رقابت پزشکی قانونی تهران با FBI

مهر- پزشکی قانونی به شکل نوین آن در ایران از حدود ۹۰ سال پیش به صورت اداره‌ای وابسته به وزارت دادگستری فعالیت خود را آغاز کرد. با توسعه روش‌های کشف جرم و افزایش نیاز مجامع قضایی به خدمات پزشکی قانونی به اداره کل تبدیل شد و در سال ۱۳۷۲ با تصویب مجلس شورای اسلامی، سازمان پزشکی قانونی کشور به عنوان سازمانی مستقل و زیر نظر رئیس قوه قضائیه تأسیس شد.

هم اکنون پزشکی قانونی در مورد مرگ‌های ناگهانی طبیعی در بالغین و کودکان، شکنجه و مرگ در زندان، تشخیص هویت، تروماتولوژی (ضرب و جرح)، سلاح گرم و انفجارات، خفگی‌ها، غرق‌شدگی‌ها، تروماهای حرارتی (سوختگی، سرمازدگی، گرمازدگی)، برق‌گرفتگی و صاعقه‌زدگی، حاملگی و سقط جنین، نوزادکشی، کودک‌آزاری، مسائل جنسی در پزشکی قانونی، کلیات سم‌شناسی، الکل‌ها، داروهای مخدر و توهم‌زا، آفت‌کش‌ها، سموم گازی و سموم دارویی، مرگ در محیط کار و غیره آزمایش، تحقیق و اعلام نظر کرده و نتایج آن را بر اساس طبقه بندی به مراجع قضایی یا رسانه ها اعلام می کند.

حالا اینکه جایگاه پزشکی قانونی ایران در کشف جرم در چه درجه ای قرار دارد جای تحقیق و مطالعه و مقایسه دارد. امروزه پزشکی قانونی کشورهای پیشرفته با استفاده از بخار شیشه توانسته اند اثر انگشت را در سطوح غیرقابل شناسایی را کشف کنند. حتی با ایجاد واحدهای دندان شناسی و کالبد شکافی مجازی و سه بعدی توانسته اند انقلابی در این علم ایجاد کنند. ولی آیا پزشکی قانونی ایران در این سطح قرار دارد؟

گشت و گذار در آزمایشگاههای محرمانه و گفتگو با کارشناسان حرفه ای در بخش سم شناسی و ژنتیک پزشکی قانونی تهران می تواند بخشی از اسرار حرفه ای در کشف جرم و جایگاه ایران در پزشکی قانونی جهان را مشخص کند.

بوی نامطبوع مایع های تثبیت کننده اجزای بدن انسان برای رفتن به آزمایشگاه و دیدن صحنه چرخ شدن بخشهایی از کبد انسان برای هر شخص عادی غیرقابل تصور است. حالا پا در بخچالی بگذاریم که داخل آن اجزای بدن و بانکی از نمونه های آزمایشگاهی در پرونده های قضایی در آن نگهداری می شود. همه اینها جزوی از کار گروهی کارشناس آزمایشگاهی در آزمایشگاه پزشکی قانونی در کهریزک است. مکانی که بیشترین پرونده های جنایی و کشف جرم به آزمایشگاههای تخصصی آن سرازیر می شود. در مجموعه آزمایشگاههای کهریزک از تشریح جسد تا بخشهای ژنتیک، سم شناسی و کشف جرم در حال فعالیت است و به گفته مسئولان پزشکی قانونی اگر بودجه این سازمان مورد توجه دولت و مجلس قرار بگیرد شاهد انقلابی بزرگ در علوم پزشکی قانونی و به ویژه بانک ژنتیک خواهیم بود و این آزمایشگاهها افزایش خواهد یافت.

دکتر مریم اخگری مسئول بخش سم شناسی پزشکی قانونی تهران است که از سال ۸۲ وارد این سازمان شده و در آزمایشگاه تخصصی کهریزک فعالیت می کند. می گوید آن زمان که آمدم تنها یک دستگاه GCMS بود ولی امروز می توانیم در آنالیز یک سم در حد بیکوگرم دارو و سم را شناسایی کنیم. البته این کار با ۵ دستگاه HPLC است که وارد مجموعه پزشکی قانونی تهران شده است.

۱۰ روزه پاسخ پرونده های مرگ مشکوک به مسمومیت آماده می شود

وی در مورد فعالیتهای این بخش می گوید: تمام داروهایی که به عنوان دارو شناخته شده است اگر بیش از مصرف درمانی از آن استفاده شود منجر به مسمومیت و فوت فرد می شود. البته مواردی که به پزشکی قانونی ارجاع می شود شاید مسمومیت بر اثر دارو نباشد و مواردی مانند مخدرها، محرک ها و حتی سموم ناشناخته هم هستند. در تمامی این موارد اگر فرد منجر به فوت شود پرونده به پزشکی قانونی ارجاع می شود.

وی در پاسخ به اینکه آیا تعیین علت مرگ توسط این گروه از کارشناسان سم شناسی تعیین می شود گفت: موضوع تعیین علت مرگ یک کار گروهی و جمعی است. پزشک متخصص تشریح می کند و نمونه را به سم شناسی ارجاع می دهد. بعد کار گروه سم شناسی آغاز می شود و در انتها تمامی نتایج موجب تشخیص کامل و بدون اشکال خواهد شد. البته این را باید بگویم که نمی گذاریم پرونده ها تجمیع شود و در کوتاهترین زمان با سرعت و دقت لازم پاسخ آزمایشات را به مراجع قضایی ارائه می کنیم. که میانگین برای هر آزمایش اگر روند طولایی نداشته باشد کمتر از ۱۰ روز است.

دکتر مریم اخگری در مورد اینکه می توانید بگوئید چه مدت برای تشخیص نوع سم زمان لازم است گفت: نمی شود زمان خاصی را گفت. گاهی برای تعیین علت فوت زمان پرونده بسیار طولانی می شود. به عنوان مثال تاریخچه مصرف دارو در فرد فوت شده و حتی مصرف دارو در بستگان و اطرافیان هم در پرونده تاثیر دارد. داروها ساختمان یکسان ندارند برخی در خون، برخی در کبد و برخی از طریق ادرار قابل شناسایی هستند. اگر هم مسمومیت خوراکی باشد در کیسه معده می توان آزمایش کرد.

خانم دکتر اخگری در حال آزمایش نمونه انسانی برای تشخیص سم

کبد انسان را چرخ می کنیم تا بافتها و هموژن ها برای تشخیص سم یکنواخت شود

مسئول بخش سم شناسی در مورد چرخ کردن کبد یا بخشی از بافتهای بدن در آزمایشگاه گفت: این کار برای یک نواخت کردن هموژن ها است. از این طریق می توانیم دارو را از بافت خارج کنیم. شاید سوال کنید مگر داروهای ناشناخته هم داریم که باید بگویم هر روز مواد و داروهای جدید در بازار تولید و عرضه می شود و ما باید به روز باشیم.

دکتر اخگری در پاسخ به اینکه آیا امروز می توانید هر گونه سوء مصرف مواد مخدر و مشتقات آن را شناسایی کنید گفت: سال ۸۴ روزهایی بود که مخدرهای جدید در بازار عرضه شد. آن روزها دست و بال ما برای شناسایی مخدرها بسته بود چون شناخت آنها سخت و دستگاهها هنوز به روز نبودند ولی امروز به جرات می توان گفت که آزمایشگاههای پزشکی قانونی در سراسر کشور می تواند به سرعت مخدرها را شناسایی کند. حتی در مشتقات آنفتامین ها و داروهای محرک هم به توانمندی شناسایی رسیده ایم.

هر گونه دستکاری و تقلب برای اخلال در آزمایش قابل شناسایی است

وی در پاسخ به اینکه برخی افراد معتاد از موادخاصی مانند کاربن یا مواد شیمیایی استفاده می کنند تا در آزمایش ادرار و خون مخدر قابل شناسایی نباشد گفت: روشهای ما اینقدر آسان نیست که آنها به آسانی بتوانند آزمایشگاه را دور بزنند. ما باید در پرونده ها پاسخگوی قوه قضائیه و دادگاه و کاراگاهان باشیم برای همین دقت در آزمایشات لازم است. البته هر گونه دستکاری برای اخلال در آزمایش را هم مشخص می کنیم.

امکان جابجایی و دستکاری در آزمایشات پزشکی قانونی وجود ندارد

مسئول بخش سم شناسی پزشکی قانونی تهران در پاسخ به اینکه آیا ممکن است در بخش آزمایشگاه یکی از پرسنل نمونه ای را به نفع پرونده ای جابجا کند گفت: این کار اصلا امکان ندارد. دلیلش این است که تمامی نمونه ها طی یک پروتکل خاصی وارد آزمایشگاه می شود. بعد هر کدام دارای کد شناسایی شده و نمونه ها وارد آزمایشگاه می شود و ما با شماره ها سرو کار داریم و اینکه این شماره برای کدام پرونده است کسی خبر ندارد.

دکتر اخگری در پاسخ به اینکه آیا می توان گفت که مرگ یک فوتی بر اثرآلودگی هوا بوده است گفت: البته بنزن، سیگار و آلودگی هوا در مرگ افراد تاثیر گذار است ولی نمی توانیم بگوئیم که مرگ بر اثر آلودگی هوا بوده است. آزمایشگاه سم شناسی چندین بخش دارد از بخش الکل ها گرفته تا گازهای فرار که در این روند هر بخش آزمایشات و تحقیقات خود را انجام می دهد.

دکتر ناجی در کنار نخستین رایانه و دستگاه کشور در آزمایشگاه ژنتیک پزشکی قانونی

در کنار واحد سم شناسی بخش دیگری وجود دارد که دهه اخیر به مهمترین بخش در کشف جرائم تبدیل شده است. خانم دکتر ناجی رئیس بخش ژنتیک پزشکی قانونی تهران است. که می توان وی را از اولین های ایجاد آزمایشگاههای ژنتیک در کشور معرفی کرد. این کارشناس باتجربه در گفتگو با خبرنگار مهر می گوید: من از سال ۷۳ وارد پزشکی قانونی شدم و از سال ۷۴ آزمایشگاههای ژنتیک راه اندازی شد. البته آن سالها بیشتر از طریق آزمایشهای خونی و بررسی های خویشاوندی و گرفتن خون از جسد امکان بررسی وجود داشت. آموزش های تخصصی در خارج از کشور موجب شد تا در سال ۷۶ بتوانیم به صورت تخصصی به پرونده های رسیده در بخش ژنتیک پاسخ دهیم. آن سالها دستگاه خاصی نداشتیم و کارها به صورت دستی بود. ولی امروز با ورود دستگاه های پیشرفته و بالا رفتن سطح آگاهی و تخصص و تجربه کسب شده می توانیم بگوئیم که برابر دنیا پیش می رویم.

دکتر ناجی در پاسخ به اینکه هم اکنون FBI آمریکا از پیشرفته ترین آزمایشگاههای پزشکی قانونی برخوردار است و آیا ایران به این سطح برای کشف جرم از طریق علم ژنتیک رسیده است گفت: ما با FBI رقابت می کنیم و کمتر از آنها نیستیم. چرا که دستگاهها و متدهای ما مانند هم است.

رئیس بخش ژنتیک پزشکی قانونی در پاسخ به اینکه آیا مراجعات شخصی هم برای آزمایش ژنتیک انجام می شود گفت: مراجعه شخصی نداریم و بیشتر کار ما در مورد پرونده های قضایی است. از اثبات نسب و خویشاوندی برای گرفتن شناسنامه و یا انحصار وراثت و حضانت فرزند تا تعیین هویت اجساد از مهمترین کارهای آزمایشگاه ژنتیک است. ما در این آزمایشگاه هم با اجساد مصلح شده روبرو هستیم و هم با اجساد سوخته و غیرقابل شناسایی و در بخش دیگر آزمایشگاه بر روی آثار جرم اعم از خون و مو ، مدفوع، ادرار، تجاوزات و بزاق دهان و غیره کار می کنند.

کارشناسان آزمایشگاه پزشکی قانونی باید در صحنه جرم حضور داشته باشند

دکتر ناجی در این گفتگو می گوید: تنها با دستگاه نمی توان گفت که نتیجه ژنتیک همین است چرا که دستگاه در کنار کارشناس نتیجه خود را محکم می کند. این کارشناس با تجربه علوم آزمایشگاه ژنتیک با انتقاد از برخی سیاستهای غیرکارشناسی می گوید: متاسفانه جای کارشناسان علوم ژنتیک و پزشکی قانونی در کنار اجساد و صحنه جرم است ولی هیچ وقت از ما در صحنه جرم استفاده نمی شود. مثلا در صحنه تصادف و جرم بقایا مو و پوست و خون می تواند رد پای قاتل را بر جا بگذارد ولی بسیار مشاهده شده است که چاقو می رود نیروی انتظامی و جسد به پزشکی قانونی ارجاع می شود! و همین موجب طولانی شدن روند کشف جرم خواهد شد.

مسئول بخش ژنتیک پزشکی قانونی تهران با بیان اینکه در برخی موارد باید پرونده ها در صف آزمایشگاه ژنتیک بمانند گفت: در این بخش ما کمبود نیرو داریم و باید ۲ برابر این تعداد نیرو در اختیار داشته باشیم. چرا که بسیاری از پرونده های کشوری هم به آزمایشگاه مهریزک ارجاع می شود.

ناجی در پاسخ به اینکه آیا شناسایی استخوانهای شهدا با علوم ژنتیک در پزشکی قانونی انجام می شود گفت: سپاه این کار را از طریق بیمارستان بقیه الله تهران انجام می دهد.

حقوق یک میلیون تومانی برای چنین کار پرخطر و حساسی بسیار کم است

این استاد علوم آزمایشگاهی از تاثیرات بسیار نامناسب محیط کاری در روحیه کارکنان آزمایشگاه پزشکی قانونی سخن می گوید و معتقد است که مشاهده تیکه های بدن انسان، قسمتهای جدا شده از داخل بدن، بدن های سوخته و استخوانها و حتی جنین بسیار در افراد تاثیر گذار است. شاید در ظاهر تاثیر مستقیمی نداشته باشد ولی در دراز مدت می تواند تاثیر منفی داشته باشد. این در حالی است این نیروی آزمایشگاهی باید با مواد سرطان زا هم دست و پنجه نرم کند. حالا همین نیرو با مدرک تحصیلی دکترا و فوق لیسانس و با این کار بسیار دقیق و حساس که با جان آدمها و احکام حساس قضایی و گناهکار یا بیگناهی افراد سرو کار دارد حقوقش زیر یک میلیون تا یک میلیون و ۵۰۰ هزار تومان است. این در حالی است که در کشورهای پیشرفته اینگونه مشاغل از تسهیالات و حقوق بالایی برخوردار است. حتی همکارانی داشته ایم که تهدید به مرگ هم شده اند.

توصیه به افرادی که مورد تجاوز قرار می گیرند

دکتر ناجی که ۱۸ سال سابقه کار در آزمایشگاه ژنتیک دارد خطاب به افرادی که مورد تجاوز قرار می گیرند می گوید: این افراد البته بسیار اندک هستند ولی باید سریعا خود را به مراجع قضایی برای ورود به آزامایشگاه پزشکی قانونی معرفی کنند تا ما بتوانیم سریع تر و با دقت بیشتر آزمایش داشته باشیم. هر چه بگذرد فرد به حقوق خود نخواهد رسید.