نخستین مسلمان از منظر قرآن

به گزارش 598 به نقل از خبرنگار آیین و اندیشه خبرگزاری فارس، حجت‌الاسلام محمدصادق یوسفی مقدم، رئیس مرکز فرهنگ و معارف قرآن در بخش‌هایی از کتاب «بررسی اختصاصات پیامبر خاتم(ص) از نگاه قرآن» به بیان ویژگی‌های شخصیتی و اخلاقی پیامبر اعظم(ص) پرداخته است که گزیده‌ای از آن در ذیل می‌آید:

* نخستین مسلمان

از ویژگی‌های پیامبر خاتم(ص) این است که آن حضرت، نخستین مسلمان است. در چند جای قرآن از ایشان به عنوان نخستین مسلمان یاد شده است که در این نوشتار به سه آیه اشاره می‌شود:

آیه اول:

«قُلْ إِنَّ صَلاَتِی وَنُسُکِی وَمَحْیَایَ وَمَمَاتِی لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ، لاَ شَرِیکَ لَهُ وَبِذَلِکَ أُمِرْتُ وَأَنَاْ أَوَّلُ الْمُسْلِمِینَ»

بگو: تمام نماز من و [سایر] عبادات من و زندگى و مرگ من براى خدا پروردگار جهانیان است، همتایی برای او نیست و به همین امر مأمور شده‌ام و من نخستین مسلمانم.

آیه دوم:

«قُلْ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصًا لَّهُ الدِّینَ، وَأُمِرْتُ لِأَنْ أَکُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِینَ» 

بگو: من مأمورم خدا را پرستش کنم در حالی که دینم را برای او خالص کرده باشم و مأمورم که نخستین مسلمان باشم.

آیه سوم:

«قُلْ إِنِّیَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَلاَ تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکَینَ»

بگو: من مأمورم که نخستین مسلمان باشم و (خداوند به من دستور داده که) از مشرکان نباشم.

در این آیات خداوند پیامبر را به عنوان (نخستین مسلمان) توصیف کرده است. در اینکه مقصود از نخستین مسلمان چیست، میان اندیشمندان اسلامی سه نظر است:

الف) نخستین مسلمان از امت خاتم

بسیاری از مفسران شیعه و سنی مانند طبرسی، ابن جریر طبری و جصّاص بر این باورند که مراد از نخستین مسلمان این است که آن حضرت در امت خاتم، نخستین مسلمان است.

بر این اساس بسیاری از فقیهان شیعه نیز مانند شیخ طوسی، علامه حلی، مروارید و ... نیز بر این باورند که در مستحبات تکبیر، وقتی نمازگزاری غیر از پیامبر (ع) آیه یاد شده را به عنوان دعا می‌خواند، باید به جای «و انا اول المسلمین» بگوید: «و انا من المسلمین» زیرا از امت اسلام، پیامبر خاتم (ص) نخستین مسلمان است.

ب) نخستین مسلمان در عالم ذر

برخی مانند فیض کاشانی و عبدالله شبر، این معنا را نقل کرده‌اند که مراد از «اول المسلمین» در آیه مقام نخستین تسلیم در عالم ذز است؛ و برخی مانند ابواللیث سمرقندی از عالم ذر به یوم‌المیثاق تعبیر کرده، گفته‌اند: پیامبر (ص) نخستین مسلمان در روز میثاق بوده است، بر این اساس،‌اسلام پیامبر بر اسلام همه انسان‌ها در عالم ذر مقدم است.

ج) نخستین مقام تسلیم

علامه طباطبایی(ره) بر این باور است که مراد از نخستین مسلمان، کسب مقام نخست تسلیم و عبودیت تام، در برابر اراده و دستورهای خداوند است. آن حضرت نه تنها در عبادت‌ها بلکه در زندگی، مرگ و همه شئون مربوط به آن، به صورت خالصانه تسلیم امر خداوند بوده است. بنابراین از میان همه انسان‌ها، پیامبر اسلام (ص) از حیث بندگی به صورت کامل و همه جانبه نخستین مسلمان است.

وی می‌گوید: از همین روست که تنها پیامبر خاتم(ص) در قرآن به «اول المسلمین» توصیف شده است و دیگر پیامبران به این صفت توصیف نشده‌اند، چنانچه در قرآن برای حضرت نوح آمده است که گفت: من مأمور شده‌ام که از مسلمانان باشم: «وَأُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ» و درباره حضرت ابراهیم نیز آمده است که گفت: من تسلیم پروردگار عالمیانم «أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ» و ... .

به نظر می‌آید حق با علامه طباطبایی(ره) است و مراد از «أَوَّلَ الْمُسْلِمِینَ» آن است که پیامبر خاتم (ص) در عبودیت و تسلیم از همه انسان‌ها و پیامبران الهی برتر است زیرا:

اولا، اگر مراد از «أَوَّلَ الْمُسْلِمِینَ» چنانچه مشهور گفته‌اند، نخستین مسلمان از امت اسلام باشد و اینکه هر پیامبری نخستین مسلمان از امت خودش بوده است، باید درباره نوج (ع) می‌فرمود: «وَأُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ أَوَّلُ الْمُسْلِمِینَ» حال آنکه آن حضرت را به عنوان یکی از مسلمانان توصیف کرده است «وَأُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ» و درباره حضرت ابرهیم(ع) فرموده است که آن حضرت خالص و مسلمان بود «کَانَ حَنِیفًا مُّسْلِمًا» و نفرمود: «کانَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِینَ».

ثانیا، افزون بر آن در احادیث آمده است که پیامبر (ص) علی (ع) را به «أَوَّلَ الْمُسْلِمِینَ» توصیف کرده است، چنانچه در برخی از احادیث یاد شده آمده است:

«یا علی أنت أول المؤمنین إیماناً و أنت أول المسلمین إسلاماً؛ ای علی، تو از حیث ایمان نخستین مؤمن و از حیث اسلام، نخستین مسلمان هستی.

نیز در بسیاری از متون اهل سنت، امیرالمؤمنین (ع) به عنوان «أَوَّلَ الْمُسْلِمِینَ» توصیف شده است.

جمع میان آیات قرآن که پیامبر (ص) را نخستین مسلمان می‌داند و روایاتی که علی (ع) را نخستین مسلمان می‌داند، به این است که آیات قرآن بر مقام نخستین از حیث تسلیم و عبودیت در برابر خداوند حمل شود. بر این اساس پیامبر (ص) از میان همه انسان‌ها و پیامبران، نخستین مسلمان است، و مراد از نخستین مسلمان در روایات و احادیث یاد شده، که درباره علی (ع) وارد شده است، نخستین مسلمان شدن به دین اسلام است.

همچنین نمی‌توان آیات یاد شده را به نخستین مسلمان در عالم ذر حمل کرد و گفت که پیامبر (ص) نخستین مسلمان در عالم ذر بوده است. زیرا ظاهر آیات یاد شده این است که پیامبر (ص) با توجه به تکالیف عالم ماده و جسم و اخلاص در آن، نخستین مسلمان است. بدین سبب نماز و عبادت‌های آن حضرت و زندگی و مرگ آن حضرت مربوط به همین عالم است «إِنَّ صَلاَتِی وَنُسُکِی وَمَحْیَایَ وَمَمَاتِی».

آیات یاد شده را بر نخستین مسلمان در امت اسلام نیز نمی‌توان حمل کرد. زیرا نخستین مسلمان در امت اسلام بر اساس احادیث فریقین علی (ع) است.