کیلومتر و حمل یک محموله 520 کیلوگرمی است.

مرحله دوم و نمونه ضد تأسیسات زیر بنایی آپاچی (آ-آی) بسته به میزان حمل محموله با بردی بیش از 15 تا 400 کیلومتر خواهد داشت و مرحله سوم موسوم به اسکالپ دارای بردی بیش از 400 تا 600 کیلومتر خواهد بود.

موشک‌های اولیه که تولید می‌شوند توسط هواپیما حمل خواهند شد و احتمال دارد بعدها برای پرتاب از کشتی یا زمین سازگار شود.
 
به گفته سردار " احمد وحيدي" وزیر دفاع ايران، رونمايي از موشک جديد کروز هواپایه با برد بیشتر نسبت به نمونه‌های قبلی در دستور کار قرار دارد.

جمهوري اسلامي ايران، موشک کروز دریایی " ظفر" را به خوبي امتحان کرده که از روی شناورهای تندروی سپاه شلیک شد و هدف مورد نظر را منهدم کرد.

سامانه موشک کروز دریایی نصب شده بر روی شناورهای تندرو منطقه سوم نیروی دریایی سپاه از مهم‌ترين سامانه‌هاي موشکي ايران هستند.

موشک ظفر ضد کشتی، کوتاه برد و راداری است و قادر است اهداف کوچک و متوسط را با دقت بسیار بالا هدف قرار داده و منهدم کند.
 
از ویژگی‌های این موشک می‌توان به قابلیت نصب روی انواع شناورهای سبک و تندرو، وزن کم با قابلیت ضد جنگ الکترونیک بالا و قدرت تخریب فوق العاده اشاره کرد.

این سامانه صددرصد بومی است و به دست توانمند متخصصان زبده و کارآمد داخلی ساخته شده است.

موشک ظفر پس از شلیک با کاهش ارتفاع به مرحله کروز می رسد تا از دید دشمن پنهان بماند و در مرحله پایانی پس از کشف هدف، در ارتفاع پایین هدف را منهدم می کند.
 
موشک ظفر قادر است هر سه ثانیه به صورت تکی و چند تایی اهداف را مورد اصابت قرار دهد.

موشک‌های کروز در سقف پروازی و ارتفاع مشخص از سطح به هدف برنامه‌ريزی شده اصابت می‌کنند. اين موشک‌ها با يک برنامه‌ريزی دقيق، سريع و برق آسا دشمن را آماج قرار می‌دهند.
 
به گفته یکی از مسئولان وزارت دفاع، اين موشک نسبت به موشک‌های کروز قبلی، دارای برد بلندتری است که تحولی در موشک‌های کروز به شمار می‌آيد.

به گفته این مقام مسئول، موشک‌های کروز در سقف پروازی و ارتفاع مشخص از سطح به هدف برنامه ‌ريزی شده اصابت می‌کنند و اين موشک‌ها با يک برنامه‌ريزی دقيق، سريع و برق آسا دشمن را آماج قرار می دهند.

موشک کروز پس از شلیک در ارتفاع پایین به حرکت در می‌آيد و به صورت پایدار و هوشمند به سمت هدف حرکت می‌کند، زيرا در خرج اصلی این موشک از موتور جت استفاده شده مقابله با آن به حداقل می رسد. دقت اين موشک به صورت 100%  است.

ایران، دومین کشور پس از آمریکا در ساخت موشک کروز دریایی است. بنا به گفته برخي از کارشناسان نظامي، دقت موشک‌هاي کروز ايران سه برابر موشک‌هاي کروز آمريکا است.