دور جدید تحریم‌های بی‌حاصل علیه ایران

مقدمه

فارس: باز هم تحریم، همان واژه دیرپا و نام آشنا برای ایرانیان. غرب با همراهی متحدان شرقی خود مصمم هستند دور جدید تحریم های نفتی و اقتصادی ایران را از اول جولای به مورد اجرا گذارند. همین امر هم باعث داغ شدن تنور مباحثات و گمانه زنی ها در خصوص تأثیر آنها برا اقتصاد و آینده نظام سیاسی ایران در داخل و خارج شده است. دلیل حساسیت این موضوع کاملاً مشخص است؛ چرا که ایران کشوری است دارای منابع عظیم نفت و گاز و به همین دلیل هم درآمدهای ناشی از صدور این کالاها برای اقتصاد آن از اهمیت حیاتی برخوردار است.

دلیل دیگر اهمیت یافتن این دور از تحریم ها بدین خاطر است که ایران و گروه موسوم به 1+5 اخیراً سه دور مذاکره هسته ای در استانبول، بغداد و مسکو برگزار کرده  و به تداوم آن هم امیدوارند. اما اعمال تحریم های نفتی در قبال ایران باعث خواهد شد که آینده این مذاکرات تیره و تار شود. چرا که خود غربی ها در رفتار خود دچار تناقض شده  اند. آنان از یک سو از ایران می خواهند گام هایی را در راستای اعتمادسازی بردارد و این در حالی است که خود رفتارها و واکنش های پرخاشگرانه از خود نشان می دهند به این امید که ایران به استیصال رسیده و از در سازش با خواسته های ناتمام آنها درآید.

در این مجال در پی آن هستیم که به این سوال تکراری پاسخی غیرتکراری و البته علمی دهیم که آیا تحریم ها ابزار مناسبی برای رسیدن به نتایج از پیش تعیین شده هستند؟ برای رسیدن به پاسخ مناسب برای این سوال باید روند اعمال تحریم ها در گذشته بررسی شود و مشخص گردد که آیا تحریم های پردامنه غربی ها با همراهی متحدان دیگر توانسته‌اند به اهداف خود برسند یا خیر؟در ابتدا دیباچه نظری کوتاهی در خصوص تحریم ها مطرح خواهد شد و سپس به صورت عینی و مستدل به بررسی تأثیر تحریم ها بر اقتصاد ایران خواهیم پرداخت.

1- تحریم ها از منظر تئوریک

بنا به تعریف؛ تحریم اقتصادی عبارتست از دستکاری در روابط و همکاری های اقتصادی به منظور تأمین اهداف سیاسی. در واقع تحریم اقتصادی یک ابزار سیاست خارجی است که این امکان را فراهم می آورد که کشور یا کشورهایی، مقاصد سیاسی خود را نسبت به کشور هدف به هنگام بروز اختلاف از طریق آنها اعمال کنند. تحریم به عنوان محروم سازی واقعی و یا تهدید به محروم سازی کشور هدف از دسترسی به منابع اقتصادی به منظور تغییر در سیاست های آن است.بر اساس یک نوع گونه شناسی، تحریم های اقتصادی از جهت هدف دو نوع هستند:

اول، تحریم اقتصادی به منظور بی ثبات کردن رژیم سیاسی کشور هدف است که در واقع برگرفته از تضاد در منافع استراتژیک کشور تحریم کننده و کشور هدف می باشد. این نوع تحریم برای تغییر رژیم کشور هدف است.

دوم، تحریم اقتصادی برای تغییر رفتار سیاسی یا اقتصادی کشور هدف صورت می گیرد. این نوع تحریم به مراتب ملایم تر از نوع اول است.

در تحقیقی که در خصوص اثربخشی تحریم های اقتصادی صورت گرفته مشخص گردید که ١٧٦ مورد تحریم اقتصادی در فاصله سالهای ١٩١٤ تا ١٩٩٠ در سطح جهان به مورد اجرا گذاشته شده که حدود ٦٦ درصد آن موفق نبوده و ٣٤ درصد بقیه هم فقط نسبتاً موفق بوده اند. این آمار نشان می دهد که تحریم های اقتصادی در ذات خود موفقیت نداشته است. از سال ١٩٧٣ تاکنون تنها ٢٤ درصد تحریم های اقتصادی نسبتاً موفق ارزیابی شده اند. تنها مواردی که در تاریخ تحریم‌های اقتصادی از آنها به عنوان نمونه‌های موفق نام برده می شود، تحریم‌هایی است که علیه رژیم نژادپرست آفریقای جنوبی و رژیم نژادپرست رودزیا در کشور زیمباوه صورت گرفت.

بر این اساس هر چقدر که مدت زمان اعمال تحریم ها بیشتر باشد احتمال اینکه دولت هدف راهی برای دور زدن تحریم‌ها و کاستن از اثرات آنها پیدا کند بسیار زیاد است. فرانکس این رویداد را مصونیت از تحریم‌ها می نامد؛ چرا که جهانی شدن اقتصاد باعث می‌شود تحریم‌ها نتواند مانع دسترسی کشوری به منابع بین المللی در بازار آزاد شود و همین امر هم امکان دور زدن تحریم ها را فراهم می آورد .

2- تحریم اقتصادی ایران

غرب و در رأس آنها آمریکا زمانی که احساس کردند با تهدیدهای سیاسی و نظامی نمی توانند جمهوری اسلامی ایران را از راهی که انتخاب کرده بازدارند و به مسیر دلخواه خود بکشانند، چاره را در آن دیدند که از حوزه اقتصادی وارد شوند. به زعم آنها، فشارها و تحریم های اقتصادی ایران باعث خواهد شد هزینه های اداره کشور برای حکومت جمهوری اسلامی افزایش یافته و ادامه راه را برای آن سخت و طاقت فرسا نماید و از طرف دیگر هزینه های بالا و ناکارآمدی اقتصادی باعث خواهد شد نارضایتی مردم نیز از حکومت بیشتر شده و بنابراین ادامه کار برای جمهوری اسلامی میسر نباشد و بدین ترتیب غرب بتواند با هزینه کمتر و پرهیز از رویارویی مستقیم با ایران، به هدف خویش رسیده و نهایتاً بهترین نتیجه مطلوب آنها یعنی تغییر نظام سیاسی در ایران محقق شود.

تحریم بانک ها، شرکت ها، موسسات و نهادهای مالی، بلوکه کردن حساب ها و دارایی های ایران در خارج از کشور، تحریم معاملات و مبادلات تجاری، تلاش برای تحریم خرید نفت و گاز ایران و .... همه و همه تلاش هایی در این راستا هستند که بتوانند به لحاظ اقتصادی ایران را فلج کرده و به هدف غایی خود دست یابند. باید اذعان داشت که این تحریم‌ها بی تأثیر نیستند و توانسته اند دردسرساز شوند اما به اهداف از پیش تعیین شده خود نرسیده اند چرا که تجربه چندین دهه مقابله با انواع تحریم ها به خوبی راه های دور زدن این تحریم ها را به ایران آموخته است. خود غربی‌ها هم از عدم تأثیر کافی این تحریم ها در شگفت مانده اند .

1-2: تأثیر تحریم ها بر حوزه انرژی

یکی از حوزه هایی که اخیراً روی آن مانور داده شده است بحث تحریم معامله با ایران در حوزه انرژی بوده که با بازتاب های متفاوتی هم همراه بوده است. ابتدا تصمیم بر این گرفتند که در خصوص فروش بنزین به ایران تحریم هایی را اعمال کنند اما طرح کلان و موجه سهمیه بندی بنزین در کشور همراه با سرمایه گذاری در پالایشگاه های داخلی باعث شد این طرح نیز به شکست کشانده شود؛ طوری که ایران حتی تبدیل به صادرکننده بنزین نیز شد.

در ماه های اخیر هم بحث در زمینه تحریم خرید نفت ایران از جانب اتحادیه اروپا مطرح شد که آن هم جنجال زیادی را در خود کشورهای اروپایی به راه انداخت. بر اساس این تحریم، اروپایی ها قصد دارند از اول ماه جولای خرید نفت از ایران را متوقف کنند. اما پیش از آنکه این تحریم بتواند عملی شود ایران طرح پیشدستانه ای را در دستور کار خود قرار داد و ابتدا صادرات نفت خود به انگلیس و سپس فرانسه را متوقف نمود.

فوری ترین تأثیر این تحریم آن بود که بلافاصله قیمت نفت و بنزین در کشورهای غربی به شدت افزایش یافت و نارضایتی های گسترده ای را هم در میان مردم این کشورها بوجود آورد. چند ماه بعد‌ هم مقامات این کشورها برای عملی کردن تصمیمات خود تردید از خود نشان داده و خواهان آن شدند که اعمال این تحریم ها به تعویق افتد. آنچه که مشخص است اینکه صادرات ایران به کشورهای اروپایی در زمینه انرژی چندان قابل توجه نیست و با توجه به امتیازاتی که خرید از ایران برای مشتریان دیگر دارد توقف صادرات نفت به اروپا تنها یک متضرر عمده دارد و آن خود کشورهای تحریم کننده هستند و دود این تحریم ها ابتدا به چشم خود آنها می رود. مخصوصاً که این کشورها در گرداب بحران اقتصادی هم دست و پا می زنند.

لازم به یادآوری است که با توجه به تحریم ارائه تکنولوژى‌های مورد نیاز در بخش صنعت نفت و گاز، صنعتگران و مهندسان ایرانی خود در این راه تلاش دارند که به خودکفایی تکنولوژیک در این صنعت دست یابند و در این راه آنقدر موفقیت کسب کرده‌اند که "محمد یحیی معروفی" دبیرکل اکو که برای شرکت در هفدهمین نمایشگاه بین المللی نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی به ایران سفرکرده بود، ضمن تحسین پیشرفت متخصصان ایرانی در صنعت نفت و گاز، گفت: "ایران الگویی مناسب برای سایر کشورها در این زمینه است" .

همچنین مائورو بروجیلیاتو، مدیر فروش شرکت فیورنتینی ایتالیا از تحریم به عنوان یک فرصت استثنایی برای افزایش توان متخصصان داخلی صنعت نفت ایران یاد کرد. وی افزود: تحریم ها نمی  توانند مانع همکاری ما با شرکت های نفتی ایرانی شوند و ما همچنان خواهان ادامه حضور در بازار جذاب نفت و گاز ایران هستیم.

خبرگزاری شین هوا متعلق به چین هم تاکید کرد که فشار تحریم ها بر بخش های نفتی ایران مانع پیشرفت های ایران نشده است.بنابر این گزارش، آنطور که بررسی ها نشان می دهد و مقام های ایرانی هم تاکید دارند نفت کیفی ایران در بازار جهانی جایگزینی ندارد و هیچ مانعی برای فروش نفت ایران دیده نمی شود .

همچنین کشورهای غربی و دیگر کشورهای جهان خود در نتیجه دادن این تحریم ها مردد بوده و از آثار زیانبار آن بر روی اقتصاد خود بیمناک هستند.  گذشته از این که روسیه، چین و ژاپن با این طرح صراحتاً مخالفت کرده و حتی وزیر دارایی ژاپن اعلام کرد قطع معاملات نفتی این کشور با ایران برای اقتصاد ژاپن بحران آفرین خواهد بود.علیرغم تحریم های اعمالی، شرکت صنعت نفت ایتالیا هم اعلام کرد میزان واردات نفت این کشور از ایران 92 درصد افزایش یافته است. گفتنی است ایران حدود 14 درصد از نیازهای نفتی ایتالیا را تأمین می کند .

نتیجه‌گیری:

موارد فوق گوشه ای از آمارها و ارقامی است که می توان در زمینه اقتصادی مطرح کرد. آنچه که از این آمار و نمودارها که غالباً هم توسط نهادها و موسسات غربی منتشر شده آشکارا نشان دهنده آن است که تحریم ها در رسیدن به هدف اقتصادی خود یعنی به بن بست کشاندن اقتصاد ایران ناکام مانده اند.از سویی دیگر باید توجه داشت برای اولین بار نیست که ایران مورد تحریم واقع می‌شود و تجربه موارد قبلی به خوبی توانسته است راه‌های دور زدن این تحریم‌ها و ناکام گذاشتن آنها را به ایرانیان بیاموزد. جنجال‌آفرینی در خصوص تحریم‌های نفتی جدید نیز از این امر مستثنی نیست و با موانع زیادی برای کارآمدی روبروست.

اولاً که به دلیل نیاز استراتژیک برخی از کشورها به این کالا و نقش آن در اقتصاد جهانی، ایران مشکلی برای فروش نفت خود نخواهد داشت؛ تنها ممکن است راه‌های دور زدن تحریم‌ها قدری هزینه بر باشد. خود غربی‌ها هم به این مهم آگاه هستند و کشورهایی چون چین را از این تحریم‌ها مستثنی کرده‌اند.دلیل دوم، افزایش قیمت جهانی این کالا پس از تحریم‌‌ها و کاهش عرضه نسبت به تقاضا در ماه‌های سرد سال است که باعث می‌شود نیاز به نفت ایران بیش از پیش احساس شود.

سوم اینکه، ایران از قبل برای این تحریم‌ها چاره‌‌اندیشی نموده و راه‌هایی را نیز برای ناکام گذاشتن آنها اندیشیده است که از آن جمله می توان به 1) حذف دلار و یورو از معاملات نفتی و روی آوردن به معاملات تهاتری؛ 2) تشکیل سندیکای بیمه نفت‌کش‌ها؛ 3) افزایش توان ذخیره‌سازی ملی و 4) کاهش تولید از میادین مستقل نفتی اشاره کرد.

علاوه بر این، تهدید ایران به بستن تنگه هرمز عامل بازدارنده دیگری در زمینه اعمال واقعی تحریم‌ها می‌باشد.در پایان باید به این نکته نیز اشاره داشت که در حال حاضر نزدیک به 50 پالایشگاه جهان به طور مستقیم به نفت خام سبک و سنگین صادراتی ایران وابسته بوده و به این دلیل هم مجبور به دور زدن تحریم‌ها برای واردات از ایران هستند.آنچه مشخص است اینکه این دور از تحریم‌ها نیز به مانند تحریم‌های قبلی تنها موجب افزایش برخی از هزینه‌های ایران خواهند شد و به اهداف از پیش تعیین شده خود برای تغییر رفتار سیاسی ایران منجر نخواهد شد.

پی‌نوشت‌ها: