آقازاده‌ها؛ نژادي كه حتي در صدر اسلام هم بودند!

 

 

اما در کنار آقازادگانی که با سوء استفاده از موقعیت پدران خویش به فتنه و فساد مشغول شدند یا لااقل، کناره گیری در موضع تحرّک و اقدام را برگزیدند، آقازادگانی هم در تاریخ اسلام حضور دارند که موقعیت اجتماعی و طبقاتی را دستاویزی برای کجروی و انحراف قرار ندادند و این سخن را به اثبات رساندند که علیرغم شرایط مساعد محیطی و اجتماعی برای منفعتجویی و عافیتطلبی، میتوان بر اراده و اختیار خویش تکیه کرد و نه تنها مغلوب چنین شرایط پیرامونی نگردید، بلکه آن را به خدمت حقّ و حقیقت درآورد. علاوه بر اکثر امامزادگان و آقازادگان اهلبیت که مصداق بارز این کلاماند، میتوان از جمله چنین مواردی در غیر این خاندان، به دو نمونه زیر اشاره کرد:

 

آقازاده سعدبنعباده، از بزرگان انصار و حاضران در بیت عقبه بود. سعد را سیّد انصار و مقدَّم و وجیه ایشان برشمردهاند. جایگاه سعد بنعباده و سعد بنمعاذ در بین خزرج و اوس تا حدّی بود که مشرکین مکّه، اسلامآوردن این دو تن را برای رفع خوف پیامبر کافی میدانستند: «فإن یَسلم السّعدان یصبح محمّداً    بمکّه لایخشی خلافَ مخالفٍ»(اگر آن دو سعد، اسلام بیاورند، محمّد در مکّه از مخالفت هیچکس هراسی نخواهد داشت.) از ابنعبّاس نقل شده که برای رسولخدا در تمامی مواضع، دو پرچم بود: پرچم مهاجرین در دست علی بنأبیطالب و پرچم انصار در دست سعد بنعباده. منابع تاریخ صدر اسلام، حکایات بسیاری از حضور فعّال سعد بنعباده در تاریخ زمان پیامبر نوشته‌اند.

 

و البته خود قیس نيز در سنين جواني مورد عنايت خاص پيامبر قرار داشت به گونهاي كه پرچم اسلام را در روز فتح مكّه به قيس سپرد. وی را از فضلاي صحابه و خردمندان عرب توصيف كردهاند و شجاعت و تدبير و سخاوتش را ستودهاند. از جمله افرادي است كه پيامبر بر امور مختلف، سرپرستي ميداد به‌طوري كه امين ايشان شمرده ميشد.

 

قیس در تمامي غزوات رسول خدا شركت كرد و در زمان حكومت اميرالمؤمنين نيز در سه جنگ جمل و صفين و نهروان، حضوري چشمگير داشت و در نهايت قائممقام فرماندهي سپاه امام مجتبي عليه-السلام قبل از صلح با معاويه بود.

 

او در نبرد صفين به همانندسازي جهاد با فتنهگران و جهاد سابق با مشركين اشاره كرده است: هذا اللّواء الّذي كنّا نحفّ به     مع النبيّ و جبريل لنا مدَدُ. اين همان پرچمي است كه قبلاً به ياري پيامبر، دورش جمع ميشديم و جبرئيل، نصرتمان ميكرد.  در پاسخ ادّعاهاي نعمان بنبشير (از معدود صحابه همراه معاويه در جنگ صفين) كه مظلوميت عثمان و لغزش ياران علي را فرياد ميكرد و ميگفت: «حقّ را خوار كرديد و باطل را يارى و سرانجام آتش جنگ برافروختيد»، خنده‏اى كرد و گفت: «به خدا دوست نداشتم تو را در اين وضعيت ببينم. كسى عثمان را كشت كه بهتر از او نبود و كسى او را خوار كرد كه بهتر از تو بود. با ياران جمل چون‏ پيمان خود را شكستند جنگيديم. اما در مورد معاويه، اگر تمام عرب هم با او بيعت كنند، با همه‌شان خواهيم جنگيد. ما در اين جنگ همچون زمانى كه همراه رسولخدا(ص) بوديم، شمشيرمان را با صورت خود نگه مى‏داريم و تيرهاىمان را بر گلوهاى خود حمل خواهيم كرد تا زمانى كه حق پيروز شود.»

 

سخنرانیهای متعدّد او در مواضع تردید و ابهام، بسیار در انگیزش مردم و تبیین حقیقت، کارگر بود به گونهای که میتوان قیس را در کنار عمّار و اشتر و عدی بنحاتم از سخنوران و روشنگران جبهه حق دانست که جایگاه اجتماعی خویش را در خدمت امام علیهالسلام خرج میکردند. 

 

او در جنگ صفّین، فرمانده پياده‌نظام بصره و در نهروان، فرمانده اهل مدينه و در جمل، از فعّالان عرصه نبرد بود و مدّتي هم بهعنوان استاندار از سوي اميرالمؤمنين به مصر اعزام شد. در اين مدّت نامههايي از سوي معاويه دريافت كرد كه وعده مال و مقامش داده بود. وی در ابتدا با لحني نرم و دوپهلو پاسخ معاويه را داد تا از شرّ او در امان بماند. اما معاويه دست او را خوانده بود: «در نامهات نشانى از نزديكى به خودم نديدم كه وعده آشتىات دهم و نشانى از دورى و بيگانگى نيافتم كه تو را وعده جنگ دهم. من كسى نيستم كه حيله‏گران را مجال فريب من باشد كه هم سپاهى گران دارم و هم ساز و برگى تمام و السلام.» و در نتيجه پاسخي بسيار محكم براي معاویه نوشت و پيشنهادش را به تندي ردّ كرد و به فضيلت اميرالمؤمنين، تصريح و تهديدهاى سنگين نمود. 

 

نکته بسیار مهم اینکه با رسیدن گزارشهایی از اوضاع آشفته مصر به علی علیه‌السّلام و جعل نامههایی توسّط معاویه که قیس را متمایل به شام نشان میداد، عدّهای از اطرافیان حضرت به قیس شک بردند و شایعات بسیار مبنی بر سازش وی با معاویه در کوفه انتشار یافت. در نتیجه امیرالمؤمنین علیرغم وثوق و اعتماد به شخصیت قیس و دفاع از او در برابر شایعات اطرافیان، ناچار به برکناریاش از ولایت مصر گردید و محمّدبن ابیبکر را به‌جای وی فرستاد.

 

قیس در راه بازگشت از مصر با طعنه‌هایی از سوی مخالفین علی –از جمله حسّان بنثابت، شاعر اسلام در زمان رسول‌خدا- مواجه شد که وی را در همراهی و جانفشانی برای امیرالمؤمنین تمسخر میکردند و بدو می‌گفتند که دیدی علی چطور برایت حقّ‌شناسی کرد؟ اما قیس نه تنها از امام کناره نگرفت، بلکه با پاسخهای قاطعانه، دهان یاوهگویان را بست و دوباره به خدمت حضرت رسید و با همان فداکاری سابق در رکاب امام باقی ماند. این واقعه را میتوان درسی بزرگ برای کسانی دانست که با یک عزل یا انتصاب، از امام حق دلگیر شده و باب بهانه‌جویی و زاویه گرفتن را میگشایند.

 

ابن شهاب، او را جزو پنج نفر صاحبان زیرکی و تدبیر در میان عرب دانسته است: قیس بن سعد، عمرو بن عاص، معاویه، مغیره بن شعبه و عبدالله بن بدیل. که قیس و ابن بدیل با علی بودند و عمرو بن عاص با معاویه و مغیره نیز برکنار بود. او نخستين كسي بود كه پس از شهادت اميرالمؤمنين با امام مجتبي بيعت كرد و پس از بيعت او و عبدالله بن عباس، ترديدی برای مردم و فرصتي براي مطرح شدن چهره‌هايي ديگر باقي نماند. امام مجتبی نیز وی را پس از عبیدالله بن عبّاس، فرمانده دوّم (قائم مقام) سپاه کوفیان قرار داد و خود برای جمع‌آوری نیرو به ساباط مدائن رفت.

 

عبیدالله با تطمیع معاویه از جنگ کناره گرفت و هشت هزار نفر از سپاه دوازده هزار نفری کوفه نیز در پس او به خانه‌های خویش بازگشتند و تنها قیس بن سعد با حدود چهارهزار نفر در اردوگاه جنگی کوفیان باقی ماند. اما در چنین شرایط ناگواری، همچنان مدافع امام حقّ و اهل جهاد در برابر دشمن بود تا اینکه خبر صلح تحمیلی امام بدو رسید و قیس به همراه حضرت، کوفه را وانهاد و به مدینه بازگشت.   

 

حدیث «لو کان العلم فی الثّریا لَنالَه ناسٌ مِن فارس. اگر علم در ستاره ثریّا هم باشد، مردمانی از سرزمین فارس بدان دست خواند یافت»، را قیس از پیامبر روایت کرده است.  وی در سال پنجاه و نه و به قولی شصت هجری (یکسال قبل از واقعه عاشورا) درگذشته است.