مديريت تحوّل يا تحوّل مديريت در حوزه‌هاى علميه

حدود بيست و پنج سال قبل، زمانى كه سلسله مقاله هايى را زير عنوان: (ضرورت تحوّل حوزه هاى علميه) در همين مجله به رشته تحرير در مى آوردم، از بيم اين كه مبادا شمارى از عناصر تحول ستيز ـ از سر خيرخواهى همراه با جمودانديشى ـ با ايجاد فضاى اتّهام، مانع ادامه كار شوند، مسؤولان نشريه، مقاله ها را بدون اسم به چاپ مى رساندند! با اين حال، قسمتهايى از آن مقاله ها برش خورده، و در تابلوى ورودى فيضيّه نصب مى شد و فرد يا افرادى كه اين كار را انجام مى دادند، در كنار آن، مطالبى را مى نوشتند و سعى داشتند كه آن را به پاره اى جريانهاى انحرافى، يا عناصر نامطلوب نسبت دهند. زيرا از نظر آنان، در اساس، سخن از بايستگى تحول حوزه ها و پيشنهاد اصلاح و تغيير ساختارها و روش و محتوا، يك خيانت بود و جرم به حساب مى آمد. از نظر آنان و همفكران شان كسى كه به هر شكلى در انديشه طرحى نو باشد و بخواهد ساختارهاى ديرين را ـ كم و يا زياد ـ تغيير دهد، عنصرى بيگانه، دين ستيز و معنويت گريز است كه مى خواهد از اين طريق به حوزه ها ضربه بزند.

آن روزها، كه دوره جوانى را سپرى مى كردم، براى اطلاع بيش تر از ابعاد تحولاتى كه مى بايست در حوزه هاى علميه صورت پذيرد، تا بتواند اهداف و رسالتهاى الهى خود را دنبال نمايد، به تلمذ نزد پيش كسوتان و پيشگامانى مى رفتم كه آنان نيز در جوانى آرمان تحول حوزه ها را دنبال كرده بودند. آنان ضمن استقبال از اصل موضوع، با نوعى نااميدى از روند امور در زمينه ياد شده سخن مى گفتند و يادآور مى شدند كه ما نيز در جوانى براى تحقق اين برنامه ها، شورى در سر و عزمى در دل داشتيم، ولى چندان كه كوشيديم، كم تر نتيجه گرفتيم. اكنون شما نيز در آينده به همين احساس خواهيد رسيد. و شايد مى رفت تا پيش بينى آنان قدرى تحقق يابد هرچند به هر حال در فاصله اين بيست و پنج سال، گونه هايى از تغيير و سامان يابى در حوزه شكل گرفته بود، اما از آن جا كه اين دگرگونيها، بسيار كند و صورى مى نمود، اين نگرانى به طور جدى به ذهن مى آمد كه مبادا انجام اين امور سطحى و غيربنيادى، عطش تحول طلبى را، تسكين دهد و صورت مسأله را براى زمان طولانى پاك كند! اما همه اين نگرانيها با بيانات مقام معظم رهبرى در جمع استادان، فضلا، پژوهشگران و مبلغان حوزه هاى علميه كه در تاريخ 8/9/86 ارائه شد، تبديل به اميدى تازه گشت و نيرويى جديد در كالبد كسانى كه از سر خيرخواهى و تعالى طلبى، خواهان رخداد تحولاتى مثبت در حوزه هاى علميه بودند و هستند، دميده شد.

در اين نشست، نكته هاى فراوانى وجود داشت كه هريك مجال تأمل و پيگيرى و دقت فراوان داشته و دارد، از آن جمله:
   1. در اين جمع فرصت درخور توجهى، به طلبه هاى جوان و فاضل داده شده بود و به جاى اين كه مسؤولان رسمى و ادارى، از انجام كارهاى روزمره و روند معمول امور، گزارشهايى قالبى و كليشه اى ارائه دهند، به طور رسمى بناى مهمى توسط مقام معظم رهبرى بنيان نهاده شد كه عبارت بود از بها دادن به نسلِ جوان حوزه ها و انديشه هاى بالنده و آرمانهاى پيشروى كه به حكم قانون الهى در طبيعت و جامعه، اين نسل مى بايست، داعيه، همت، انرژى و اراده تحقّق آن را داشته باشد.

    2. اين نشست ـ كه در آن طلبه هاى جوان حوزه بخش مهمى از آن را به نقد و بررسى ابعاد مختلف مديريتى، آموزشى، پژوهشى و گزينشى حوزه هاى علميه اختصاص داده و پيشنهادهايى را نيز تدارك ديده بودند ـ خود، نمودى از آزادانديشى حوزوى بود و ارائه الگويى به عالمان و مديران حوزه هاى علميه، تا به پيروى از مقام معظم رهبرى، آنان نيز فرصتهاى جدى و مهمى را به شنيدن طرحها و نقدها و پيشنهادها اختصاص دهند و از نقدشدن هراس و گريزى نداشته باشند.

    3. در اين فرصت گرانبها، مقام رهبرى با تأييد سخنان و نقدها و پيشنهادهاى ارائه شده توسط فضلاى جوان، از يك سو، زمينه هاى اميد و بالندگى را در نسلهاى جوان حوزه تقويت كرده و از سوى ديگر، به مديران حوزوى يادآور شدند كه به جاى طرد و توبيخ و تهديد نوانديشان، بايد از آنان استقبال كرد، رشدشان داد و افكار آنان را به سمت مصالح كلى حوزه، مديريت كرد.

    4. اين همايش معنوى ـ صنفى نشان داد كه على رغم كم كاريها و عقب ماندگيهاى مديريت حوزوى در گذشته، نيروهاى خوش فكر، فعال، نكته سنج و آرمانخواه و فاضل و درس خوانده در حوزه ها، حضورى چشم گير دارند، به شكلى كه مديران حوزه در صورت بهره گيرى از همين ظرفيت درونى خود، از هر كارشناسى بيرونى بى نياز خواهند بود.

    5. با اين كه سازمان مديريت و بخشى از برنامه هاى حوزه ها در سالهاى اخير، همراه با دگرگونى مثبت بوده است، اما تصريح مقام معظم رهبرى به نارضايتى خود از شرايط موجود و گلايه ايشان از مديريت حوزه ها، به خاطر پى گيرى نكردن بسيارى از پيشنهادهاى گذشته معظم له، نشان داد كه:

نخست آن كه: مقام رهبرى على رغم كارها و رسالتهاى گسترده سياسى ـ اجتماعى و علمى خود، به طور جدى در جريان امور حوزه قرار دارد و يكى از دغدغه هاى مهم ايشان، پيشرفت و تعالى حوزه هاست.

دو ديگر: فضلاى جوان دريافتند كه احساس آنان در زمينه كم كارى مديريتها و ناكارآمدى آنان در تحقق پروژه تحولات مثبت، احساسى واقعى و ريشه دار است و صرفاً احساسى و از سر جوانى و نوخواهى بى ريشه نيست.


تحوّل، ضرورتى گريزناپذير
دگرگونيهاى بنيادى در روابط انسانى، ارتباط ميان ملتها و انديشه ها، پيشرفت حيرت انگيز تكنولوژى و ارتباطات، همه و همه سبب شده است تا پهنه كره خاك، به صورت دهكده اى كوچك درآيد كه همه چيز آن در مرآ و منظر ديگران قرار دارد و اطلاع يابى از قسمتهاى آن به آسانى صورت مى گيرد و هر رخداد در بخشى از آن به سرعت بخشهاى ديگر اين دهكده را تحت تأثير جدّى قرار مى‌دهد. امروز، مباحثى مانند ممنوعيت نشر كتب ضاله، افكار الحادى، كنترل مرزهاى فكرى و اعتقادى و اخلاقى و فرهنگى، مباحثى ذهنى و غيرعملى است; چه اين كه نشر افكار و اميال و دانشها و يا شبهه ها از گذرگاه قرنطينه ها و مميزيها عبور نمى كند، تا به پاره اى مجوز داده شود و پاره اى ديگر ممنوع اعلام گردد. به طور طبيعى، چنين فضا و روابطى ميان ملتهاى جهان، خواه ناخواه و به حكم ضرورت، تحولات اساسى فكرى و فرهنگى را در سطح جهان سبب شده است و اين تحولات در هر ساحَتى از ساحَتهاى زندگى انسانى باشد، بقيه ابعاد را نيز متأثر مى سازد. حوزه هاى علميه، گرچه به طور مستقيم در تيررس تحولات جهانى نباشند; اما به طور غير مستقيم هرگز از پيامدهاى آن مصون نبوده و نخواهند بود، زيرا زمانى كه محيط اجتماعى و مخاطبان بومى حوزه ها از منشها، نيازها و نگرشهاى فرهنگ مسلط جهانى، متأثر شده باشند، حوزه ها ناگزير، يا بايد رسالت دينى ـ اجتماعى خود را كنار نهند و به انزواى مباحث فردى و صنفى خويش رو آورند و يا اگر هدايت نسلها و مرزبانى از قلمرو اعتقادات و فرهنگ اسلامى را برخود فرض مى شمارند، زبان، نياز، تنگناها، دغدغه ها، سليقه و انتظارات نسل مخاطب را بشناسند، درك كند و متناسب با آن سخن بگويند، كتاب بنويسند، اطلاع رسانى كنند، ارتباطات فكرى و اعتقادى و فرهنگى خود را باز تعريف نمايند و اين يعنى ناگزير شدن به پذيرش تغييرهاى جدى و مداوم و سرانجام پذيرش تحول، بلكه استقبال از جريان تحول مداوم و تعريف آن در سيستم آموزشى، علمى، پژوهشى و مديريتى حوزه ها.

گذشته از اين كه امروز نمى توان پذيرفت كه اثرگذارى فرهنگ مسلط جهانى بر حوزه ها، به طور غيرمستقيم و از طريق تحولات اجتماعى و پيرامونى آنان صورت مى گيرد، اين تصور ممكن است بر شرايط پنجاه سال گذشته صادق باشد، اما اكنون با توجه به اين كه پيشرفت صنعت، تكنولوژى ارتباطات و مبادله هاى فكرى و فرهنگى و اقتصادى و اخلاقى از ساحَتِ سخت افزار به ميدان نظريه پردازى، اعتقادسازى و خلق اديان و مكتبهاى مختلف فلسفى و اجتماعى و سياسى كشيده شده است و هر روز، ديدگاهى نوين درباره انسان، معرفت، اخلاق، عرفان و شيوه هاى زندگى پا به عرصه محيطهاى اجتماعى و محافل علمى مى گذارد و در فاصله كم تر از چند دقيقه، به كل جهان از طريق ماهواره ها و شبكه هاى اينترنتى و اطلاع رسانى مخابره مى شود و در اين فرايند، گاه به شكلهاى بسيار متنوع و پيچيده، اصل باورهاى اسلامى و شيعى مورد نقد و ارزيابى قرار گرفته و به دليل هماورد نداشتن در پاسخ گويى، همچنان به پيشروى ادامه مى دهند. چگونه مى توان تصور كرد كه تحولات جهانى بر حوزه ها تأثير مستقيم ندارد و مى توان فارغ از دگرگونيهاى گوناگون ساختارى و محتوايى جامعه هاى انسانى، سر در لاك روشها، آموزه ها و مباحث سنتى خود فرو برد و به حيات واقعى ادامه داد!


مديريت تحول، مهم ترين وظيفه مصلحان حوزه
بنابراين، اصل تحول ـ چه سازنده و چه ويرانگر ـ به سراغ حوزه ها آمده و خواهد آمد. و اگر در طول چند دهه گذشته، مصلحانِ روشن انديش حوزه ها ـ چونان استاد مطهرى ها ـ با نگرانى و دلواپسى از حوزه ها، علما و فقها و مراجع مى خواسته اند تا پوسته هاى كهن را بشكنند و مغز و محتواى معارف دين را فداى قشر و قالب منشها و كنشهاى سنتى شكل گرفته در طى قرون، نكنند، بدان خاطر بود كه مى دانستند، طوفانى كه به صورت تندرى شتابان در پهنه تاريخ معاصر به راه افتاده است، دير يا زود سرزمين غرب را پيموده و به سراغ شرق اسلامى خواهد آمد و در صورتى كه تدبيرهاى لازم و پيش بينيهاى بايسته صورت نگرفته باشد، همه اندوخته ها و ايده ها و سرمايه هاى چندين و چند قرن گذشته، ناگهان درهم خواهد ريخت. هدف آنان از هشدارها و اعلام خطرها و تشويق ها و ترغيبها اين بوده و هست كه حوزه ها و عالمان دينى و مصلحان اجتماعى، اين جريان عظيم شتابنده را كه به سراغ آنان آمده و همچنان به شدت ادامه خواهد يافت، مديريت كنند و شرط مديريت، باور كردن، شناختنِ مزايا و آسيبها و پيش بينى راه هاى رويارويى و اهتمام به مواجهه فعال با آن است.

كسانى كه امروز پايگاه فكرى و علمى و تئوريك خود را استحكام نبخشند و تدبيرهاى لازم را نينديشند، ديرى نخواهد پاييد كه در برابر سيل عظيم تحولات نرم افزارى و سخت افزارى مهاجم، پايدارى و قوام خود را از دست داده و دستخوش تغييرات ويرانگر و ناخواسته شوند! اگر اميرالمؤمنين(ع) از اعماق وجود مى سوخت و به كسانى كه هشدارهاى او را جدى نمى گرفتند و به بهانه سردى و گرمى هوا از آمادگى براى مبارزه با دشمن مهاجم سرباز مى زدند، مى فرمود: (فواللّه ما غزى قوم قَطُّ فى عقر دارهم الا ذلوا) نهج البلاغه خطبه 27 به خدا سوگند! هيچ گروهى در حصار خانه شان مورد هجوم قرار نگرفتند، جزء اين كه ذليل و خوار شدند.
اگر كلام امام را به عنوان يك اصل بگسترانيم، اذعان خواهيم داشت: اگر حوزه ها از بيرون مرزهاى جغرافيايى و فرهنگى مورد هجوم هستند و در برابر آن بى تفاوت بمانند و خود را به بايدها و ضرورتهاى حيات علمى و معنوى و نيروى انسانى و علوم مورد نياز تجهيز نكنند، در بحران هجومها، كيان و عزت و كارآمدى خود را از دست خواهند داد.

كليسا و رنسانس عبرتى براى همه اديان!
با اين كه ميان كليسا و سازمان روحانيت و حوزه هاى اسلامى تفاوتى ژرف وجود دارد و اين دو نبايد در بسيارى از زمينه ها با هم مقايسه شوند، ولى از يك جهت مى توان شباهتى را ميان آن دو در نظر گرفت و آن اين است كه وقتى نسيم رنسانس وزيد، سازمان روحانيت مسيحى، به جاى اصلاح باورها و انديشه و روشهاى خود، متصلبانه بر مواضع چند صدساله خود تأكيد ورزيد و هنگامى كه هجوم انتقادها، ظرفيتهاى اجتماعى را سرريز كرد، كليسا، چنان از صحنه اجتماعى طرد شد كه نه تنها كشيشان، بلكه حضرت عيسى مورد اهانت قرار گرفت و خداى كليسا از سوى نسلهاى روشنفكر و تحول خواه مورد انكار واقع شد.

كليسا در پاسخ گويى به نيازهاى زمان خود، تأخيرى چند صدساله داشت و اين تأخيرها در رنسانس و نوزايى علمى، اجتماعى، فرهنگى و سياسى اروپا چون آوارى بر سر كليسا خراب گرديد و از آن پس، تا چند قرن، نام دين در محافل علمى اروپا معادل توهّم، تخيّل و جمودانديشى و عقب ماندگى شناخته شد. و اين باور، از طريق دانشگاه ها و مبادله هاى علمى ميان جامعه هاى اسلامى با جامعه هاى غربى، به محيطهاى اجتماعى و علمى جهان اسلام نيز سرايت كرد و هنوز كه هنوز است آثار منفى آن باقى است. از پسِ اين بحرانِ مقبوليت بود كه كليسا به خود آمد و با اين كه بسيار دير شده بود، كشيشان به بازسازى ديدگاه هاى دينى و برداشتهاى مذهبى و اصلاح قراءتهاى دينى و نوسازى روشها و قالبها روآوردند و با فراگيرى دانش جديد، بسيارى از آنان در شمار استادان فيزيك، رياضى، علوم پايه، فلسفه، علوم سياسى، جامعه شناسى و… قرار گرفتند تا مگر از اين طريق تضاد علم و دين را از ذهنيت جامعه خود بزدايند و البته اين روند به تدريج مقبوليت نسبى را براى كليسا رقم زد، ولى انديشه دينى مسيحيت همچنان در زندگى فردى و رابطه عرفانى ـ معنوى ميان هر فرد و خداى او باقى ماند و دست دين از ساحَتِ جامعه و مسائل اجتماعى كوتاه ماند. حاكميتِ فاقد دين و قوانين فاقد معيارهايى اصيل و تنها مبتنى بر خواست اكثريت شكل گرفت، و تنها در مبارزه سياسى ميان بلوك شرق و غرب ـ كمونيسم و كاپيتاليسم ـ بود كه سياسيون و منابع اقتصادى غرب براى مقابله با ايدئولوژى ماركسيسم، ناگزير شدند، از مسيحيت به عنوان يك ايدئولوژى و باور بهره گيرند، تا توان رويارويى همه جانبه با كمونيستها را پيدا كنند و جلوى گرايش جوانان را به مرام اشتراكى و مبارزه با سرمايه دارى سدّ كنند.

شايد اگر اين ضرورت و اتفاق تاريخى نبود و سرمايه داران و نظام سرمايه دارى غرب براى مبارزه با كمونيستها نيازى به ابزار دين پيدا نكرده بودند، كليسا، برخلاف تدبيرهايى كه به كار گرفته بود تا حيثيت برباد رفته خود را بازيابد، امروز در مهجوريت و گمنامى و بى خاصيتى بيش ترى به سر مى برد! در اين جا مناسب است از عامل ديگرى نيز ياد شود كه اساساً سبب شد، كارآيى دين و باورهاى دينى در سطح جهان ـ از جمله محافل غربى و اروپايى ـ مورد توجه بيش ترى قرار گيرد و به همان نسبت، تظاهر به ديندارى و معنويت در محافل سياسى جامعه هاى مسيحى افزايش يابد و آن عبارت بود از رخداد بزرگ ترين انقلاب قرن، تحت عنوانِ انقلاب دينى و در پرتو پيروى از آموزه هاى دين، يعنى: انقلاب اسلامى ايران!

اين نوشته، مجال و اراده يك بحث سياسى را ندارد و در پى آن نيست! و منظور از ياد كرد مطلب بالا، اين واقعيت است كه اگر يك عالم و مرجع دينى شيعه، زمانش را درك كرد و هوشيارى و بصيرت و عزم و توان مندى و شجاعت لازم را به كار گرفت، اثرگذارى كاركرد او از مرزها خواهد گذشت، نه تنها ماركسيسم را در زواياى اعتقادى، فلسفى، و انديشه انقلابى به چالش خواهد كشاند كه نوعى حيات معنوى و مقبوليت اجتماعى را به همه اديان و مكاتب عرفانى باز خواهد گرداند. پس اگر براستى، امام در اين صحنه از ياران و همراهان بيش ترى برخوردار بود و ساير عالمان و فقيهان به شكلى عميق تر و بنيادى تر راه او را شناخته و مورد تأكيد قرار داده و ادامه مى دادند و تحولات لازم را سازوار با يك تحول سياسى پى مى گرفتند، چه تأثير شگرفى بر جاى مى نهادند؟

رنسانس جديد، تهديدى براى جامعه هاى اسلامى
محققان و تحليل گران تاريخ تمدن اروپا معتقدند، از جمله عواملى كه زمينه رنسانس و نوزايى و تحول علمى، سياسى، اجتماعى، فرهنگى و اقتصادى را در ميانه هاى قرن شانزدهم ميلادى در اروپا فراهم ساخت، مواجهه مسيحيان و اروپاييان با مسلمانان در جنگهاى صليبى بود; زيرا اين رويارويى خونين و اسفبار، به اروپاييان نشان داد كه مسلمانان از دانش و شرايط برترى برخوردارند و كليسا با اعمال سلطه بر فضاى علمى، سياسى و اقتصادى، قرون وسطاى مسيحى را تيره و عقب مانده، نگاه داشته است.  احساس عقب ماندگى، فشارهاى ناشى از تعصبات مذهبى، بهره گيرى نادرست كليسا از احساسات مذهبى مسيحيان، مبارزه كشيشان با نظريه پردازيهاى علمى جديد، تصلب بر آراى فلسفى و طبيعى يونان باستان و دين انگارى آن چه در حقيقت از دين نبود، صرف توان فكرى و علمى جامعه در مباحث الهياتى موهوم كه ساخته و پرداخته كشيشان در طول قرون گذشته بود و به تدريج جزئى از ضروريات دين به حساب مى آمد و… انفجارى را عليه كليسا به وجود آورد كه شعار آن اصالت تجربه به جاى عقل فلسفى، واقعيت ملموس و قابل مشاهده به جاى حقيقت غيرقابل لمس و در نهايت فيزيك و دانش مادى به جاى متافيزيك و دانش الهى بود.

اكنون كه چند قرن از آن تحول مى گذرد، على رغم پيچيدگيهاى اجتماعى و فرهنگى كه در بستر تجربه گرايى افراطى و خردورزى ابزارى كه گريبان گير جامعه هاى غربى شده است، به دليل آثار نيرومند و حيرت انگيزى كه اين تحول مبنايى و عملى در زمينه صنعت و تكنولوژى و تسهيل شرايط زندگى، رشد اقتصادى و توان مندى سياسى و نظامى براى كشورهاى غربى به ارمغان آورده است، اين بار اين كشورهاى اسلامى و جوانان و روشنفكران و نوگرايان و ترقى خواهان شرقى و مسلمان هستند كه با حسرت به توان منديهاى آنان مى نگرند و آن را بزرگ مى شمارند. در اين برهه است كه اگر حوزه هاى دينى و مراجع اسلامى در پاسخ به اين احساسها و نيازها، از روش و منش و قالبها و گويشها و تحليل ها و آموزه هاى تاريخى ـ سنتى خود استفاده كنند و آن چه جزو ضرورتها و مقدسات نيست، ضرورى و مقدس و غيرقابل بازنگرى معرفى كنند، بايد آماده رنسانسى جديد باشند.  رنسانسى كه همتش رفاه، آسايش، رشد اقتصادى و بهره ورى مادى است و چه بسا با اين پيش زمينه، هرگز به دستاوردهاى رُنسانس غربى هم دست نيابد; زيرا نه شرايط جهانى و جغرافيايى آن را دارد و نه فرصتش را و نه فراغتى كه اروپاييان در فاصله قرن 16 تا 19 پيدا كردند و بدون وجود سلطه هاى بيرونى به بازسازى خود پرداختند!

اگر عالمان و مصلحان دينى، شرايط ياد شده را پيش بينى نكنند و راه هاى برون رفت از چنين بحرانى را تدارك نبينند و قبل از وقوع، تحولات را مديريت ننمايند، شرايط سختى را در پيش رو خواهند داشت، بويژه كه سلطه هاى جهانى به شدت خواهان چنين تغييراتى در جامعه هاى اسلامى هستند و از آن با همه توان حمايت مى كنند.

مانع چيست؟ و مشكل كجاست؟
اگر كسانى، مطالب يادشده را قبول داشته باشند و به هرحال، خطرها و تهديدها را قدرى كم تر يا بيش تر احساس كرده و به اين نتيجه رسيده باشند كه اگر جامعه و شرايط جهانى تحول يافته، حوزه هاى دينى و سازمان روحانيت نيز بايد تحولى متناسب و همگام، يا پيشروتر و بنيادى ترى را در خود به وجود آورد. ممكن است سؤال شود: براستى مانع دستيابى به تحولات و دگرگونيهاى تكاملى بايسته چيست؟ چرا امام هنگامى كه چشم از جهان فرو مى بندد از تحولات سياسى و اجتماعى احساس رضايت دارد، ولى از تحولاتى كه بايد در حوزه هاى علميه رخ دهد، نه تنها راضى نيست كه در آخرين پيامهاى خود از متفكران جوان حوزوى مى خواهد تا آنان با حفظ اصول و بنيادهاى اعتقادى و علمى، شرايطِ متغير زمان را ملاحظه كنند و براى پرسشها و نيازهاى بى پايان، پاسخهايى علمى، مستند و عينى ارائه دهند.  چرا رهبرى محترم نظام اسلامى در آخرين ملاقات با حوزويان از ساختار و محتوا و روشهاى جارى حوزه ابراز رضايت نمی‌كند! در پاسخ بايد گفت: بازدارنده هاى به حقيقت پيوستن آرمانهاى پيشرو در حوزه هاى علميه در لايه ها و سطحهاى گوناگونى بايد مورد بررسى قرار گيرد، از جمله:

    1. حوزه هاى علميه در طى قرون گذشته به ساختارها و منابع و آموزه ها و معيارهايى دلبسته كه تاريخ كارآيى و كارآمدى و ضرورت آن سپرى شده است، ولى از آن جا كه سنتها، به طور معمول، در هاله اى از تقدس فرو مى روند، بسيارى از حوزويان و حتى عالمان و مجتهدان به خود اجازه تجديدنظر در آنها را نمى دهند.

    2. بسيارى از عالمان، حتى فقيهان حوزوى، يا چيزى فراتر از مباحث رايج فقهى و اصولى سر و كار نداشته و به اقتضاى تجربه ها و اندوخته ها و ارزشهاى سنتى حوزه، هرگز تمايل پرداختن به غيرفقه و اصول را ندارند و مباحث اعتقادى و فرهنگى و سياسى و كلامى را در حاشيه مى بينند و آن را نيازمند دقت و بررسى علمى نمى شناسند. بلكه جز اعتقاد به مبدا و معاد و عصمت پيامبر و اهل بيت(ع) پرداختن به ساير مقوله ها را كارى عبث و خارج از وظيفه مى شمارند.

اين بزرگان كه به طور طبيعى، مديريت غيررسمى و پنهان حوزه ها را برعهده دارند، نه خطرى را متوجه كيان اسلام و جامعه اسلامى مى دانند و نه حاضرند درباره آن فكر كنند. اينان، تنها خطرى كه مى توانند احساس كنند اين است كه برخى از مرتبطان بيت شان، از كثرت ساز و آواز در تلويزيون حكايت كنند، يا از مطالب نويسنده اى در نشريه اى گمنام عليه بديهيات دين، گزارش دهند. خطرها در همين حد، بيش تر قابل لمس نيستند. و اما اين كه چند درصد از جوانان خانواده هاى متدين، به سمت رفتارهاى غيردينى و ضددينى و باورهاى الحادى و بى تفاوتى دينى حركت مى كنند و بيش تر آنان در اساس تقليد را عبث مى دانند، تا چه رسد كه پولى براى خريد رساله عمليه صرف كنند، موضوعى نيست كه براى آنان ملموس باشد، يا به دلايل و زمينه هاى آن فكر كنند و يا چاره انديشى براى حل اين دشواريها و تهديدها را در اولويت وظايف حوزه ها و روحانيت بدانند!

    3. روشها و موضوعات و اولويتهايى كه در حوزه هاى علميه جارى است، متناسب با عصر تقيه و مهجوريت و محروميت سياسى و اجتماعى و اقتصادى حوزه هاست و اين ظرفيتها نمى تواند خود را با شرايط بسط يد و تواناييها و انتظارهاى گسترده، هماهنگ سازد.

    4. دلبستگى به حفظ آن چه معمول بوده است، سبب شده تا حتى پس از احساس تنگناها و تهديدهاى كاملاً مشهود نظامهاى الحادى عليه دين و جامعه دينى، فقها و مدرسان و عناصر موثر در مديريت حوزه، تنها به تغييراتى صورى و اجمالى رضايت دهند و نه بيش تر!

    5. اگرچه در سالهاى اخير ـ بلكه دهه اخير ـ افزون بر مديريت غير رسمى حوزه ها ـ مراجع، فقها، بيوت و مدرسان ـ مديريتى رسمى و سازمان و اداره اى نيز مورد پذيرش قرار گرفته است و امور حوزه قدرى از حافظه مقسمان شهريه به دفاتر منظم ادارى و فايل هاى كامپيوترى انتقال يافته است، اما از آن جا كه همان شخصيتهاى علمى ممحض د ر فقه و اصول و گريزان از ساير مباحث كلامى، تربيتى، سياسى در تعيين اين مديران اثر گذارند، از انديشه هايى در امر مديريت بهره مى گيرند كه در برخى موارد، نه ايده هاى بلند و آرمانى دارند و نه تحول مى شناسند و نه تحول مى خواهند و گاه، نه تحول را مى فهمند!

با اين مديريتها و باورهاى نهادينه شده و رسوب يافته در بدنه حوزه، چگونه مى توان انتظار تحولات بنيادى و پيشرو را داشت. اين است كه حوزه ها براى اين كه بتوانند تحول را مديريت كنند، نيازمند آن هستند كه مديريت را نيز متحول سازند. به نهادهاى حوزوى مسؤول كه اين مقاله ها و مقوله ها، نگاهى به آنان دارد و به ايشان باز مى گردد، پيشنهادى را تقديم مى‌داريم و از آنان مى خواهيم كه براى پيگيرى راهكارى تحول در حوزه و ميدانهاى متنوع آن، دست به كار شوند و از طريق نشريه اى ويژه و فراخوان مقاله ها و ديدگاه ها و طرحها، به بازتاب گسترده آن بپردازند، تا در نتيجه آن، ذهن حوزويان به مقوله تحوّل انس پيدا كند و در شمار دغدغه هاى جدى صاحب نظران و نيروهاى مؤثّر حوزه قرار گيرد و به بارش ذهنى بينجامد. چه بسا كه از پس آن بارش، انديشه ها جوانه زند و حياتى بالنده تر سر برآورد.

افزون بر نشريه، نخست مى توان نشستهايى كوچك تر را با حضور نخبگان حوزه و نيروهاى نزديك به فعليت علمى و پژوهشى تشكيل داد و پس از بارورى نسبى مباحث، همايشى بزرگ تر را شكل بخشيد. از آن جا كه مديريتهاى رسمى و غيررسمى فعلى حوزه مى توانند برانگيزاننده، يارى كننده و همراه اين حركت باشند و با آن همدلى نشان دهند، و يا مخالف آن باشند و در ستيز با آن قرار گيرند و مانع پيشرفت آن گردند، پيشنهاد مى شود كه اين حركت را با مشاركت اعضايى از نهادها و مدرّسان و نمايندگانى از جانب مراجع و مراكز پژوهشى دنبال كنند تا از اين طريق، اطلاع رسانى درستى به منابع و مراكز تصميم گيرى فعلى حوزه صورت گيرد و شايعه ها و كج انديشيها، ذهنها را مخدوش نسازد. و اما چند نكته اى كه اكنون، در اين مجال به قلم آمده است، بدين قرار است:

اطلاع رسانى دقيق به عناصر تصميم ساز حوزه‌ها
آگاهى عناصر موثر حوزه از شرايط فكرى، فرهنگى و اعتقادى حاكم بر دگرگونيهاى جهان و اثرگذارى فزاينده آن بر جامعه هاى اسلامى و جامعه ايران، نخستين شرط حركت به سوى تحولات بايسته است! يكى از بزرگ‌ترين بازدارنده هاى حركت حوزه ها به سمت تحولات لازم، در چند قرن گذشته، همواره اين واقعيت تلخ بوده است كه بخش مهمى از كسانى كه مديريت حوزه هاى دينى را برعهده داشته و يا به شكلى بر مديريتها اثرگذار بوده اند، آگاهى كاملى از شرايط فرهنگى و فكرى و اعتقادى كشورهاى چيره در عرصه جهانى نداشته اند و نگاه شان معمولاً معطوف به مسائل پيرامونى خود بوده است و ميزان تحول و جهشى كه در محاسبات و معيارها و نيازها و ضرورتها داشته اند، فراتر از فاصله ميان يك روستا تا شهر نبوده است. آن هم نه يك كلان شهر كه شهرى متوسط و يا كوچك تر از متوسط!

نوشتن اين مطالب و اقرار به اين كاستيها براى اين قلم چندان آسان و خوشايند نيست، ولى پاسداشت قلمرو دين و جامعه دينى به مراتب مهم تر از حفظ حرمت و حريم كسانى است كه بى تدبيريهاى خواسته و ناخواسته آنان، كيان حوزه ها و مرزهاى انديشه ها و باورهاى دينى دينداران را آسيب پذير ساخته و مورد تهديد قرار داده است. اگر همه عالمان و مدرسان حوزه از عمق انحرافهاى اخلاقى، اعتقادى و فكرى و فرهنگى جارى در جهان و نيز گسترش خزنده و پنهان و زمانى شتابنده و آشكار آن در جامعه هاى اسلامى آگاهى كافى داشته باشند و بدانند كه شيطان پرستى در ميان گروه هاى درخور توجهى از جوانان كشورهاى به ظاهر پيشرفته، به عنوان يك حركت نوين رو به گسترش است و نشانه ها و نمادهاى آن از سوى گروه هايى از جوانان ما مورد توجه و ابراز علاقه قرار گرفته است و اگر فكرى نشود در فاصله نه چندان طولانى اين انحراف و پيامدهاى اخلاقى و اجتماعى آن، شديدتر از آن چه در غرب وجود دارد، در سرزمينهاى اسلامى رواج خواهد يافت.

اگر مراجع تقليد و مدرسان عالى رتبه حوزه ها بدانند كه ده ها و صدها فرقه و نحله و مكتب الحادى و جريان فكرى با گرايشهاى مختلف عرفانى، جنسى، تخديرى در جهت تسخير فضاهاى ذهنى جوانان و نوجوانان و حتى كودكان تلاش مى كنند و از ده ها شبكه ماهواره اى به اندرون خانه هاى اين مرز و بوم راه يافته اند و با صدها و هزاران جاذبه هنرى و تكنيكى سعى دارند تا همه نسلها را در همه سرزمينها و جاى جاى جهان، آن گونه بسازند و تربيت كنند و جهت دهند كه مى خواهند. اگر بزرگان حوزه بدانند كه در هر ساعت صدها شبكه راديويى و تلويزيونى و اينترنتى و صدها سازمان انتشاراتى در جهان تلاش مى ورزند تا با نشر و گسترش شبهه هاى اعتقادى:

1. اصل ديانت و معرفت دينى را نقد كنند و دين را از اعتبار بيندازند.
2. اسلام را از زاويه مباحث حقوقى، سياسى، اجتماعى و… مورد انتقاد قرار داده و مطالب آن را به شكل موزيانه، موهن و سست، دور از تمدن و علم جلوه دهند.
3. تشيع را به گونه هاى مختلف مورد هجوم ابهامها و اتهامها قرار دهند.

اگر فقيهان بلندپايه حوزه به شكلى ملموس بدانند كه سطح پيوندها و پيوستگيها و ارتباطها، در جهان معاصر، سرعت و قدرت و آسان يابى اطلاعات را براى نسل جوان، بلكه نوجوان امروز چنان ميسر ساخته است كه مقوله هايى چون (حرمت نشر كتب ضلال) عملاً كارآمدى خود را از دست داده و مقابله با نشر انديشه هاى الحادى و مفاسد اخلاقى در ميان مسلمانان، در عمل، غير ممكن شده است.

اگر مبلغان و مروجان معارف دينى، آگاهى جدى از اين واقعيت داشته باشند كه تلاش قوى ترين نيروهاى تبليغى حوزه ها در طول يك سال، قادر به برابرى و رويارويى با يك فيلم سى دقيقه اى ساخته شده به وسيله دشمنان اسلام و مخالفان ديانت و معنويت نيست! و خلاصه اگر عناصر تصميم ساز حوزه هاى دينى، از واقعيت تلخى كه در زير پوست جامعه جهانى و در پى آن جامعه خود آنان و حتى بر فكر و باور فرزندان خودشان درون خانه هاى شان اطلاع كافى داشته باشند، بى گمان فكرى جدى براى حوزه هاى دينى و كاركرد و سطحِ اثرگذارى و نيز مأموريتهاى آنها خواهند كرد و اگر ده ها سال، بلكه چند قرن است كه به كم ترين تحول رضايت نداده و ساختارها، روابط، معيارها و كاركردها و رسالتهاى اجرايى و فرهنگى را ثابت نگاه داشته اند، بدان خاطر است كه به طور معمول كارهاى سنتى و رايج آنان در حوزه و دلبستگيها و علقه ها و محدوده كارى آنان در حيطه فقه و اصول، به آنان اجازه نداده است، تا نخست آن كه احساس خطر كنند و دو ديگر، احساس مسؤوليت در قبال تهديدها، توطئه ها و ترفندها و هجمه ها داشته باشند. اين بى اطلاعى از واقعيتهاى جارى زمان، باعث شده است تا در حوزه هاى علميه، تحقيق و پژوهش و اجتهاد و فقاهت، راهى را بپيمايد كه پيوندى جدى با شرايط مكلفان و نيازها و انتظارهاى آنان نداشته باشد.

فاصله تدريجى عالمان حوزه با نسل مخاطب، سبب شده است تا هنوز كه هنوز است، اوج رشد يافتگى يك نيروى حوزوى، تدوين يك رساله عمليه به شمار آيد، بى آن كه توجه شود كه چند درصد از نسل نوخاسته امروز و عناصر اثرگذار فردا، براى آن رساله ها، جايگاهى در ذهن و فكر و كانون حركت خويش در نظر گرفته اند. بنابراين، آگاهى يافتن مدرسانِ عالى حوزه ها و مراجع تقليد و مديران و برنامه ريزان مدرسه هاى علوم دينى از اين واقعيتها به گونه اى عينى و ملموس، نخستين شرط حركت عملى به سوى تحول بايسته است. زيرا تا زمانى كه اين اطلاع رسانى صورت نگيرد، هر حركت، كار و برنامه ريزى جديدى كه در زمينه اى از زمينه هاى گزينشى، تحصيلى، منابع درسى، روشهاى تبليغى، آموزشى و پژوهشى صورت پذيرد، با مخالفت و انكار آنان رو به رو خواهد شد و عقيم خواهد ماند.

اگر بخواهيم براى به حقيقت پيوستن اين مهم، راهى عينى تر و اجرايى تر ارائه دهيم، بايد اين پيشنهاد را مطرح كنيم كه نهاد حوزوى خاصى، عهده دار اين اطلاع رسانى شود. اين نهاد ابتدا به ابزار و تواناييهاى اطلاع يابى، تجهيز شود و با صيد شبهه ها و انتقادهايى كه از سوى ماترياليستها، ليبرالها، نئوماركيستها، جريانهاى سكولاريستى، فيمينيستى، مستشرقان، حقوقدانان، نظريه پردازان علوم سياسى و اجتماعى و… از ماهواره ها و شبكه هاى ارتباطات جهانى به سمت سرزمينهاى اسلامى سرازير شده است! و سپس با ساماندهى و دسته بندى آنها نخستين گام را بردارد. و در قدم بعد، با برنامه اى سامان مند آن شبهه ها و انتقادها و ايرادها را در اختيار برنامه ريزان و صاحب نظران حوزه قرار دهد، تا ذهن و باور و عزم آنان براى پذيرش دگرگونيهاى ضرورى، آماده شود.

به تعبير اميرالمؤمنين، على(ع) بزرگ ترين عامل ستيز با هر پديده مثبت و گام سازنده، نبود آگاهيهاست. اگر اين آگاهيها به صورت عينى و مستند و منظم و مستمر در اختيار مراجع تقليد و مدرسان عالى حوزه ها و برنامه ريزان امور تبليغى، آموزشى و پژوهشى حوزه ها قرار گيرد، به يقين مراتب تقوا و احساس مسؤوليت آنان در قبال اسلام، تشيع، جامعه اسلامى و معارف وَحيانى، سبب مى شود تا از جمود بر روشها و منشهاى موجود پرهيز كرده و تحولات لازم را بپذيرند، بلكه مورد تشويق و تأييد قرار دهند.

لزوم بازتعريف رسالت حوزه ها
زمانى كه عالمان دينى از سر تعهد و تقواى الهى عزم ايفاى رسالت خود در قبال امت اسلامى داشته باشند، به اين پرسش مى رسند كه براستى رسالت آنان چيست و حوزه هاى دينى چه رسالتى را بر دوش دارند. بايد ديد آيا حوزه هاى علميه در طول قرنها و بويژه در سه دهه اخير، در اساس، در اساسنامه اى، رسالتها و وظيفه هاى بنيادى خود را به گونه روشن، ترسيم كرده اند، يا خير.
اگر اين كار صورت گرفته است، خوب است به اطلاع همه حوزويان برسد و مجال نقد و تحليل آن فراهم آيد. و اگر اين مهم صورت نگرفته است، در اسرع وقت صورت پذيرد، تا مبناى حركتهاى بعدى قرار گيرد. فارغ از كارهايى كه انجام گرفته و يا انجام خواهد گرفت، بايد گفت كه اگر بخواهيم نظام حوزه و سازمان روحانيت و فقاهت را به يكى از سازمانها، يا نهادهاى اجتماعى ـ علمى همانند كنيم و از اين رهگذر به همانندسازى و مقايسه بپردازيم، حوزه و روحانيت، نزديك ترين شباهت و همانندى را به نظام بهداشت، درمان و آموزش پزشكى دارد. چه بسا اين ادعا دور از واقعيت نباشد كه عمر طبابت و درمان دردهاى جسمى در تاريخ بشر به درازاى عمر رسالت انبياء و هدايت گران معنوى انسان باشد. زيرا انسان به طور طبيعى، با دو نياز همزمان، زاده شده است، نيازهاى جسمى و نيازهاى روحى و فكرى و معنوى. انسان، همان گونه كه نفس مى كشد، مى انديشد و همان گونه كه براى تنفس نيازمند اكسيژن و هواى سالم است، براى انديشيدن به فضايى پاك و پالوده از خطا و لغزش نياز دارد.

انسان، همان گونه كه آب مى نوشد و بيش تر وزن بدن او را آب تشكيل داده است، همان سان به تربيت و الگوبردارى صحيح از هستى وابسته است و بيش ترين حجم شناختى او را الگوها، نمودارها و نمادهاى طبيعى و تجربى و الهى شكل مى دهند. انسان، همان گونه كه براى پاسخ دادن به اين نياز طبيعى و قطعى خود با گونه گون آبهاى سالم و ناسالم و سرابها و شرابها رو به روست براى الگوبردارى از هستى، رويارو با الگوهاى مثبت و منفى است! حكيمان و طبيبان و پزشكان، از ديرباز بر آن بوده اند تا فضاى تنفسى آدمى را از آلاينده هاى زيان آور و زيان رسان، دور نگاهدارند و سلامت آب و غذاى او را تامين كنند و آسيبها، دردها و آفتهايى كه از اين رهگذر متوجه انسانها بوده به آنان بنمايانند و آنان را از درد و  رنج برهانند.همان سان، انبيا، امامان، مصلحان و عالمان تلاش كرده اند انسان را از بدخويى و بد انديشى دور نگاهدارند و راه دستيابى به حيات طيبه را به او بنمايانند.

و به تعبير قرآن: (الذين يتبعون الرسول النبى الامّي… يأمرهم بالمعروف و ينهاهم عن المنكر و يحل ّ لهم الطيبات، و يحرم عليهم الخبائث، و يضع عنهم اصرهم و الاغلال التى كانت عليهم. )1 آنان كه پيروى مى كنند از اين فرستاده درس ناخوانده… و آنان را به كار نيك مى فرمايد و از كار زشت باز مى دارد و چيزهاى پاك را رواشان مى دارد و چيزهاى پليد را بر آنان ناروا مى دارد و بارهاى گران و بندهايى را كه بر آنان مى بود، از آنان فرو مى نهد… شايد اين همانندى كامل، سبب شده است تا در منابع روايى چنين آمده باشد: قال رسول اللّه: (العلم، علمان، علم الاديان و علم الابدان. )2 و نيز على(ع) در توصيف مقام نبوت خاتم فرموده باشد: (طبيب دوَّار بطبِّه، قد احكم مراهمه، و احمى مواسمه، يضع ذلك حيث الحاجة اليه، من قلوب عُميٍ، و آذان صُمٍّ و ألسنة بكم، متَّبِع بدوائه مواضع الغفلة، و مواطِنَ الحَيره. )3

طبيبى است كه بر سر بيماران گردان است و مرهم او، بيمارى را بهترين درمان ـ و آن جا كه دارو سودى ندهد ـ داغ او سوزان. آن را به هنگام حاجت نهد كه ـ از ديدين حقيقت ـ نابيناست و گوشهايى كه ناشنواست و زبانهايى كه ناگوياست. با داروى خود دلهايى را جويد كه در غفلت است ـ يا از هجوم شبهت ـ در حيرت. هدف اين نوشته از ترسيم اين مشابهت، رسيدن به مقايسه اى ميان طبيبان و عالمان دين و نظام پزشكى و سازمان بهداشت و درمان با سازمان روحانيت و تبليغ و هدايت دينى است. در گذشته نظام طبابت، سازماندهى گسترده و پيچيده اى نداشت و حكيمان از راه تجربه، شناسايى مى شدند و سرانجام اين كه، تاييد يك استاد مسلم باعث اعتماد مردم به شاگرد او مى شد. امّا در بسيارى از مناطق زيستى يك كشور، طبيبان آزموده وجود نداشتند و مدعيانى گاه كم دانش و گاه بى دانش در جايگاه طبابت مى نشستند و مردم از سر ناگزيرى به آنان اعتماد مى كردند! اما پيشرفت مدنيت و نظام علمى سبب شد تا كم كم مسأله پزشكى و درمان و سپس بهداشت عمومى، تحت مديريت ويژه قرار گيرد و بر روند آموزش و پرورش و عملكرد و توان منديهاى پزشكان، دستگاه هاى مختلفى نظارت كنند و سازمانها و نهادهايى از آنان حمايت نمايند.

دانشگاه ها اين چنين شكل گرفت. اگر در آغاز هدف آموزش بود، در مرحله هاى بعد و در بالاتر، از پزشكان تعهداتى گرفته شد، تا پس از سپرى كردن دوره تحصيل، به ارائه خدمت آموزشى يا طبابت در مراكز مختلف و مورد نياز بپردازند. پيشرفت دانش و گستردگى جامعه ها و رشد مدنيّت، سبب شد تا دولتها خود را در قبال فرد فرد جامعه مسؤول بدانند و براى همه روستاها تا اقصى نقاط كشور، مراكز بهداشت و درمان تعريف كنند و با مطالعات آمارى و علمى نوع بيماريها و فراگيرى آن را در مناطق مختلف مورد بررسى قرار دهند و سازوار با آن دانشجو پذيرش كنند و سازوار با آن رشته هاى تخصصى را راه اندازى كنند و از راه گسترش شبكه هاى مختلف آموزشى، نيروهاى مختلفى را با توان منديهاى متفاوت براى كارهاى موردنياز تربيت نمايند.

بديهى است كه نظام آموزشى كشور، در فاصله كوتاه قادر نبود تا براى تك تك روستاها پزشكانى متخصص تربيت كند، ولى مى توانست با تنظيم شبكه بهداشت، نخست، بهورزان و پرستاران و كارشناسان بهداشتى و سپس پزشكان عمومى را در سطح گسترده تربيت كند و از طريق آنان، بسيارى از برنامه هاى عمومى و همگانى بهداشت را به مرحله اجرا گذارد. امروزه با اين كه حتى نظام بهداشت و درمان و آموزش پزشكى ما رشد بايسته خود را پيدا نكرده است و از تمام ظرفيتهاى علمى و نيروى انسانى خود، مديرانه و مدبرانه بهره نمى گيرد، اما به هرحال متناسب با توسعه نسبى كشور در ساير ابعاد، گامهاى مثبتى برداشته است. اما سخن اين است كه آيا حوزه هاى علميه هم متناسب با اين رشد اجتماعى و مدنى، سازمان و تشكيلات علمى و خدمت رسانى خود را ارتقا داده اند.

آيا ديگر كسى نمى تواند با كم ترين سواد و با پوشيدن لباس روحانيت، در گوشه و كنار كشور به امرار معاش، ارائه خدمات ناقص و حقير و گاه گمراه كننده تحت عنوان خدمات دينى و معرفتى و عرفانى بپردازد! آيا سازمانى براى شناسايى كم مايگان و بى مايگان و فرصت طلبان وجود دارد! يا اين كه، وجود اين گونه افراد ـ حتى در مهم ترين مراكز مديريتى و بيوت مراجع، كه با زيركى خاصى خود را به صف مقدم خط دهى و تصميم گيرى نفوذ داده اند، قابل مشاهده است؟  چه كسى در حوزه مسؤول است كه بداند، حوزه به تربيت چه نيروهايى، با چه توانهايى و با چه تخصصى، نيازمند است؟ چه كسى در حوزه به اين مهم فكر كرده است كه چند شهر و روستا و آبادى در كشور وجود دارد؟ و هر كدام از آن محيطها به چه نوع خدمت دينى، فرهنگى، اخلاقى، اعتقادى و سياسى نيازمند هستند و هركدام چه آسيبهايى ديده اند و چه نيرويى را با چه سطحى از دانش و كارآيى، براى بهداشت معنوى و هدايت فكرى و اخلاقى آنها، بايد آموزش داد و تربيت كرد و سازماندهى نمود! كدام مرجع فقهى يا مديريتى در حوزه تاكنون بررسى كرده است كه سطوح نياز فرهنگى و دينى در مراكز مختلف فكرى، علمى، تبليغى، هنرى و آموزشى كشور اعم از دانشگاهى و مراكز آموزش عالى كشور، مراكز تربيت معلم، دبيرستانها، دبستانها، سازمانهاى مهم فرهنگى ـ دينى، مانند شوراى عالى انقلاب فرهنگى، معاونتهاى فرهنگى وزارتخانه ها، دفاتر كارشناسى وزارت ارشاد اسلامى، رايزنيهاى فرهنگى در خارج از كشور، سازمان ارتباطات اسلامى، مراكز پژوهشى مطالعات دينى و فرهنگى در سطح كشور، از چه تنوّعى برخوردارند و چه تعداد نيرو، با چه سطحى از معلومات و كارآيى براى آنها بايد تربيت كرد!

بايستگى شناسايى سطوح مخاطبان و تنوّع نيازهاى دينى و معنوى آنان
بنابراين مى بايست سازمانها يا نهادهايى در حوزه با تفكيك ماموريتها به شناسايى سطوح مختلف نيازهاى دينى و فرهنگى جامعه مخاطب بپردازند. پس از اين مرحله است كه مى توان اين پرسش را مطرح كرد كه چه تعداد نيرو ـ طلبه و كارشناس دينى و پژوهشگر و مبلغ و نويسنده و هنرشناس و فقيه ـ بايد تربيت كرد و پرورش داد. و پس از اين مرحله است كه مى توان، با بصيرت و اطمينان مشخص كرد كه هركدام از اين گروه ها و شاخه ها به چه نوع آموزش و كار عملى نيازمند هستند و بايد اين آموزش را در چه دوره اى بگذرانند. و در اين فرآيند است كه مسأله گزينش، معيارهاى گزينش و ضوابط آن مطرح مى شود و استعداديابى و نيروپرورى و كادرسازى، متناسب با جايگاه ها و پستها و رسالتهاى شناسايى شده انجام مى گيرد و نيروها بر اين اساس مورد آموزش و حمايت مادى و معنوى حوزه ها قرار مى گيرند. در اين روند، طلبه از آغاز ورود به حوزه مى داند كه چندسال بايد درس بخواند، چه موادى را بايد بگذراند، چه مهارت و توان مندى را بايد كسب كند و چه جايگاه اجتماعى و علمى و معيشتى خواهد داشت و پس از سپرى كردن دوره تحصيل در چه نقطه اى بايد ارائه خدمت كند. در چنين ساختار منظم و تعريف شده اى، مجال آن نيز هست كه كسانى به دلايل مشكلات از سطحى به سطح پائين تر قناعت ورزند، يا به دليل شكوفايى استعدادها و علاقه هاى شخصى با معيارهايى قابل سنجش و محاسبه از سطحى به سطح بالاتر ارتقا يابند.

گزينش، آموزش، پژوهش و تبليغِ جامعه نگر
آن چه در سالهاى اخير در نظام بهداشتى و پزشكى كشور مطرح گرديده است، پزشكى جامعه نگر است. اين رويكرد بدان معنى است كه بايد مطالعاتِ پزشكى و بهداشتى و درمانى و نيز تربيت نيروهاى كارشناس و متخصص در دانشگاه ها، متناسب با نيازهاى جامعه باشد. آن چه در بالا گفته شد، در مورد حوزه هاى علمى و سازمان روحانيت و نظام فقاهت دينى، صادق و اثرگذار است و بايد به حوزه و فقاهتى جامعه نگر انديشيد، تا در مراحل بعد به حوزه اى جهانى دست يافت.  اين قلم مى داند كه دستيابى به چنين چشم اندازى در حوزه ها، چندان نزديك و آسان نمى نمايد، زيرا در ساختار فعلى مديريت حوزه ها، از نظر بينش، باور، توان مندى، جامع نگرى مشكلاتى وجود دارد و اين ساختار براى درمان دردهاى موجود و رفع كاستيها و حركت به سمت ايده آلهاى ـ طبيعى و منطقى ـ به مثابه چشم پزشكى است كه براى درمان چشم بيمارش ناگزير است از چشم و بينايى و تشخيص خود بهره گيرد، در حالى كه خود او نارسايى ديد دارد.

دانش پيشرفته تجربى در عصر حاضر اين مشكل را حل كرده است. زيرا با ساخته شدن دستگاه هاى كامپيوترى سنجش بينايى، خطاى تشخيص فردى پزشك را به او يادآور مى شود و او از اين طريق، ابتدا به فكر اصلاح نگاه خود مى افتد! اى كاش براى تعيين، نارسايى و كاستى نگاه هاى تربيتى مديران و مسؤولان و كارشناسان و فقيهان حوزه ها، نظير و نيز چنين دستگاهى ساخته مى شد! تا به آنان نشان دهد، كارها و برنامه ريزيها و سازماندهى ها و هزينه كردنها و گزينشهاى آنان تا چه اندازه با آن چه بايد باشد فاصله دارد. بى گمان نمى توان اميدوار بود كه يك سيستم سخت افزارى، بتواند اين مشكل حوزه ها را حل كند، اما مى توان اميدوار بود كه پيشرفت روشهاى اطلاع يابى و اطلاع رسانى بتواند مفيد باشد. از طريق تهيه پرسشنامه هايى دقيق و علمى مى توان از خود طلبه ها، و تحصيل كردگان حوزه، نگاه شان را به حوزه، رسالت روحانيت، ميزان كارآيى و اثرگذارى نهاد حوزه، آسانى خدمت رسانى و… نگاه جامعه به آنان، انتظارهاى جامعه از ايشان را جست و جو كرد.

سپس با تهيه پرسشنامه هاى ديگرى، از سطوح مختلف علمى، فرهنگى، اجتماعى و روشنفكرى و كارگرى و كارمندى و كشاورزى و… درباره جايگاه و كاركرد حوزه ها، انتظارها و كاستيها و ميزان اعتقاد آنان به آموزه هاى دينى و فقهى و معيارهاى پاى بندى آنان به دين جويا شد و به دستاوردهاى بايسته دست يافت و دانست كه توضيح المسائل و مطالعات فقهى استدلالى، چه سطحى از ارزشگذارى را در جامعه به خود اختصاص داده است و نگاه اين گروه ها به حوزه و روحانيت و كارآمدى و اثرگذارى آنان چگونه است.
پاسخ هرچه باشد; مثبت يا منفى (ذلك بما كسبت ايديكم) و اگر در اين روند، بخشى از معادلات و شرايط تاريخى در اختيار ما نبوده است، بى گمان بخشى ديگر از اختيار ما خارج نبوده است و ما در همان منطقه الفراغِ تاريخى و امكاناتى، درست نينديشيده و عمل نكرده ايم: (و ان ليس للانسان الا ما سعى).