انفجار بمب آسیب‌های اجتماعی در آینده

در سال‌های اخیر به‌دلایل مختلف از جمله کم‌رنگ شدن ارزش‌های دینی و نبود نظارت اجتماعی میان مردم و بی‌تفاوتی افراد جامعه نسبت به یکدیگر انواع مسائل و آسیب‌های اجتماعی فرصت بروز و ظهور پیدا کردند تا آنجا که محققان و متخصصان این حوزه نسبت به رشد صعودی آسیب‌ها در آینده ابراز نگرانی می‌کنند. برای آگاهی از تعریف دقیق آسیب‌های اجتماعی و انواع آن با مهدی سروی همپا، رئیس کارگروه آموزشی ــ پژوهشی انجمن مددکاران اجتماعی ایران به گفت‌وگو نشسته‌ایم که از نظرتان می‌گذرد:

تسنیم: آسیب‌های اجتماعی را تعریف کنید، و بفرمایید اساساً‌ آسیب‌ها تحت چه شرایطی بروز پیدا می‌کنند؟

سروی: در متون علمی تعریف های گوناگونی برای این اصطلاح آمده است؛ اصولاً  آسیب اجتماعی به هر نوع عمل جمعی یا فردی اطلاق می شود که در چارچوب اصول اخلاقی و قواعد عام عمل جمعی رسمی و غیر رسمی، محل فعالیت کنشگران  قرار نمی‌گیرد و در نتیجه با منع قانونی یا قبح اخلاقی و اجتماعی روبرو می‌شود. هر عملی که از طرف جامعه به عنوان هنجار شکنی تعریف شود، در حیطه ‌آسیب ها قرار می گیرد که البته هم هنجار رسمی و هم غیر رسمی را شامل می‌شود.هنجار رسمی قوانینی هستند که توسط حکومت تعیین می شود و هنجار غیر رسمی هم آداب و رسوم جاری و ساری در یک جامعه است. اگر هنجارها شکسته شود آسیب اجتماعی وجود می آید، اما زمانی که آسیب‌ها از یک حدی خارج شود و موجب نگرانی عام مردم شود، تبدیل به مسئله اجتماعی می‌شود.به طور مثال در طول تاریخ طلاق همیشه وجود داشته، اما هیچ‌گاه به عنوان مسئله نبوده ولی زمانی که همه گیر شده و به دلایل مختلف سن زندگی مشترک کاهش پیدا کند، تبدیل به مسئله اجتماعی می شود. در مورد اعتیاد نیز همینطور است چرا که این مسئله قدمت زیادی دارد، اما چرا در دهه‌های اخیر برجسته شده و همه در مورد آن صحبت می‌کنند؟ به این علت که دایره مسئله اعتیاد گسترده و فراگیر شده و عملاً به این مرحله می رسد که هر خانواده یک معتاد داشته باشد. در واقع اگر بخواهیم دقیق‌تر بگوییم 70 میلیون معتاد بالقوه داریم، یعنی اینقدر این دایره گسترده است که می‌توانیم بگوییم هر فرد یک معتاد بالقوه است که اگر در یک شرایط خاص قرار بگیرد به فعالیت می رسد و در کمین است.

تسنیم: آیا می‌توان برای آسیب‌های اجتماعی دسته بندی خاصی قائل شد؟

سروی: شاید نتوان دسته بندی خاص قائل شد چون دایره آن گسترده است...

تسنیم: منظور این است که اصطلاح " آسیب های نوظهور یا نوپدید" که در دهه های اخیر مطرح شده است چه نوع آسیب‌هایی است؟

سروی: آسیب های نوین یا نوپدید بیشتر در شبکه فضای مجازی و ارتباطی مدرن به وجود آمدند، انواعی از اعتیاد به اینترنت، اعتیاد به کار، اعتیاد به روابط جنسی امروز به عنوان آسیب های نوین محسوب می‌شوند که به روابط بین فردی و درون جامعه خدشه وارد می کنند. اگر به تاریخ نگاه کنیم خیانت به همسر همواره وجود داشته اما چون موارد آن زیاد نبود، به چشم نمی آمد اما به دیلیل اینکه امروزه موارد آن زیاد شده نگران کننده است... .

تسنیم: اصطلاحی که به طور اختصاصی برای این مسئله به کار برده می‌شود " روابط فرازناشویی " است. تعریف دقیق شما از این اصطلاح چیست؟

سروی: روابط فرازناشویی یعنی یک فرد متأهل، چه مرد و چه زن، خارج از روابط زناشویی قانونی خود با دیگری روابط جنسی برقرار کند... .

تسنیم: آیا صرفاً به  روابط جنسی محدود می‌شود؟

سروی: خیر صرفاً‌ اینطور نیست. بسته به اینکه یک مرد یا زن چه خلأ‌های روحی و روانی داشته باشد، حتی می تواند با نگاه و گفتگوی لذت بخش این خلأ‌ها را پر کند اما زمانی بیشتر نگران کنند می‌شود که به رابطه جنسی منتهی شود... .

تسنیم: اینکه می فرمایید اخیراً این مسئله زیاد شده از کجاست؟ چون قطعاً آمار مشخصی در این زمینه وجود ندارد؟

سروی: در بحث‌های پژوهشی برخی آمارها رسمی هستند به طور مثال در سالنامه آماری می‌توان تعداد افراد معتاد در سال 91 یا تعداد فروشندگان مواد مخدر وجنسیت فروشندگان را پیدا کرد و هر فردی که قصد پژوهش داشته باشد، می‌تواند به این آمار مراجعه کند، اما برخی موارد و آسیب ها آمار رسمی ندارند. زیرا اولاً جامعه هنوز آن را نپذیرفته و باور به وجود چنین آسیبی ندارد و دوم اینکه انتشار آمار این آسیب‌ها به جامعه ضربه وارد می‌کند. در واقع در یک کشور اسلامی در واقع ارتباط  فرا زناشویی اصلاً معنایی ندارد و مثل مسائل دیگر از جمله اعتیا د وطلاق نیست، چرا که اگر فرزند یک خانواده معتاد شود پدر این را با دیگران مطرح کرده و حتی کمک نیز می‌خواهد یا اگر فرزندش طلاق بگیرد باز هم مطرح می‌کند، چون ضد ارزش شناخته نمی شود. اما ارتباط فرا زناشویی چون ضد ارزش محسوب می‌شود و آمار رسمی نیز ندارد... .

تسنیم: اگرمسئله ای ضد ارزش باشد یعنی نباید در مور دشیوع آن به جامعه آگاهی داد؟

سروی: بنده به عنوان یک پژوهشگر معتقدم همه آمارها باید در اختیار محققین قرار بگیرد، اما پژوهشگران باید با زبان خاصی به عموم جامعه اطلاع دهندتا مردم دچار تشویش نشوند و احساس نکنند که دنیا به آخر رسیده است. اما به دلیل ویژگی ذاتی ایرانی‌ها در پیگیری حوادث، آمار دادن در این زمینه ضربه زننده است و فضا را متشنج می‌کند لذا باید آمار این مسائل در اختیار پژوهشگران قرار بگیرد و آنها روی مسئله تحقیق کرده و نتیجه را با ادبیات خاصی به مردم عادی منتقل کنند. ما معتقدیم که مددکار اجتماعی نقش حساس کردن جامعه را دارد اما باز هم باید با ادبیات خاصی این موضوع صورت بگیرد.

تسنیم: یکی از علل بروز روابط فرازناشویی نارضایتی جنسی بین زوجین است .لطفاً در این رابطه توضیح بفرمایید؟

سروی: مراکزی وجود دارند که به طور خاص در این مورد به تحقیق می پردازند، اما به علت وجود تابو در جامعه، تحقیقات و آمارها علنی نمی‌شود و البته ما هم موافق دسترسی افراد غیرمتخصص به این پژوهش‌ها وآمارها نیستیم. اما بنده طبق مطالعات خود یک نمای کلی از این موضوع به شما نشان می‌دهم. یکی از لذت های زندگی روزمره زندگی هر فردی لذت جنسی است که با شاخص آیلتز سنجیده می شود. در گذشته مردان درباره ارگاسم زنان اطلاعی نداشتند و تصور این بود که فقط مردان باید به این حالت برسند. اما به مرور زمان وافزایش مطالعه در این زمینه  آگاهی زن و مرد از این مورد بیشتر شد.تحقیقات نشان می‌دهد که نمره آیلتز مردان بین 3 تا 7 دقیقه است و در مورد زنان 20 دقیقه به بالاست و نکته مهم این است که زوجین باید این تفاوت را بدانند. زیرا به علت عدم آگاهی ممکن است چند اتفاق بیافتد. اول اینکه مرد چنین چیزی را قبول ندارد و با نگاه سنتی به این مسئله لذت جنسی را فقط حق خود می‌داند و زن هم به دلیل حجب و حیا این موضوع را ابراز نمی‌کند و ممکن است برای جبران این مسئله ارتباط فرازناشویی را باز کند.حالت دوم این است که اختلال جنسی در مورد زن یا مرد وجود دارد و به علت وجود تابو در جامعه افراد برای حل اختلالات جنسی به مشاوره و روانشناسی مراجعه نمی‌کنند و مشکل حل نمی‌شود و بدتر اینکه درصد زیادی از آقایان برای حل مشکل جنسی با روی آوردن به مواد مخدر محرک جنسی، خود درمانی می‌کنند و تصور این است که با یک یا دو بار مصرف مواد معتاد نمی‌شوند. نکته ای که بر آن تاکید می‌کنم این است که با مراجعه به مراکز مشاوره و آموزش چند تکنیک ساده یا مصرف داروهای موثری که مخدر نیستند  بسیاری از مشکلات جنسی قابل حل هستند اما متاسفانه این اتفاق کمتر میافتد.

تسنیم: علل به وجود آمدن اختلالات جنسی معمولاً چیست؟

سروی: در این مورد می توان گفت مصرف بیش از حد فست فودهای غیر استاندارد و کنار گذاشتن سبک غذای مدیترانه‌ای که اصل سبد غذایی ما بوده و باید باشد و دلایل دیگر  باعث بروز این مسئله شده است. در بین زوجین ممکن است هر دو نفر یا یکی از آنها اختلالات جنسی داشته باشند، که از دو راه قابل حل است. اول اینکه با مراجعه به متخصص و مشاور و فراگیری آموزش این مشکل حل شود. اما در حالت دوم افراد این حق را برای خود قائل می‌شوند که خارج از خانه خود را تامین کنند.نکته قابل تأمل این است که اختلالات جنسی تنها دلیل ارتباطات فرازناشویی نیست بلکه متأسفانه شبکه های ماهواره ای به طور گسترده در حال ترویج فرهنگ ارتباط خارج از خانه هستند و نشان می دهند که این ارتباط حتی در کشورهای عربی هم رو به افزایش و قبح آن ریخته است .بنابراین به طور مثال خانم یا آقایی که از همسرش رضایت جنسی ندارد تا یک زمان خود کنترلی می کند اما با دیدن این برنامه ها کم‌کم تحت تأثیر قرار می‌گیرند و این دقیقاً معنای جنگ نرم است؛ چون دشمن شیوه خود را از نظامی به فرهنگی تغییر داده است. این برنامه‌ها که در دفعات متعدد تکرار می‌شوند و در ساعت‌های پرمخاطب پخش می‌شود تاثیر مخرب خود را بر بنیان خانواده ایرانی می‌گذارد. به علاوه این تاثیر خود را بر روابط جنسی قبل از ازدواج هم گذاشته و مشاهدات نشان می دهد که رابطه قبل از ازدواج  کم‌کم یک حق تلقی می‌شود... .

تسنیم: در حال حاضر زندگی مشترک زیر سقف بدون ثبت رسمی هم باب شده است.

سروی: بله و نام آن را شریک یا همزیست می‌گذارند و علت آن این است که از ارزش‌ها فاصله گرفته‌ایم و به سمت ارزش های وارداتی غربی رفته ایم... .

تسنیم: در اثر چه عواملی به این نقطه رسیده ایم؟ زیرا  به طور مثال یک مسئول یا یک کارشناس مددکاری و حتی یک فرد عادی  هم در جامعه  به اثرات مخرب ماهواره اذعان دارد اما واقعاً چرا به این نقطه رسیده‌ایم؟

سروی: ترجیح می دهم به این سؤال به صورت ریشه‌ای پاسخ دهم. افراد جامعه را می توان به 4 گروه تقسیم کرد. دسته اول افرادی هستند که هم هدف و هم وسیله را می پذیرند و افراد بهنجار نام دارند مثل دانش آموزی که کنکور را پذیرفته و می داند که برای ورود به دانشگاه باید درس بخواند.گروه دوم اهداف را نمی‌پذیرند اما وسیله رسیدن به هدف را قبول دارند، مثل افرادی که نماز و روزه را قبول دارند اما به هدف که رسیدن به تعالی و قرب خداوند است توجه نمی‌کنند. افراد دسته سوم اهداف را قبول دارند اما ابزار را قبول ندارند مثل افرادی که قرب الهی را قبول دارند اما معتقدند با نماز و روزه به آن نمی رسند و مثلاً با کمک کردن به مستمندان به این هدف می‌رسند به این دسته مخترعین می گویند یعنی کسانی که ابزار برای خود اختراع می‌کنند. دسته چهارم کسانی هستند که نه هدف را قبول دارند و نه مسیله را که به دو گروه تقسیم می‌شوند. گروه اول از دسته چهارم افرادی هستند که خلاق بوده و با تفکر هدف و ابزار جدید تولید می‌کنند. دسته دوم گروه چهارم کسانی هستند که ابزار و هدف را قبول ندارند و ذهن خلاقی هم ندارند که تولید هدف و ابزار کنند و چون اهداف سایرین را نیز قبول ندارند، عملاً در خلأ قرار گرفته و منزوی می‌شوند. همین انزوا آسیب زا است که به دنبال خود هنجارشکنی، انحراف، اعتیاد وغیره را به وجود می آورد. اگر دقت کنید متولدین دهه 70 به بعد غالباً مصرف کننده پرورش پیدا کرده و تولید کننده علم و تفکر و تجزیه و تحلیل  نیستند و با سبک زندگی مصرفی خو می‌گیرند و تلاشی برای بدست آوردن نمی‌کنند. این دسته دسته ای هستند که هنجار شکنی کرده و با قوانین از جمله عدم استفاده از ماهواره مقابله می‌کنند. اما به صورت علمی 3 راه حل برای این مسئله وجود دارد. راه حل‌ها در سه سطح مددکاری شامل پیشگیری، مداخله و بازتوانی هستند . تا زمانیکه بتوانیم پیشگیری را مقدم به هر کاری می‌دانیم که از این نقطه به بعد کسی به این جمع اضافه نشود اما در مورد افرادی که درگیر هنجارشکنی و آسیب شده اند مداخله صورت گرفته و پس از درمان آنها را بازتوان می‌کنیم یعنی فرد را به حالت زندگی عادی و جمعی بازمی‌گردانیم.

تسنیم: ویژگی‌های خاص شهر تهران چقدر در بروز آسیب‌های اجتماعی دخیل است؟

سروی:در این زمینه بحثی داریم بنام همبستگی اجتماعی که یک نظارت اجتماعی را پشتوانه خود دارد. در شهرهای کوچک ‌آسیب‌ها به مراتب کمتر است، چون مردم همدیگر را می شناسند و نظارت اجتماعی اطرافیان زیاد است، اما در شهرهای بزرگ حتی همسایگان در یک مجتمع آپارتمانی هم یکدیگر را نمی‌شناسند و همین امر باعث می‌شود افراد آزادی عملی برای هنجار شکنی پیدا کنند و عامل‌های محافظ نمی‌توانند کاری از پیش‌ ببرند زیرا عامل‌های بوجود آورنده قویتر عمل می‌کنند. در شهر تهران سرقت یا تجاوز بیشتر در بالای شهر اتفاق می‌افتد اما عاملین آن از مناطق جنوب شهر هستند. محققین نام آن را سفر مجرمانه می‌گذارند یعنی فرد با آگاهی از اینکه در منطقه خود به دلیل نظارت اجتماعی نمی‌تواند خلاف کند بنابراین به منطقه بالای شهر که هیچکس او را نمی‌شناسد سفر کرده و خلاف می‌کند. این یک ویژگی شهر تهران است؛ مسئله دیگر در مورد شهر تهران مسائلی مانند ترافیک، آلودگی هوا، شلوغی و ازدحام جمعیت است که عواملی برای استرس و فشار بیشتر هستند که مردم را از زندگی عادی خارج کرده و دچار آسیب می‌کنند.

تسنیم: آسیب های خاص زنان به طور کلی و در تهران چه مواردی هستند؟

سروی: یکی از آسیب‌های عمده این است که جامعه در حال افزایش آگاهی و اطلاعات زنان از طریق کانال‌‌های مختلف است و آنها را از حقوق خود آگاه می‌کند اما متاسفانه بستر این آگاهی در جامعه وجود ندارد. بخشی از تضادی که امروزه بین زوجین وجود دارد به این دلیل است آگاهی زنان بالا رفته و حق طلبی آنها زیاد شده اما چون زمینه اعمال آن حق‌طلبی در جامعه وجود ندارد یک فرد با سه حالت مواجه می‌شود: در حالت اول فرد منزوی یا افسرده شده  و یا دچار تنش عصبی می‌شود و یا از همه مهمتر هنجارشکن می‌شود تا زمینه این حق طلبی فراهم شود و این مهمترین آسیب را به بنیان خانواده وارد می‌‌کند. بنابراین ما در کلاس‌های توانمندسازی زنان تصمیم گرفتیم که آقایان هم حضور داشته باشند چرا که فضا، قانون و هنجارها از توانمندسازی زنان حمایت نمی‌کند و این افزایش آگاهی زنان عملاً به خود آنها ضربه وارد می کرد.

تسنیم: ریشه های آسیب اجتماعی  از نظر شما چیست؟

سروی: آسیب های اجتماعی مانند یک زنجیره به هم متصل هستند و ریشه های آنها را باید در ارتباط با هم پیدا کرد چرا که طلاق به اعتیاد، فرازناشویی به ازدواج غلط و ازدواج غلط به نداشتن آگاهی ربط دارد. انجمن مددکاران معتقد است برنامه‌های آموزشی و کلان یک سازمان یا نهاد در این مورد برای همه افراد یک جامعه به طور کلی کاربرد ندارد.

تسنیم: تابوی آموزش در مورد مسائل جنسی را چطور می‌توان از بین برد؟

سروی: این مسئله  باید از خانواده شروع شود،زیرا به طور مثال یک دختر آشپزی را از مادرش می آموزد یا به سن قاعدگی که می رسد برخی از مسائل را از مادر یاد می گیرد. اما چرا مادر یک رابطه جنسی سالم را به دخترش یاد نمی دهد؟ برای این موضوع دو دلیل وجود دارد: اول اینکه خود مادر بلد نیست زیرا خودش هم آموزش  در این مورد آموزش ندیده است. دوم اینکه تصور غالب صحبت کردن علنی در مورد این مسئله را قبیح می‌داند؛ البته بین دختر و مادر این صحبت ها به صورت دو پهلو وجود دارد اما در بین پسران و پدران همین حالت دو پهلو هم وجود ندارد. این آموزش در نهاد خانواده انجام نمی‌شود، نهاد دیگر آموزش و پروش است که در این زمینه از خانواده ضعیف‌تر عمل کرده و عملاً  آموزشی در این زمینه ندارد. در دانشگاه هم که در حدود 2 واحد درسی داریم و استاد دانشگاه آنقدر تحت فشار قرار می گیرد که مجبور است خیلی مختصر و محدود و در حد یک واحد درسی آموزش دهد. به نظر بنده چاره این است که در وهله اول خانواده به کمک مددکاران و محققان در این زمینه آموزش ببیند و در مرحله بعدی در چارچوب احترام و حیای خانواده به  فرزند آموزش داده شود.

تسنیم: در همایش روز مدکاری اجتماعی یکی از مسئولان، سال 95 را به عنوان سال اوج آسیب‌های نو پدید دانستند؟ نظر شما چیست؟

سروی: به نظر بنده تعیین زمان خاص برای این موضوع علمی نیست، چون امور اجتماعی به هر تلنگری وابسته است و پیش‌بینی در این زمینه بر اساس مقایسه رشد آسیب‌ها در دوران اخیر است. اما بنده معقتدم با این روند در حوزه آسیب ها بمبی در کشور منفجر خواهد شد، چرا که ماهنوز برنامه ای در سطح کلان در این حوزه نداریم.

گفت‌وگو از: زهره رمزی‌، بخش اجتماعی خبرگزاری تسنیم