کاخ چهل ستون و ناگفته‌های شگفت‌انگیز

به گزارش خبرگزاری فارس از اصفهان، جریان یافتن آب مادی‌ها در پهنه شهر اصفهان از روزگاران کهن تاکنون سبب شده تا مسیرهای پردرختی در پیرامون این نهرها شکل گیرند، مسیرهای پردرختی که به همراه درختان انبوه حاشیه زاینده رود اصفهان را به باغ شهری تبدیل کرد و هنوز هم آثار آن در محلات غربی‌تر قابل مشاهده است.

جریان یافتن آب در مادی‌ها به همراه وجود جوی‌های منشعب از آن با تراکم بی‌شمار درختان در اقصی نقاط شهر تأثیر به سزایی در تلطیف هوا نیز داشته است، در زمان صفوی ایجاد باغ‌های گسترده در سطح شهر، نیاز به تأمین آب این باغ‌ها را نیز ضروری می‌نمود، بنابراین سیستم آبرسانی و تقسیم آب مادی‌ها در آن دوران تبیین شد.

برای حل این مشکل شیخ بهایی در طومار خویش سهم تمام مناطق روستایی و حدود 50 باغ دوره صفوی را از زاینده رود و مادی‌های منشعب از آن تعیین  کرد.

باغ‌هایی چون هزار جریب، باغ تخت، سعادت آباد، درویشان، باغ بلبل، خیمه‌گاه، گلدسته، جهان‌نما و باغ زرشک که هنوز تعدادی از آنها در سطح شهر دایر و پا برجای‌اند.

این باغ‌ها از پنج جریب تا 10 جریب وسعت داشتند و مساحت برخی از آنها به صد جریب نیز می‌رسید، در چهار باغ قدیم از جمله، باغ مستمند، باغ تخت، باغ کاج، باغ شیر خانه، باغ طاووس‌خانه در چهار باغ فتح آباد باغ نگارستان و در بیرون شهر باغ کل عنایت، باغ صفی میرزا، باغ‌های اربابی، باغ معیر، باغ فراخان و باغ چرخاب وجود داشتند.

همچنین در کنار نهر نیاصرم باغ‌هایی چون باغ دریاچه، باغ نظر و باغ گلدسته و بادامستان در زمره باغ‌های بزرگ و معروف عصر صفوی به شمار می‌آمدند، که تعدادی از آنها به اسامی مشخصی معروف و مشهور بودند و برخی دیگر اهمیت فراوانی نداشتند.

* حساب جداگانه باغ چهل ستون

یکی از میراث پژوهان در این باره گفت: البته در این میان، دو باغ هشت بهشت و چهل ستون حسابی جداگانه از دیگر باغ‌ها داشتند، این باغ‌ها هر کدام از ترکیب ساده و موزون و نظام هندسی مشخص و مدونی برخوردار بودند و محوربندی‌های منظم و خطوط عمود بر هم گذرگاه‌های این باغ‌ها را تشکیل می‌داند و کرت‌بندی‌های این دو باغ براساس نظام هندسی منطقی و رعایت جغرافیایی و مشخصات محیطی تعبیه شده بود تا استفاده صحیح از آفتاب صورت پذیرد.

مهدی فقیهی افزود: میان کرت یا کرت اصلی این باغ‌ها در برابر محور اصلی و مقابل عمارت و کوشک قرار داشت و بخش فرا روی ایوان ستون‌دار یا (ستاوند) کوشک به حوض و استخر اختصاص یافته بود که برای حیات بخشیدن به این دو باغ همچون دیگر باغات صفوی امر آبرسانی به اراضی آنها امری لازم و ضروری به نظر می‌رسید.

وی ادامه داد: بنابراین طراحان و معماران آن با انتقال آب از طریق مادی‌ها و کانال‌های درون شهری این مشکل را حل کردند و آب با گذر از نهر اصلی به مثابه رگ و شریان حیاتی به نهرها و جداول فرعی‌تری جریان می‌یافت که این جریان و آبیاری به طور حتم در طراحی باغ تأثیر به سزایی بر عهده داشت و در این باغ‌ها روش‌های جالبی برای آبیاری کرت‌ها و دیگر اراضی به وجود آمد؛ چنان که در آن آب به  بهترین وجه از شکل خود به نمایش در می‌آمد.

این میراث پژوه در ادامه تاکید کرد: پله پله کردن مسیر جریان ملایم آب و تند و پر سرو صدا کردن آن یکی از این روش‌ها بود؛ همچنین قرار دادن تخته سنگ‌تراش خورده در کف آب نما که غالباً با روش‌ها و طرق مختلف صورت می‌گرفت از دیگر روش‌ها بود و به همین منظور استخر مقابل کوشک اصلی باغ معمولاً به شکل مربع یا مستطیل ساخته می‌شد زیرا در آن زمان به دلیل اعتقاد بر گندیده شدن آب در حوض‌ها و استخرهای گرد یا بیضی شکل از این نوع استخرها استفاده نمی‌کردند.

وی ادامه داد: سیستم آبیاری به غالب این باغ‌ها از طریق آب زاینده‌رود و مادی‌ها و نهرهای درون شهری صورت می‌گرفت و در مورد باغ چهل ستون باید گفت که محور اصلی این باغ در ضلع شرقی و در جهت حرکت به سوی بنای اصلی با کمک درختان دو سوی استخر نشان داده می‌شد که ساختار کلی باغ به شکل باز و شطرنجی طراحی شده بود که امکان دسترسی به آن را از طریق سایر باغات صفوی  فراهم  می‌آورد.

فقیهی همچنین اضافه کرد: آبیاری این باغ از طریق شاخه‌ای از  نهر"فدن" یا "فدین" و آب‌راه‌های کوچکی در ضلع جنوبی باغ صورت می‌گرفت و این نهر که در جبهه شمالی باغ و از ابتدای غربی خیابان سپه وارد محوطه باغ می‌گشود، به دلیل عبور از طرازی پائین‌تر از استخرهای غربی و شرقی نقشی در پر کردن آب این دو استخر نداشت اما پس از گذر از زمین‌ها و کرت‌بندهای سرسبز اطراف کاخ از انتهای جبهه شرقی باغ به سمت میدان نقش جهان حرکت می‌کرد.

وی افزود: مادی مذکور پس از عبور از خیابان سپه به سمت میدان نقش جهان حرکت  کرده و با گذر از مدرسه ملا عبدالله و دیگر محلات شمالی خیابان حافظ از حوالی مقبره امامزاده جعفر و امام‌زاده اسماعیل به سوی محله احمد آباد اصفهان طی طریق می‌کرد.

در هر حال وجود حجمی فراوان بالغ بر 3 هزار متر مکعب آب در استخر شرقی باغ با طول 110 متر و عرض 16 متر مشاهده می‌شود، نقش به سزایی در تلطیف هوا و خنکای باغ ایفا می‌کند. علاوه بر این پدیدار شدن استخر غربی  باغ چهل ستون در سنوات اخیر مشخص کرد که این استخر ورودی گردش آب باغ چهل ستون بوده و استخر شرقی‌تر که همواره در منظر دید عموم قرار داشته محل خروج آب از کاخ بوده است.

با این تعبیر به نظر می‌رسد که در کاخ چهل ستون از سیستم قرینه برای آبیاری و کنترل و چرخش آب استفاده می‌شده که از سیستم‌های رایج آن زمان به شمار می‌آمد.

فقهی در پایان این نکته را هم اضافه کرد: اما موضوع شگفت‌انگیزی که وجود دارد، این است که در دوران صفویه استخرهای بزرگ اطراف کاخ با فواره‌هایی که وجود داشت آب را به جریان می‌انداخت که این خود، سبب رسانمایی و تقویت صوت می‌شده و گروه‌های موسیقی که به طور عمده در کنار درب ورودی موسیقی می‌نواختند، برای تقویت صدای موسیقی خود از این فرایند به طور هوشمندانه استفاده می‌کردند.