ماجرای یک آزمایشگاه کتاب درتهران+تصاویر

برای اولین بار بود نام «آزمایشگاه کتاب» را می‌شنیدم پیش از حضور در سوره مهر تصور دیگری داشتم، اما بهترین راه برای آشنایی با این مکان حضور در انتشارات سوره مهر بود.

  آزمایشگاه سوره مهر کجاست؟

جواد یزدان‌پناه معاون تولید انتشارات سوره مهر شاید یکی از بهترین افرادی بود که می‌توانست اطلاعات مکفی در اختیار ما بگذارد، چرا که به خوبی از چند و چون و ریز برنامه‌های این بخش مطلع بود.

وی درباره مهمترین برنامه‌هایی در آزمایشگاه سوره مهر صورت می‌گیرد، اظهار داشت: با توجه به فرآیند تولید کتابی که در کشور وجود دارد، انتشارات سوره مهر سعی دارد این آثار را با بهترین کیفیت و مطلوب‌ترین شکل به مخاطب ارائه کند، تا مخاطب برای خرید سایر آثار نیز تحریک شود، ضمن اینکه نیاز مخاطب را برای خواندن و دست‌یابی به کتاب‌ها برطرف کند؛ از این رو انتشارات سوره مهر تصمیم گرفت برای خود در کنار سایر امور مربوط به کتاب، از طراحی و سایر موارد، بخشی را به عنوان آزمایشگاه کتاب راه‌اندازی کند.

معاون تولید انتشارات سوره مهر ابراز داشت: شاید آزمایشگاه کتاب بیشتر یک فرآیند طراحی و مدل سازی کتاب‌ها برای تولید در تعداد انبوه باشد. پیش از اینکه کتاب به تولید انبوه برسد پروسه‌ روی کار طراحی و گرافیک کتاب صرف می‌شود که نمونه و مدل‌های آزمایشی تولید شود.

به گفته وی، معمولا در حوزه کتاب و نشر شاید این اتفاق کمتر رخ داده باشد؛ برای اینکه بتوانیم شکل‌های جدیدی از کار که در حال طراحی و اجراست را تست کنیم، نیاز به فضایی داریم تا این موارد را در آن اجرا کنیم؛ مثلا مثل کتاب «ستاره‌های نبرد هوایی» که ماکت جلد آن آماده شده است.

وی در ادامه تصریح کرد: برای طراحی این کتاب از پارچه لباس فرم نیروی هوایی استفاده شده است، آرم و عنوان کتاب که تکمیل کننده طرح جلد کتاب است به صورت گلدوزی روی کتاب حک شده، دقیقا شبیه همان جنس و شکل پیراهن اعضای نیروی هوایی است، اما سایر مشخصات کتاب به صورت چاپ سیلک روی کتاب درج می‌شود.

معاون تولید انتشارات سوره مهر در ادامه ضمن اشاره به این ایده خاطرنشان کرد: این ایده تاکنون در جایی دیگر اجرا نشده و نمونه‌هایی از آن وجود ندارد؛ همچنین چاپخانه‌ها و صحافی‌ها هم تجربه‌ای برای اجرای این کار ندارند، ما ناچاریم این کار را به صورت آزمایشی داخل بخش گرافیک انتشارات طراحی کنیم تا نقاط ضعف و قوت آن مشخص شود.

یزدان‌پناه ابراز داشت: شاید مرحله نخست آزمایشگاه کتاب سطح ایده‌پردازی و برگزاری نشست و جلسات مختلف با افراد طراح و گرافیست برای طراحی روی جلد و کتابسازی باشد؛ در مرحله نخست تصمیم گرفته می‌شود که برای محتویات کتاب از چه نوع ماده‌ و جلدی می‌توان استفاده کرد، در این مرحله بیشتر درباره طراحی و گرافیک کتاب، کتابسازی و همچنین نوع صحافی و طرح جلد کتاب تصمیم‌گیری می‌شود؛ پس از اینکه تصمیم‌ها نهایی شد تا نوع جلد کتاب از چه شکل و چه جنس باشد، ایده‌های مختلفی مطرح می‌شود، مثلا برای کتاب «ستاره‌های نبرد هوایی» چند طرح جلد دیگر ارائه شد، البته ابتدا به شکل سیاه و سفید، و سپس موارد ارائه شده بررسی می‌شوند تا از میان این طرح‌ها در آزمایشگاه، ایده نهایی برگزیده و اجرا ‌شود.

یزدان‌پناه بیان کرد: پس از این مرحله تست انجام می‌شود تا مشخص شود ایده‌ای که به صورت گرافیکی و هنری مطرح شده در فضای واقعی و با استفاده از دستگاه و متریال موجود قابل تولید است یا نه.

وی در ادامه خاطر نشان کرد: معمولا برخی از کارها که به ذهن طراح می‌رسد به دلیل محدودیت در منابع قابل اجرا نیست و یا اجرای آن سخت است، از این رو ناچاریم ماکتی از کار را طراحی کنیم تا از نحوه اجرای آن مطلع شویم؛ باید در این مرحله شناخت حداقلی از ذائقه‌های مخاطب داشته باشیم، برای برخی از این طرح‌های جلد (در نمایشگاه کتاب یا پیش از آن در خلال سال) یکسری نظرسنجی درباره طرح جلد کتاب صورت می‌گیرد.

به گفته این مسئول، این نظرسنجی‌ها بیشتر درباره کتاب‌هایی است که پیش‌تر چاپ شده و یا قرار است در تجدید چاپ جلدشان را عوض کنیم؛ معمولا طرح جلد را به نظرسنجی می‌گذاریم تا ببینیم مخاطبان یا افراد حرفه‌ای کدام طرح جلدها را انتخاب می‌کنند.

وی عنوان کرد: این بخشی دیگر از آزمایشگاه کتاب است که در ارتباط متقابل با بخش طرح و توسعه انتشارات انجام می‌شود.

وی تاکید کرد: آزمایشگاه کتاب یک مکان فیزیکی نیست، فرآیندی است که برای طراحی، مدلسازی و ساخت کتاب انجام می‌شود که یک بخشی از آن ممکن است فکری و یا محتوایی و یا برخی فرآیندها فیزیکی باشد.

یزدان پناه درباره تعداد افرادی که در این آزمایشگاه کتاب فعالیت می‌کنند، اضافه کرد: تعداد افرادی که با آنها در ارتباط هستیم بسیار است، از گرافیست‌های مختلف، افرادی که در تیم گرافیک ثابت سوره مهر هستند و افرادی که خارج از مجموعه با آنها در ارتباطیم و... همه و همه تلاش دارند تا از میان ایده‌های موجود بهترین ایده را به چاپ بسپاریم.

  هدف سوره مهر از تاسیس آزمایشگاه کتاب

یزدان‌پناه در ادامه به مواردی دیگر اشاره و اضافه کرد: هدف دراز مدت ما از تاسیس آزمایشگاه این است که موقعیت‌سازی و برندسازی برای کتاب‌های انتشارات سوره مهر به خصوص در حوزه طرح جلد و گرافیک کتاب داشته باشیم، که گام‌های اولیه این فرآیند تا حدی برداشته شده و باید اجازه دهیم این قدم‌ها باز هم برداشته و تقویت شود تا بتوانیم انتشارات سوره مهر را به عنوان یک برند خوب معرفی کنیم.

معاون تولید سوره مهر ابراز داشت: در این راستا یکی از کارهایی که در آزمایشگاه کتاب انجام می‌شود، طراحی و اصلاح فونت‌های موجود است، چراکه برخی از فونت‌های فارسی که وجود دارد توسط شرکت‌های مختلف طراحی شده برای کار رمان یا کتاب مناسب نیستند و باعث می‌شود هم حجم کتاب افزایش یابد و هم روی فاصله که میان حروف مختلف داخل فونت‌ها گذاشته می‌شود (که برخی از آنها استاندارد نیستند)، خوانش کتاب را سخت کرده و به لحاظ اقتصادی حجم کتاب به صورت غیر معمول افزایش پیدا می‌کند.

به گفته یزدان‌پناه، در همین آزمایشگاه کتاب به کاری که روی طراحی فونت‌ها انجام‌ شد رسیدیم، در این صورت هم جذابیت گرافیکی کتاب بیشتر می‌شود، دیگر اینکه 10 تا 15 درصد در میزان کاغذ صرفه‌جویی خواهد شد و هدف نهایی ما برند و هویت سازی برای گرافیک سوره مهر است.

وی درباره اعمال نظر مدیریت بر طرح‌ها و ایده‌ها ادامه داد: این موضوع همیشه برای افرادی که داخل انتشارات با آن درگیر هستند محل چالش بوده، اینکه تصمیم‌گیرنده نهایی برای طرح جلد کتاب  کیست؟ ناشر؟ نویسنده؟ و یا طراح کتاب؟

وی تصریح کرد: برای اینکه این معضل حل شود، نظرسنجی توسط تیم تحقیق و توسعه سوره مهر درباره طرح جلد کتاب‌ها صورت گرفت؛ مثلا برای کتاب «نورالدین پسر ایران»  چندین طرح ارائه شد که در نهایت طرح کنونی برگزیده و انتخاب شد.

* ارائه 5 طرح جلد برای کتاب «نورالدین پسر ایران»

وی در پاسخ به این سوال که برای کتاب «نورالدین پسر ایران» چند طرح جلد زده شد، اضافه کرد: فکر می‌کنم 5 طرح جلد با اجراهای مختلف برای این کتاب ارائه شد. اما برای اینکه این سوء تفاهم را برطرف کنیم که در نهایت چه کسی تصمیم‌گیرنده نهایی درباره طرح جلد کتاب‌هاست، تصمیم گرفتیم نظرات افراد مختلف درباره طرح جلدها را بررسی و ببینیم تا چه حد نظرات بهم نزدیک است. در نظرسنجی تیم تحقیق و توسعه سوره مهر، نظر مدیران، گرافیست‌ها و نظر مخاطبان درباره طرح جلدهای یک کتاب سنجیده شد که نتایج جالبی هم بدست آمد. نظرات تمام طیف‌های مختلف در مقاله‌ای منتشر شد.

یزدان‌پناه ضمن اشاره به فعالیت این آزمایشگاه و در پاسخ به این سوال که آیا طراحان جلد، کتاب را می‌خوانند و سپس طرح کتاب را طراحی می‌کنند، توضیح داد: معمولا به دلیل حجم بالای کارهای انتشارات نمی‌توان این روند را داشت، اما برای اکثر کارها روند معمول آن است که پیش از چاپ طراح کتاب با نویسنده کتاب مرتبط می‌شود و با هم صحبت می‌کنند، از این رو نویسنده آن ایده و طرح داخل کتاب را به طراح منتقل می‌کند، پس از آن طراح، طرح جلدهایی را قلم می‌زند.

کتاب «اشک آخر» از جمله آثاری است که سه نمونه از طرح‌های آن در حال بررسی است.

وی اضافه کرد: طراحان در ارتباطی که با نویسنده دارند درباره طرح جلدها صحبت کرده و ایده نویسنده را اخذ کرده و به صورت گرافیکی اجرا می‌کنند؛ برای سایر کتاب‌ها معمولا نویسنده به عنوان خلاصه کتاب، متنی را در اختیار طراح قرار می‌دهد، در برخی از حوزه‌های تخصصی‌تر هم شاید نیاز باشد درباره طرح با افراد مختلف مشورت شود.

* آزمایشگاه کتاب ناظر بر تمام فرآیند فنی کتاب است

معاون تولید انتشارات سوره مهر طراحی داخل صفحات، کتابسازی، طرح جلد کتاب و... را از جمله موارد کار این آزمایشگاه عنوان کرد و اضافه کرد: منظور از کتابسازی اینکه کتاب در چه قطع، با چه نوع کاغذ و چه نوع صفحه بندی به بازار عرضه شود.

* پیشنهاد تاسیس آزمایشگاه از جانب که بود؟

یزدان‌پناه درباره آغاز بکار آزمایشگاه کتاب، تصریح کرد: شاید زمان شروعی نتوان برای آن در نظر گرفت اما آزمایشگاه کتاب مدت‌ها فعال بود، شاید حدود یک سالی است که آزماشگاه کتاب به صورت رسمی و با برنامه مدون در حال فعالیت است و در بخش‌های مختلف سعی کردیم کار تقویت را انجام دهیم.

وی درباره اینکه معمولا برای هر کتاب چند طرح جلد ارائه می‌شود، بیان داشت: تعداد مشخصی وجود ندارد، اما اجراهای مختلفی از کار انجام می‌شود، همانند کتاب «ستاره‌های نبرد هوایی» سه طرح برای آن انجام شده بود، اما به این نتیجه رسیدیم که از این فضا خارج شده و به سمتی نزدیک به حقیقت پیش رویم.

این مقام مسئول درباره این مهم که ایده جلد کتاب‌ها تا چه حد برگرفته از سایر انتشارات‌هاست گفت: ارتباطی که ناشران و مخاطبان با یکدیگر دارند و کلا فضای نشر تحت تاثیر کارهای جدیدی است که ارائه می‌شود و نمی‌توان گفت که ناشران از ایده سایر ناشران و بازار نشر تاثیر نمی‌گیرند، معمولا کارهای مختلف و کتاب‌های نو که وارد بازار می‌شود می‌تواند بر سایر کارها تاثیرگذار باشد، مثلا طراحی که برای 10 گانه شعر امروز انجام دادیم، در سایر طرح‌ها تاثیر گذار بود.

* رمان «جاده جنگ» و ارائه آن در قالب جدید 

وی در ادامه درباره رمان «جاده جنگ» گفت: 5 جلد از این رمان منتشر شده است؛ ضمن اینکه بزودی جاده جنگ در قطع جیبی منتشر می‌شود تا هم طرح جلد متفاوت داشته باشد و هم حمل و نقل آسان شود، این مهم در حال صفحه بندی است تا چند ماه آینده روانه بازار می‌شود.

معاون تولید انتشارات سوره مهر درباره اینکه همت سوره مهر آن است تا آثار پر مخاطب و برگزیده را به شیوه‌های مختلف عرضه کند، افزود: یکی از طرح‌های سوره مهر و از اولیت‌ها آن است که در طراحی کتاب تجدید نظر کنیم و در این طراحی‌ها آثاری را مدنظر قرار دهیم که به اقبالی رسیده و جوایزی را از آن خود کرده باشد، علاوه بر این برخی آثار از سال‌های گذشته وجود دارد که ممکن است به دلیل طراحی بد و یا طرح جلد نامطلوب در بازار مورد توجه قرار نگرفته، که این آثار هم مجدا باز آفرینی می‌شوند.

وی در باره سه کتاب در حوزه داستان انقلاب در قطع جیبی منتشر شده گفت: این آثار نیز مجموعه‌سازی شد، سه کتاب دیگر هم که مناسب زنان است در قطع جیبی به تازگی عرضه شده است.

آزمایشگاه کتاب در بخش هنری انتشارات سوره مهر فعال است، از این رو به سراغ مسئول این بخش رفتیم تا کمی درباره جزئیات آزمایشگاه بدانیم.

رضا زواری مدیر هنری انتشارات سوره مهر در ادامه به تبیین برنامه‌ها و تشریح رویکردها پرداخت و گفت: اکثر افرادی که در این آزمایشگاه فعال هستند، تماما تحصیل کرده حوزه گرافیک هستند و حتی برخی از آنها هم در دانشگاه تدریس می‌کنند.

وی افزود: کار در دو بخش ارائه ایده - خلاقیت و بخش مسایل فنی که به حوزه چاپ و سیستم‌های نرم‌افزار و نوع رنگ‌هایی که در چاپ استفاده می‌شوند مربوط می‌شود؛ هر کدام از افراد در آزمایشگاه سوره مهر کار و مسئولیت خود را داشته و فعالیت می‌کنند، برای هر یک برنامه‌هایی داریم، دفترچه‌ای تعریف کردیم که در آن استانداردهای مدنظر مشخص شده است.

به گفته زواری، انتخاب نوع فونت، اندازه و شکل ظاهری مربوط به حوزه‌های مختلفی چون خاطرات، داستان، نمایشنامه مشخص است تا بدانیم کدام فونت در چه حوزه‌ای استفاده شود و یا به چه اندازه و با چه شکلی استفاده شود. برخی افراد در بخش سیستم‌های فنی مربوط به حوزه مجوز کتاب امور مربوط به آن را انجام می‌دهند، اما پس از اینکه کتاب حروف چینی و ویراستاری شد وارد بخش آتلیه گرافی می‌شود، توسط نرم افزاری دیزاین شده و با استانداردهای لازم اصلاحات بر آن اعمال می‌شود و در نهایت برای کتاب تصیمی گرفته می‌شود.

مسئول بخش هنری در ادامه درباره قطع محتوا و قیمت کتاب توضیح داد: پس از این مرحله درباره قطع و قیمت و.. تصمیم‌گیری می‌شود چرا که برخی کتاب‌ها فاخر و برخی ارزان هستند و باید عنوان کرد که تصمیم‌گیری در این زمینه خیلی مهم است.

این مقام آگاه به مرحله دیگر اشاره و تبیین کرد: پیش از تولید، ماکت کتاب ساخته می‌شود و اگر نیاز به گلدوزی، چاپ‌های مختلف باشد، تعیین تکلیف در آن راستا صورت می‌گیرد، نوع کاغذ، تکنیک چاپ و... موارد دیگر بنا به شکل کتاب انجام می‌شود.

زواری تصریح کرد: معمولا کتاب‌ها شبیه به «ماکت کتاب»، به نویسنده‌ها ارائه می‌شود تا وضعیت کتاب و ظاهر آن بهتر دیده شده و درباره آن تصمیم‌گیری شود؛ البته در این بخش موارد فنی اعمال می‌شود؛ از شکل‌ ظاهری فونت‌ها تا شکل چیدمان حروف در کنار یکدیگر که زمان خاصی را می‌طلبد، البته بخش‌های فنی و چک کردن‌ها هم وجود دارد.

قیمت مناسب کتاب همراه با کیفیت مطلوب

وی در پاسخ به اینکه تا چه میزان به قیمت فکر می‌کنید،گفت: ترجیح می‌دهیم قیمت‌ها برای مخاطب مناسب باشد، اما اولویت اصلی برای ما کیفیت است؛ ترجیح ما این است کیفیت بالا با قیمت مناسب عرضه شود.

وی ادامه داد: برخی کتاب‌ها ارزان هستند، در قطعی دیگر با قیمتی بیشتر عرضه می‌شود، اما نه همه کتاب‌ها، قیمت آنقدر برای ما مهم نیست اما بی اهمیت هم نیست؛ در آزمایشگاه کتاب جمعا 10 نفر فعال هستند، در بخش تایپ و حروف چینی افراد آموزش لازم در حوزه دیزاین را هم دیده‌اند، تا وقت بیشتری برای اعمال تغییرات گرافیکی وجود داشته باشد؛ صرف خوانش کتاب برای ما مهم نیست چرا که بسم‌الله و بخش شناسنامه کتاب هم بخشی از واقعیت کتاب است که مورد توجه ما است.