ايام‌البيض فصلی براي تطهير صحيفه اعمال

سرویس دین و آئین پایگاه 598؛ «ايام» جمع «يوم» به معناي روز و «بيض» جمع «ابيض» به معناي سفيد و درخشان است كه به روزهاي سيزدهم، چهاردهم و پانزدهم هر ماه قمري گفته مي‌شود و به عقيده مسلمانان ايام‌البيض ماه‌هاي رجب،‌ شعبان و رمضان داراي فضيلت بسيار است كه در شريعت و فقه اسلام بر اقامت سه روز در مسجد جامع براي عبادت خدا و تهذيب نفس اطلاق مي‌شود.

ابن مسعود سبب ناميدن اين ايام به «ايام‌البيض» را چنين نقل مي كند: از نبي اكرم (ص) شنيدم كه مي‌فرمودند هنگامي كه جناب آدم (ع) عصيان پروردگارش نمود منادي از عرش ندا داد اي آدم از جوار رحمت من بيرون شو زيرا كسي كه عصيان مرا كند در جوار من نيست. حضرت آدم (ع) و فرشتگان گريستند، سپس خداوند جبرئيل را نزد حضرت آدم (ع) فرستاد. جبرئيل حضرت آدم (ع) را در حالي كه رنگ او از نورانيت بهشتي به تيرگي تغيير كرده بود به زمين فرود آورد و ملائكه با ديدن اين وضعيت فرياد برآوردند پروردگارا، خلقي آفريدي و از روح برگزيده خود در او دميدي و ملائكه را به سجده او درآوردي و به يك گناه، سفيدي او را به سياهي مبدل كردي. پس منادي از آسمان ندا داد كه امروز را براي خداوند روزه بگير و آن، روز سيزدهم ماه بود و چون آدم (ع) آن روز را روزه گرفت، قسمتي از تيرگي او برطرف شد تا اين‌كه در انتهاي اين سه روز به حالت اول خود برگشت. به اين دليل اين ايام، «ايام‌البيض» ناميده شد.

قدمت ايام‌البيض

شان نزول برخي از آيات قرآن كريم دال بر اين است كه ايام‌البيض در اديان الهي سابقه ديرينه‌اي داشته و در اسلام استمرار يافته و احتمالا پاره‌اي از احكام و شرايط آن تغيير كرده است.

خداوند در قرآن كريم مي فرمايد: «و عهدنا الي ابراهيم و اسمعيل ان طهرا بيتي للطائفين و العاكفين و الركع السجود؛ و ما به ابراهيم و اسماعيل فرمان داديم كه خانه مرا براي طواف‌كنندگان و معتكفان و ركوع‌كنندگان و سجده‌كنندگان از هرگونه آلودگي تطهير كنند.»

علامه طباطبايي (ره) در تفسيرالميزان مي‌نويسد: زماني كه حضرت مريم (س) به افتخار ملاقات به فرشته الهي نائل آمد از مردم فاصله گرفت، هدف از دوري كردن از مردم روي آوردن به سنت اعتكاف بوده است.

علامه مجلسي نيز در بحارالانوار از اعتكاف حضرت سليمان (ع) در بيت المقدس روايت كرده است و علامه حلي (ره) هم در كتاب تذكره‌الفقها به مشروعيت اين ايام در اديان پيش تصريح كرده است و آورده كه «ايام‌البيض» داراي پيشينه‌اي به قدمت تمام اديان الهي و آسماني است.

پيشينه ايام‌البيض در ايران

ايام‌البيض در ايران داراي فراز و نشيب‌هاي زيادي بوده است اما آنچه قابل تامل است اينكه هر زمان علماي برجسته نسبت به اقامه اعمال اين ايام اهتمام داشته‌اند و شرايط اجتماعي و سياسي نيز اقتضا مي‌كرده،‌ ايام‌البيض رونق داشته است؛ از جمله در عصر صفوي به همت دو عالم بزرگ شيخ بهايي و شيخ لطف‌الله آملي اعتكاف در اكثر شهرهاي ايران رواج يافته و نيز در زمان آيت‌الله العظمي بروجردي همت زيادي در جهت توسعه و رونق ايام‌البيض به كار رفته تا جايي كه به دستور ايشان درس‌هاي حوزه تعطيل مي‌شد و معتكفان مورد ترغيب قرار مي‌گرفتند اما در بيشتر دوران‌ها به صورت محدود در مساجد شهرهاي بزرگ مذهبي برگزار مي‌شد.

پس از پيروزي انقلاب اسلامي گرايش و توجه مردم به اين سنت نبوي زياد شد و آثار و بركات فردي و اجتماعي اين عبادت انسان‌ساز زمينه گسترش و رشد آن را فراهم كرد؛ چنانكه از سال 57 با اقدامات و هماهنگي‌هاي سازمان تبليغات اسلامي، اين سنت حسنه در سراسر كشور به گونه‌اي فراگير مورد توجه قرار گرفت و در ميان خيل علاقمندان و مشتاقان به‌ويژه جوانان رشد چشمگيري داشت.

اهداف اعتكاف

هدف از اعتكاف دو چيز مي‌تواند باشد؛ هدف عبادي و تمرين انقطاع. قرآن كريم هدف از عبادت را ايمان و تزكيه نفس معرفي مي‌كند و مي‌فرمايد «قدافلح من زكيها؛ كسي رستگار شد كه نفس را تزكيه كرد» و در جايي ديگر مي فرمايد «قد افلح المومنون؛ به راستي كه مومنان رستگارانند». همچنين مي‌فرمايد «و اذكروالله كثيرا لعلكم تفلحون؛ خدا را بسيار ياد كنيد تا شايد رستگار شويد.»

همچنين معتكف در ايام‌البيض از همه تعلقات دنيايي مي‌برد و تمام وقت به عبادت مي‌پردازد يعني هدف همان است كه در مناجات شعبانيه از خداوند مي‌خواهيم «الهي هب لي كمال الانقطاع اليك؛ خدايا به من نهايت بريدگي وابستگي از غير خودت را هديه كن.»

آري؛ ايام‌البيض فصلي است براي گريستن، براي ريزش باران رحمت، براي شستن آلودگي‌هاي گناه، براي تطهير صحيفه اعمال، براي نوراني ساختن دل و صفابخشيدن به روح.

فضيلت ايام‌البيض

در قرآن كريم ماده عكف 9 مرتبه تكرار شده است كه دو مورد آن آيات 125 و 187 سوره مباركه بقره هستند. حضرت رسول اكرم (ص) نيز در مورد فضائل اين ايام مي‌فرمايد: هركس يك روز را به منظور كسب عنايت الهي و به نيت قرب خدا اعتكاف كند، خداوند بين او و آتش سه خندق ايجاد مي‌كند كه فاصله هريك تا ديگري بيش از مسافت بين زمين و آسمان است. در سخن گران بهاي ديگري نيز مي‌فرمايد: المعتكف يعكف الذنوب؛ معتكف با اعتكافش گناهان را حبس مي‌كند.

در كتاب شريف اقبال آمده است: حضرت آدم (ع) از خداوند پرسيد خدايا محبوب‌ترين روزها و گرامي‌ترين زمان‌ها نزد تو كدام است؟ خداوند وحي فرمود: محبوب‌ترين روزها نزد من نيمه رجب است. اي آدم در اين روز بكوش تا با قرباني كردن، ميهماني دادن، روزه داشتن، نيايش كردن، بخشش خواستن و لااله الاالله گفتن به من تقرب و نزديكي جويي. اي آدم، من چنين تقدير كرده‌ام كه فرزندي از فرزندان تو را به پيامبري برانگيزم و روز نيمه رجب را براي او و امت، ويژه سازم كه در آن روز چيزي از من نخواهد جز اينكه به آنان ببخشم و عفو گذشت نخواهند جز اينكه از گناهانشان درگذرم. اي آدم، آنكه نيمه رجب را روزه دارد، ذكر گويد، خضوع و خشوع كند، صدقه بدهد و نفس خويش را پاس بدارد، پاداشي جز بهشت نخواهد داشت. اي آدم، به فرزندانت گوشزد كن كه در ماه رجب نفس خويش را پاس دارند و از كج‌راهي بپرهيزند كه گناه در اين ماه بس بزرگ است.

مقدس اردبيلي ايام البيض را عبادتي مستقل و به مثابه حج و عمره و روزه و نماز و هر عبادت مستقل ديگري مي‌داند.

آيت‌الله جوادي آملي در مورد فضيلت اين ايام مي‌نويسد: عبادت ذات اقدس اله، شئوني دارد نظير طواف در حج و عمره. گاهي هم وقوف و عكوف و اقبال همراه با تعظيم و بزرگداشت را در خانه خود واجب يا مستحب مي‌شمارد، نظير اعتكاف. از اينكه اعتكاف در كنار طواف و عدل ركوع و سجود قرار گرفته معلوم مي‌شود كه از بارزترين مصاديق بندگي در پيشگاه ذات اقدس اله است.

فوايد ايام‌البيض

آمرزش گناهان: «من اعتكف ايمانا و احتسابا غفرله تقدم من ذنبه؛ اعتكاف از روي ايمان و يقين باعث مغفرت او مي‌شود.»

نزديكي به خدا: در حديث معراج، خداوند از پيامبر خود سوال مي‌كند: اي احمد! آيا مي‌داني در چه هنگام بنده به مقام قرب من نائل مي‌شود؟ بعد در جواب مي‌فرمايد: زماني كه گرسنه يا در حال سجده باشد.

دوستي با خدا: «والذين آمنوا اشد حبا لله؛ آنانكه ايمان آورده‌اند به شدت خدا را دوست دارند.»

رسيدن به بهشت و نعمت‌هاي الهي: «والذين هم علي صلواتهم يحافظون اولئك هم الوارثون الذين يرثون الفردوس هم فيها خالدون؛ آنانكه از نمازهايشان محافظت مي‌كنند آنان وارثانند، آناني كه بهشت را به ارث مي‌برند و در آن جاودان هستند.»

تقويت اراده: حضرت علي (ع) مي فرمايد: «من استدام رياضه نفيسه انتفع؛ هركس به طور مداوم رياضت بكشد نفع مي‌برد.»

انس با معنويت: در پرتو اعمال ايام‌البيض و ارتباط رواني معتكف، دوري از معنويت برايش مشكل مي‌شود.

دوري از غفلت: «اقم الصلاه لذكري» ذكر همان دوري از غفلت است. غفلتي كه اگر به ذكر مبدل نشود موجبات سقوط آدمي را فراهم مي‌آورد.

تواضع و فروتني: غرور و تكبر از معتكف رخت بر مي‌بندد و در مقابل هم‌نوع خود تكبر نمي‌ورزد بلكه فروتني را پيشه خود خواهد ساخت.

ايجاد زمينه مناسب براي انديشيدن و تعقل، فرصت براي نيايش، نماز، تلاوت قرآن و ... و فراهم آوردن زمينه توبه و بازگشت، تقويت و گسترش ارزش‌ها و هنجارهاي اسلامي و انساني، كاهش جرم و فساد، هدفمند شدن زندگي و آشنايي و برقراري ارتباط دوستانه و گسترش محبت از ديگر فوايد اعتكاف در ايام‌البيض است.

اعمال ايام‌البيض

حضرت رسول اكرم (ص) مي‌فرمايد: هر كس سه روز از وسط ماه رجب (سيزدهم تا پانزدهم) را روزه بدارد و در شب‌هايش به نماز شب قيام كند از دنيا رحلت نمي‌كند مگر با توبه نصوح و امام صادق (ع) فرمود: هر كس ايام‌البيض ماه رجب را روزه بگيرد خداوند متعال به ازاي هر روز، ثواب روزه‌داري وشب‌زنده‌داري يك سال را براي او مي‌نويسد و او روز قيامت در جايگاه ايمن‌شدگان از آتش دوزخ خواهد ايستاد.

از عمده ترين اعمال ايام‌البيض اعمال ام داوود است و براي برآمدن حاجات و برطرف شدن گرفتاري‌ها و دفع ظلم ظالمان موثر است و كيفيت و اجراي آن در كتب مفاتيح و مصباح شيخ و ... آمده است.

در اين ايام همچنين نسبت به خواندن آيات سوره انعام، اسراء، كهف، لقمان، ياسين، صافات، فصلت، شوري، دخان، آيةالكرسي، فتح، واقعه، ملك، قلم و انشقاق تا پايان قرآن سفارش شده است.

از ديگر اعمال اين ايام خواندن زيارت‌ امام حسين (ع)، به جاي آوردن چهار ركعت نمازي كه حضرت امير (ع) در اين روز به جاي آورد، خواندن دعاي يا مذل كل جبار و ... است.

آري؛ معتكف با عبادت خالصانه سه روز خود، به پالايش دروني مي‌رسد تا ضمن نزديكي هر چه بهتر و بيشتر به معبود، روح خويش را نيز تطهير كند و امكان برخورداري از رحمت بيكران الهي را داشته باشد.