اکنون در غرب صدها استاد فلسفه مشغول نقد محتوايي آثار سينمايي‌اند

بله! بسم­الله الرحمن الرحیم. مجید را حدود 15 سال است که می­شناسم و با او تعامل دارم. اما با نوشته­های وی در نشریات، از قبل از آن آشنا بودم.

 

 

برای شناخت مجید شاه­حسینی باید عرصه­ای که او برای خود انتخاب کرده است را شناخت و سپس رسالتی که برای خود قایل است را دانست؛ سپس روش او در عمل به آن رسالت، در عرصه­ی فرهنگی را معرفی کرد.

 

 

این سه وجه شناخت مجید، نیاز به توضیح دارد. مجید سوای از طبابت، در پنج حوزه­ی تخصصی فرهنگی، حضور موثر داشته است: حوزه­ی تدریس نظری هنر و سینما، و حوزه­ی امور مستشاری و مشورتی هنری و فرهنگی.

 

روش او در نقد، روشی کاملاً متمایز از روش مبتذل جاری در مواجهه با آثار هنری است، که روشی عمدتاً ژورنالیستی است و به تکنیک سینما می­پردازد، یا روشی که صرفاً نقد و بررسی آثار هنری را به فرم آن آثار محدود می­کند. روش مجید در نقد، روش محتواگرایی ناظر به سه وجه بیوتی (Beauty)، فرم (form)، و میم­سیز «mimesis» است؛ لذا غالباً نقدهای او از محتوایی فلسفی، تاریخی، نشانه­شناختی، و سبک­شناختی برخوردار است.

 

 

پرسش خوبی است. اما قبل از آن باید جایگاه نقد محتوایی را در آثار فرهنگی با ذکر مثالی روشن کرد. روزگاری شعر مهم­ترین ابزار بیان عمیق­ترین مضامین فکری- فلسفی بود. مولوی، اندیشه و فلسفه­ی خود را در مثنوی آورد، در حالی که می­­توانست آن را مانند یک کتاب عادیِ فلسفی بنویسد. یا حافظ، حکمت مورد نظر خود را در غزلیات خود سرود، نه این­که کتاب حکمت بنویسد. امروز، منتقدین شعر، «مثنوی مولوی» و «دیوان حافظ» را از حیث آرایه­های ادبی و جناس و کنایه و تلمیح و وزن و قافیه مطالعه و بررسی می­کنند، اما فلاسفه و حکما، از حیث محتوای فلسفی و حِکمی، اشعار حافظ و مولوی را در ترازوی نقد می­سنجند.

 

در دو- سه قرن اخیر، که رمان در غرب جایگاه بلندی یافت، بسیاری از اندیشمندان غربی، اندیشه­ی خود را در قالب رمان که زبان جذاب­تری برای عموم مردم در انتقال پیام بود، نوشتند و به مردم عرضه کردند. امروز در دانشگاه­های جهان و حتی ایران، استادانی هستند که در سطح دکترا و فوق دکترا، تخصص آن­ها این است که آثار ادبی جهان، مانند آثار ویکتور هوگو، چارلز دیکنز، جیمز جویس، مارک تواین، الکساندر دوما، تولستوی، داستایفسکی، و دیگران را نقد و بررسی می­کنند و این نقد و بررسی­ها، عمومی نیست، بلکه واحد درسی تخصصی دانشجویان ادبیات است. بخشی از این نقد و بررسی متوجه تکنیک داستان­نویسی مانند شخصیت­پردازی، راویِ اول­شخص یا دانای کل، خطوط تعلیق، و موارد دیگر است. اما بخش مهمی نیز به اندیشه و تفکری که تکنیک داستان­نویسی را به کار گرفته است تا آن اندیشه را در قالب پیامی خاص به مخاطب منتقل کند، می­پردازد.

 

 

بله! برای بسیاری از مردم و حتی افرادی که به هنر اشتغال دارند، قابل قبول است که کسانی در حد عالمان فلسفه و ادبیات، بنشینند و در مورد یک بیت شعر یا یک بخشِ داستان، از موضع نگاه فلسفیِ شاعر و یا نویسنده­ی آن رمان اظهار نظر کنند، اما اگر یک دانشمند به نقد و بررسی یک اثر سینمایی پرداخت، انگار که کاری سخیف انجام داده است.

 

پرسش شما این بود که در تمدن غرب که خاستگاه هنر سینماست، این مسئله­ی نقد محتوایی چه جای­گاهی دارد. پاسخ، روشن و صریح است: اکنون در غرب، صدها استاد فلسفه، یکی از مهم­ترین وظایف خود را نقد و بررسی محتوایی آثار هنری و نقد خودِ هنرمندان قرار داده­اند.

 

 

بله! امروز شما می­توانید در فضای سایبر نام بیش از 400 استاد فلسفه را ببینید که در معتبرترین دانشگاه­های آمریکا و اروپا، با افتخار در حال مشاهده و سپس تحلیل محتوایی آثار هنری هستند. در میان این نام­ها، از ویلیام اروین در آمریکا، تا اسلاوی ژیژک در اروپا دیده می­شود.

 

 

به هیچ وجه. شما در دانشگاه­ها و حوزه­های علمیه هیچ استاد فلسفه­ای نمی­یابید که از منظری محتوایی، آثار سینمایی را ببیند، و نقد سینمایی کند. اساساً چنین نگاهی در ایران حتی از سوی خود سینماگران منفی و منتفی است.

 

در برنامه­ی تلویزیونی هفت، مجری، و منتقد، و سینماگر قدیمی مهمان برنامه، هر سه نفر با تمسخرِ نگاهِ محتوایی به آثار سینمایی رسماً گفتند که این نگاه به سینما، نوعی بیماری است.

 

 

فکر و اندیشه و فلسفه­ی موجود در آثار را؛ یعنی آن­چه که در اغلب آثار سینمایی ایرانی غایب است. سینماگری که سینما را صرفاً انترتین­منت (Entertainment) یا سرگرمی می­داند که در اثر سینمایی خود فکری ارائه نمی­کند؛ یا استاد فلسفه­ای که تنها راهِ بیانِ فلسفه را کلاس درس و کتاب­ها می­داند، و اساساً ابزار سینما را ابزار بیان فلسفه نمی­شناسد. وقتی سینماگر و معلم فلسفه، هر دو چنین نگاهی دارند، نتیجه­ی طبیعی آن درد مشترک سینماگران در حوزه­ی فقدان فیلم­نامه­ی مناسب است. در واقع سینماگر ایرانی مانند ناشر و چاپ­خانه­داری است که می­گوید «حافظ»ی بیاید دیوان شعری بسراید تا ما آن را چاپ کنیم. سینماگر غربی، خود ابتدا حافظِ شاعر است، سپس ناشر و چاپ­خانه­دار.

 

 

بله! ببینید این استادان در هشت حوزه، تحلیل محتوایی را انجام داده و نظرات خود را در قالب کتب متعدد منتشر کرده­اند. حوزه­ی یکم، حوزه­ی افراد سینماگر است. کتاب فلسفه­ی مارتین اسکورسیزی، کتاب فلسفه­ی استنلی کوبریک، کتاب هیچکاک، کتاب فلسفه­ی دیوید لینچ، و حتی کتاب استیون اسپیلبرگ و دیگر سینماگران یا نمایشنامه‌نویسان از سوی این استادان فلسفه منتشر شده است. در واقع اسکورسیزی و کوبریک، به عنوان استاد فلسفه می­توانسته­اند در دانشگاه تدریس کنند، اما ترجیح داده­اند که به جای تدریس فلسفه­ی خود برای تعدادی دانشجوی خاص، با زبان سینما، برای عموم مردم فلسفه­ی خود را بیان کنند.

 

 

حوزه­ی دوّم، حوزه­ی فیلم­های سینمایی است. این استادان فلسفه، در درون فیلم سینمایی، فلسفه­ی فیلسوفان گوناگون، یا فلسفه­ی خود فیلم­ساز را جست­وجو کرده­اند. فیلم­هایی مانند هری پاتر، ترمیناتور، واتچمن، اینسپشن، استاد وارز، بتمن، شرلوک هولمز، و فیلم­های مطرح دیگر.

 

اما در حوزه­ی سوم به سراغ سریال­های تلویزیونی رفته­اند: سریال­هایی مانند هیروز، دکستر، دیلی­شو، هاوس، ارستد دولوپ­منت، بتل استاد گلکیتکا، ایکس فایل، و موارد متعدد دیگر.

 

در حوزه­ی چهارم، این استادان فلسفه، انیمیشن­ها را دیده­اند: خانواده­ی سیمپسون­ها، فاینال فانتزی، ساوت پارک، و نمونه­های دیگر.

 

 

طبیعتاً اگر یک سریالِ انیمیشن تلویزیونی، حاوی فکر و فلسفه­ای نباشد، یک استاد فلسفه بی­کار نیست که بنشیند و ابعاد فلسفی سازنده­ی آن را بررسی کند.

 

 

در حوزه­ی پنجم استادان فلسفه به سراغ موسیقی رفته­اند: آن­ها متالیکا، و پنیک فلوید را مملو از فلسفه معرفی کرده­اند. در حوزه­ی ششم؛ اینان به سراغ ورزش رفته­اند و ورزش­هایی مانند فوتبال را واجد فلسفه شناخته­اند. در حوزه­ی هفتم، بازی­های کامپیوتری، و در حوزه­ی هشتم، فضای سایبر را از حیث محتوای فلسفی پیدایش آن، بررسی کرده­اند.

 

 

خب! این­که تلویزیون جمهوری اسلامی استادان فلسفه را نشان می­دهد که چهل دقیقه وقت آنتن تلویزیون را صرف یک بیت شعر مولوی یا سعدی می­کنند، تا مضمون فلسفی از دورن آن بیرون بکشند، آیا خود آن شاعران مضامین فلسفی را در شعر خود وارد کرده­اند، یا این استادان فلسفه مدعی هستند که شاعر شعر خود را سروده است اما چون فرم آن کامل شده است لذا دفعتاً در درون آن شعر، فلسفه و یا حتی حکمتی ناب پدید آمده است؟! پاسخ شما کدام است؟ هر پاسخی بدهید، می­توان آن را به کار استادان فلسفه در آمریکا و اروپا، در تبیین و تحلیل فلسفی آثار هنرمندان غربی ربط داد. در واقع سینما و ورزش و معماری و بازی کامپیوتری و انیمیشن، اگر از فکر و فلسفه تهی باشند، که تاثیرگذار نیستند. دلیل تاثیرگذاری این آثار، در یک جمله، عمق فلسفه­ی مستتر در آن‌هاست.

 

لذا در کنار نقدهای ژورنالیستی و تکنیکی آثار هنری در غرب، عالمان و دانشمندان به نقد علمی محتوا و مضمون این آثار می­پردازند.

 

 

بله! این به قول شما رویه، با سیدمرتضی آوینی در متن هنر انقلاب اسلامی شکل گرفت.

پس از شهادت آوینی، حداقل سه نفر این رویه را در پیش گرفتند و آن­را به فرهنگ نقد حرفه­ای علمی محتوایی تبدیل کردند؛ فرهنگی که امروز کاملاً از جریان نقد سطحی ژورنالیستی تکنیکی یا حتی فرم­گرا متمایز است و یک برجستگیِ حاصلِ فرهیختگی در آن دیده می­شود.

 

 

یکی از آن­ها، نادر طالب­زاده است. نادر به سه دست­مایه، نقد محتوایی را پس از شهید آوینی، و به ویژه در دهه­ی اخیر در رسانه­ها و محافل علمی و هنری صورت داد: دست­مایه نخست او سواد فنی و تخصصی وی در سینمای مستند است. دست­مایه دوم او، تجربه­ی زیست انتقادی در جامعه­ی آمریکاست. و دست­مایه­ی سوم او دغدغه­های بسط انقلاب اسلامی و واکنش تمدن هژمونِ مدرن به این انقلاب است؛ لذا طالب­زاده از این منظر، نقد و بررسی مضامین آثار هنری و به­ویژه سینمای مستند و داستانی را در برنامه­ی دانشگاهی و رسانه­ای خود قرار داد.

 

نفر دوم حسن بلخاری بود. در اواخر دهه­ی 1370 دکتر بلخاری که تازه کتاب هرمنوتیک خود را منتشر کرده بود، در مواجهه با آثار هنری غرب، تلقی تاویل و تفسیر (و البته نه لزوماً هرمنوتیکال) را در بررسی آثار سینمایی لحاظ کرد. بلخاری، که در حوزه­ی مطالعات ادیان و عرفان و هنر مشغول تدریس و مطالعه بود، در دهه­ی 1380 توانست جریان نقد محتوایی آثار سینمایی را قوت ببخشد.

 

نفر سوم، مجید شاه­حسینی است. مجید نیز در دهه­ی 1370 حرکت خود را در نقد محتوایی آثار هنری، با نگارش مقالات متعددی در نشریات آغاز کرد و سپس در محافل دانشگاهی، این نقدهای علمی را ارائه و تدریس نمود. لذا موج نقد معرفتی و حتی هستی­شناختی آثار سینمایی، که با آوینی آغاز شد، با طالب­زاده، بلخاری و شاه­حسینی، به جریان تبدیل شد.

 

 

آوینی، طالب­زاده، بلخاری و شاه­حسینی، هر یک به نوعی، از کلیت فلسفه­ی هنر، و ظرفیت آن در نقد اثر هنری بهره­ برده­اند. این چهار نفر، مؤلفه­ی بیوتی (Beauty) را در اثر هنری مد نظر داشته­اند؛ اما عمیقاً مراقب بوده­اند که از مُحاکات یا میم­سیز (Mimesis) مورد نظر سازنده­ی اثر غفلت نشود. وجه بعدی، توجه به نشانه­گذاری برخی سینماگران مؤلف در آثار سینمایی است. این توجه، لزوماً توان نشانه­شناختی منتقد را می­طلبد. مسئله­ی بعدی، دقت در فرم (Form) اثر هنری است. ظرفیت فرم را در شأن و جای خود، نه بیش از آن، مورد بررسی قرار داده­اند؛ لذا، اغلب تحلیل­های این افراد، از عمق علمی، فلسفی، و هنری خاصی برخوردار بوده است که در تحلیل­های ژورنالیستی رایج دیده نمی­شود.

 

 

تمایز این سه نفر، که جریان نقد محتوایی را صورت داده­اند، در حوزه­های متمایز فعالیت آن­ها از یک­دیگر است؛ طالب­زاده نقد محتوا و مضمون را با اِشراف تکنیکی خود بر سینما غنی ساخته است، اما بلخاری، به تبع پیشه­­ی معلمی خود، نقد محتوا و مضمون اثر هنری را با اِشراف فلسفی خود عمق بخشیده است. شاه­حسینی، چون درگیر مدیریت بر رسانه و سینما بوده است، نقد محتوا و مضمون را سوای از ابعاد فکری و تکنیکی آن، با مقاصد و نیات مدیران رسانه­ها و هالیوود درآمیخته است. در سخن مجید، این جمله که «هالیوود این جهت را القاء می­کند، ...» یا «هالیوود قصد داشته است ...» طنین این نکته است که او قایل نیست برخی پیام­ها در آثار سینمایی آمریکا، تصادفاً پدید آمده­اند یا این­که تنها اراده­ی سینماگر بوده است.

 

اقدامی که در غرب از سوی بیش از 400 استاد فلسفه در بررسی آثار سینمایی و سینماگران در دهه­ی اخیر صورت گرفته است، در ایران از سوی افرادی چون آوینی و طالب­زاده و بلخاری و شاه­حسینی، با کیفیتی متفاوت و البته زاویه­ی نگاهی متمایز در دو- سه دهه­ی گذشته انجام و دنبال شده است.

 

 

بله امکان­پذیر است. مجید در دوره­ی فعالیت مطبوعاتی، در آغاز راه، ساده­تر می­بیند، اما دغدغه­های فرهنگی و انقلابی او همین غلظت امروز را دارد. هنگامی­که مدیر رسانه­ای می­شود آن دغدغه­ها را در شکلی پیچیده­تر دنبال می­کند؛ برای نمونه، کاری که او در گروه معارف شبکه یک سیما، در اوایل دهه­ی 1380 ارائه کرد: «مجموعه­ی پایان دوران». در مجموعه­ی پایان دوران، یک تلقی آینده­شناختی، با محوریتِ «از نَفَس افتادن ایدئولوژی­ها»، و در نهایت، «ظهور منجی موعود(عج)» ارائه شد که از عمق و غنای علمی خاصی برخوردار بود. برخلاف مباحث سخیفی که اخیراً در جامعه رواج یافته است که مهدویت و انتظار و شیطان­پرستی و فراماسونری و کابالا و یهود و صهیونیسم را به هم می­بافند، روی­کرد مجید در برنامه­ی پایان دوران، کاملاً علمی- تاریخی و مستند بود.

بلخاری نیز در آن مجموعه، در حوزه­ی ادیان، نظری علمی- تاریخی، و مستند داشت.

 

 

در اواخر دهه­ی 1370 در دوره­های دانشجویی دانشگاه­های مختلف، در مواجهه با مباحث مطرح شده از سوی جریان شبه روشن­فکری مدرن و سکیولار، دوستان مختلف، مباحث تخصصی متمایزی را ارائه می­کردند: پناهیان مباحث کلامی- معارفی، افروغ مباحث جامعه­شناختی، پارسانیا مباحث فلسفی- کلامی، بانکی مباحث ازدواج و اخلاق خانواده و جوانان، رحیم­پور مباحث کلامی- معارفی، من هم مباحث استراتژیک را ارائه می­کردم. دوستان دیگری هم بودند که موضوعات مبتلا­به دیگری را پاسخ می­دادند. بلخاری و شاه­حسینی و طالب­زاده، در حوزه­ی فرهنگ و هنر، موضوعات تخصصی را ارائه می­کردند. در آن اردوها، با یک­دیگر تعامل خوبی داشتیم. بعداً، در اوایل دهه­ی 1380 مجید در گروه معارف شبکه یک سیما، برنامه­ی معروف «عصر ایمان» را پایه­گذاری کرد. تالک­شو «عصر ایمان» که در نوع خود تا آن زمان، یک ابداع بود، به سرعت در جامعه جای­گاه خود را یافت. دکتر شاه­حسینی شروع این برنامه را و سپس چند جلسه­ی نخست آن را به عهده­ی من گذاشت. تعامل با مجید در برنامه­ی عصر ایمان، توانایی او را در مدیریت رسانه­ای برای من هویدا کرد؛ لذا از تعاملات عمومی در عرصه­ی محافل دانشگاهی با مجید، در آن دوران، در برنامه­های تلویزیونی نیز تعامل خوبی با هم داشتیم. کسی که به­عنوان یک کارشناس در استودیو و در مقابل دوربین قرار می­گرفت، با وجود مجید، تکلیف خود را می­دانست، چون مجید، به­عنوان مدیر تکلیف خود را می­دانست.

 

 

در سال­های ابتدای دولت نهم، آقای شاه­حسینی به عنوان مدیر فارابی معرفی شد. معاون سینمایی وقت، یعنی آقای جعفری جلوه، تجربه­ی کار با مجید را در شبکه یک سیما داشت.

دوره­ی مدیریت شاه­حسینی بر بنیاد فارابی، فصل جدیدی در کارنامه­ی فکری او محسوب می­شد. در دوره­ی او توجه ویژه­ای به آثار سینمایی با تولید سنگین شد. «مُلک سلیمان نبی(ع)» و «راه آبی ابریشم»، نمونه­های خوب این دوران بودند. سینمای کوچک و فقیر و «کَن»پسندِ ایران، یک­باره با بیگ­پروداکشن (Big Production) ملک سلیمان و راه آبی ابریشم روبرو شد. در شرایطی که کریستوفر نولن، برای این­سپ­شن (Inception) 160 میلیون دلار یا حدود 200 میلیارد تومان هزینه می­کند، فارابی با پنج میلیارد تومان، شهریار بَحرانی را روانه­ی میدان ساخت فیلمی نمود که ده­ها برابر آن هزینه­بر به نظر می­رسید.

 

جرأت بَحرانی و فرآورده، با جرأت شاه­حسینی در هم آمیخت و تجربه­ی نخست، کاری مقبول از آب درآمد. به اعتقاد من، سینماگر ایرانی بایستی آثار سنگین و بزرگ را تجربه کند، تا روزی بتوان پروژه­های عظیم سینمایی را در دستور کار قرار داد. کشوری که تاریخ کهنی دارد، و دین عظیمی چون اسلام را پذیرفته است، حرف­های بزرگی برای زدن دارد که با سینمای کوچک و کم حجم نمی­تواند آن حرف­ها را بزند. از یَلِ سیستان «سپهبد سورنا» تا «رستم» شاهنامه، و از انبیاء(ع)، تا ائمه(ع)، از محتوای قرآن، تا مضمون روایات، همه و همه ظرفیت سینمای بزرگی را می­طلبد، که با ملک سلیمان و راه آبی ابریشم تمرین شد. این جرأت و نگاه، در مجید وجود داشت که چنین آثاری- هر چند با ضعف­هایی متعدد- پشتیبانی و ساخته شد.

 

 

آقای دکتر شاه­حسینی، در سال­های اخیر، سرگرم تدریس و پرورش استعدادهای جوان در حوزه­ی سینماست. تربیت جوانان مستعد و علاقه­مند و انقلابی، و آشنا نمودن آن­ها به تاریخ و زبان تخصصی سینما که استادان فلسفه­ی غرب به آن مشغول هستند، از اقدامات مؤثر و عمیقی است که اثرات چشم­گیری در پی خواهد داشت. شکل­گیری جریان نقد محتوایی آثار هنری، یکی از پیامدهای این تلاش­ها بود، و پدید آمدن سینماگران جوانی که فیلم­سازی را با تفکر عجین کنند، پیامد دیگر آن خواهد بود.

 

در واقع سینمای آینده در ایران، سینمایی است که فیلسوفان در آن سینماگرند، نه این که سینماگران در آن فیلسوف باشند. این یعنی راهی که بزرگان هالیوود طی کرده­اند؛ فیلسوفانِ سینماگری چون هیچکاک و کوبریک. این راهی است که جریان نقدِ همه­جانبه­ی هنری، آن را در ایران جهت­نمایی کرد؛ همان راهی که دکتر شاه­حسینی از پدیدآورندگان آن راه است.