همه‌چیز را نپذیر؛ چگونه فریب اخبار جعلی را نخوریم؟

به گزارش سرویس سواد رسانه پایگاه خبری 598، روزگاری نه‌چندان دور، اگر کسی می‌خواست از اخبار روز مطلع شود، باید صبح زود روزنامه می‌خرید یا منتظر می‌ماند تا گوینده اخبار تلویزیون، مهم‌ترین رویدادهای روز را برایش روایت کند. اما حالا، کافی است گوشی خود را بردارید؛ سیل اطلاعات از هر طرف به شما هجوم می‌آورد. خبرها در گروه‌های خانوادگی واتس‌اپ، توییت‌های جنجالی، پست‌های اینستاگرامی و پیام‌های تلگرامی بی‌وقفه منتشر می‌شوند و فرصت فکر کردن را از ما می‌گیرند.

در این میان، یک سوال مهم ذهنمان را درگیر می‌کند: چگونه بفهمیم آنچه می‌خوانیم، درست است یا دروغ؟ چطور می‌توانیم از دام شایعات فرار کنیم و قربانی اطلاعات جعلی نشویم؟ پاسخ این سوال در یک مفهوم کلیدی پنهان است: سواد رسانه‌ای.

در عصر اطلاعات، هر شخص یک خبرنگار است!

در دنیای امروز، دیگر برای انتشار یک خبر نیازی به خبرنگار یا روزنامه نیست. کافی است یک پیام (درست یا نادرست) به دست کسی برسد و بدون لحظه‌ای مکث، آن را برای دیگران بفرستد. این چرخه درست مثل یک بازی دومینو عمل می‌کند؛ یک شایعه کوچک از گوشه‌ای آغاز می‌شود و ناگهان، به حقیقتی غیرقابل‌انکار در ذهن هزاران نفر تبدیل می‌شود.

تصور کنید پیامی در تلگرام دست‌به‌دست می‌شود که می‌گوید: «نوشیدن آب سرد بعد از غذا باعث سرطان می‌شود!» لحن پیام آن‌قدر جدی و هشداردهنده است که خواننده را دچار اضطراب می‌کند. او بدون لحظه‌ای درنگ، پیام را برای خانواده و دوستانش می‌فرستد. آن‌ها هم همین کار را می‌کنند و پیش از آنکه کسی فرصت کند صحت این ادعا را بررسی کند، هزاران نفر این هشدار را خوانده و باور کرده‌اند. اما آیا واقعاً چنین چیزی حقیقت دارد؟ آیا کسی این ادعا را در منابع علمی جست‌وجو کرده است؟ متأسفانه خیر.

اینجاست که قدرت تشخیص و تفکر انتقادی اهمیت پیدا می‌کند. در عصری که شایعات با سرعت نور منتشر می‌شوند، مهارت تفکیک حقیقت از دروغ نه‌تنها یک انتخاب، بلکه یک ضرورت حیاتی است.

کارخانه‌های تولید شایعه

این روزها بیشتر ما ساعت‌ها در پیام‌رسان‌هایی مثل تلگرام و واتساپ وقت می‌گذرانیم. گروه‌های دوستانه، کانال‌های خبری، تحلیل‌های سیاسی و حتی توصیه‌های پزشکی در این فضاها بی‌وقفه منتشر می‌شوند. اما آیا تا به حال فکر کرده‌ایم که چقدر می‌توان به این اطلاعات اعتماد کرد؟ مشکل اینجاست که در این پیام‌رسان‌ها هیچ فیلتری برای صحت اخبار وجود ندارد. برخی افراد این پلتفرم‌ها را مثل یک رسانه رسمی می‌بینند و تصور می‌کنند هر مطلبی که در آن منتشر شود، قطعاً درست است اما واقعیت این است که پیام‌رسان‌ها فقط ابزار ارتباطی هستند نه منبع خبری معتبر!

در تلگرام یا واتساپ، هرکسی می‌تواند در چند دقیقه یک کانال راه بیندازد و هر خبری که بخواهد منتشر کند، بدون هیچ نظارتی بر صحت و دقت آن. همین موضوع باعث شده که این فضاها به بستری ایده‌آل برای انتشار شایعات و اخبار جعلی تبدیل شوند. یک خبر نادرست به‌راحتی می‌تواند در عرض چند ساعت، هزاران نفر را تحت تأثیر قرار دهد بدون آنکه کسی به منبع اصلی آن توجه کند.

در دنیای امروز، اطلاعات از همیشه در دسترس‌تر شده است. کافی است چند ثانیه در گوگل جست‌وجو کنید تا صدها مقاله و تحلیل درباره هر موضوعی پیدا کنید. اما این آزادی اطلاعات، یک توهم خطرناک را هم به همراه آورده است: توهم دانایی مطلق! بسیاری از افراد فکر می‌کنند چون به حجم زیادی از اطلاعات دسترسی دارند، پس حتماً حقیقت را می‌دانند. آیا صرفاً خواندن یک مطلب به معنای فهمیدن آن است؟

دسترسی به اطلاعات، جایگزین درک صحیح از آن‌ها نمی‌شود.درست مثل کسی که کتابخانه‌ای پر از کتاب داشته باشد، اما بدون مهارت تحلیل، هیچ‌کدام این کتاب‌ها کمکی به فهم او نمی‌کنند. به همین دلیل، شناخت اخبار کافی نیست؛ مهم‌تر از آن، توانایی تحلیل، مقایسه و سنجش اطلاعات است.

چگونه حقیقت را از دروغ تشخیص دهیم؟

حالا که می‌دانیم اطلاعات نادرست چگونه منتشر می‌شوند، باید ببینیم چگونه می‌توان از فریب خوردن جلوگیری کرد؟ چند گام ساده اما مهم، می‌تواند ما را در برابر شایعات و اخبار جعلی مقاوم کند:

۱. هر خبری را بلافاصله باور نکنید؛

اگر خبری بیش‌ازحد جنجالی و شگفت‌آور است، اولین واکنش شما نباید باور کردن باشد! ابتدا به این فکر کنید که آیا این خبر ممکن است ساخته‌شده باشد تا توجه شما را جلب کند؟

۲. منبع خبر را بررسی کنید؛

آیا این خبر در رسانه‌های معتبر منتشر شده است؟ اگر تنها در یک کانال ناشناس تلگرامی دیده می‌شود و در هیچ سایت خبری رسمی وجود ندارد، احتمال جعلی بودن آن زیاد است.

۳. لحن خبر را تحلیل کنید؛

اخبار جعلی معمولاً با احساسات شدید همراه هستند؛ یعنی یا شما را می‌ترسانند، یا خشمگین می‌کنند، یا هیجان‌زده. اگر خبری با لحنی بیش‌ازحد احساسی نوشته شده، باید به صحت آن شک کنید.

۴. تاریخ و زمان خبر را چک کنید؛

گاهی اوقات، یک خبر قدیمی دوباره منتشر می‌شود و باعث ایجاد وحشت بی‌دلیل می‌شود. همیشه بررسی کنید که آیا این اطلاعات جدید هستند یا مربوط به سال‌ها قبل!

۵. از وب‌سایت‌های راستی‌آزمایی استفاده کنید.

امروزه وب‌سایت‌هایی وجود دارند که اخبار جعلی را بررسی می‌کنند، یک جست‌وجوی ساده در اینترنت می‌تواند حقیقت را آشکار کند.

آگاهی، سلاح ما در برابر شایعات

دنیای امروز، دنیای اطلاعات است اما اطلاعات نادرست مانند سایه‌ای در کنار حقیقت حرکت می‌کنند. آنچه ما را از گرفتار شدن در دام این شایعات و اخبار جعلی نجات می‌دهد، آگاهی و هوشیاری رسانه‌ای است. بیایید پیش از آنکه هر خبری را بپذیریم یا آن را برای دیگران ارسال کنیم، کمی مکث کنیم و از از خود بپرسیم: «آیا این خبر از منبعی معتبر آمده است؟» شاید همین مکث چندثانیه‌ای، بتواند جلوی انتشار یک دروغ بزرگ را بگیرد.

سواد رسانه‌ای فقط یک مهارت نیست، بلکه یک ضرورت برای زندگی در دنیای دیجیتال است. همان‌طور که یاد گرفته‌ایم چگونه از خودمان در برابر ویروس‌ها و بیماری‌های جسمی محافظت کنیم، حالا زمان آن رسیده که ذهنمان را نیز در برابر ویروس اطلاعات نادرست واکسینه کنیم.